1. No category

Somalisk
Prosjektet er støttet av
1
.................................................. 1
Maxay u fiicantahay nuujintu ? ............................................................................................................................... 3
Sharaxaada habka qabsashada iyo nuujintaanka ..................................................................................................... 4
Hab nuujinta caadiga ah .......................................................................................................................................... 4
Habkii qadiimka ahaa ee ku salaysnaa ruxitaanka .............................................................................................. 5
Habka mataanaha : .............................................................................................................................................. 5
Habaka jifitaanka ................................................................................................................................................ 6
Ilaa intee iyo imisa jeer ayaa ilmaha la nuujinayaa ................................................................................................. 6
Sidee ayaan ku ogaan karaa in ilmuhu helo cunto ku filan ..................................................................................... 7
Ma caano yar ayuu helaa ? ...................................................................................................................................... 7
Dareenka wax qabadka in caanu soo baxaan (utdrivingsrefleksen) ........................................................................ 7
Gacan ku lisidda iyo mashiin ku soo nuugidda ....................................................................................................... 7
Gacan ku lisidda. Sarraxid .................................................................................................................................. 8
Maskhiin ku soo nuugidda (pumping) ................................................................................................................ 8
Cinjirka, dhalada iyo jahwareerka nuujinta. ............................................................................................................ 8
Bakeeri cunto ku siin............................................................................................................................................... 9
Ilmahaygu ma rabo naaska. ..................................................................................................................................... 9
Goormee ayuu ilmuhu bilaabi karaa cuntada adag ? ............................................................................................... 9
Ma qabaa ilmuhu casiraad ama calool maroojin (kolikk) ?................................................................................... 10
Dhaawaca naasaha ibtooda ................................................................................................................................... 10
Naasaha oo darar awgeed la barara ....................................................................................................................... 10
Caanaha oo naasaha ka soo bixi waaya. ................................................................................................................ 11
Hurgunka naasaha ................................................................................................................................................. 11
Caado gooyn (naaso ka goon) ............................................................................................................................... 11
Nuujinta iyo sigaar cabidda. .................................................................................................................................. 12
Nuujinta iyo khamriga /maandooriyaasha ............................................................................................................. 12
Nuujinta iyo daawo qaadashada ............................................................................................................................ 12
Kaalinta aabaha ..................................................................................................................................................... 12
2
Maxay u fiicantahay nuujintu?
Caanaha hooyadu waa nafaqada ugu wanaagsan saqiirada (ilmaha caruurta ah), sababtoo ah
caanaha waxayaabaha ay ka koobanyihiin iyo tiradooduba waxay marwalba ku jaan
go′anyihiin baahida ilmaha. Nuujintu waxay gacan ka geeysataa isku soodhawaanshaha adiga
iyo ilmahaaga, waxayna adkaysaa iskuxiraanshaha labadiina.
Cilmi baaristu waxay muujisay in nuujintu ka difaacdo caruurta cuduro fara badan oo ay ka
mid yihiin: hurgunka dhagaha ee dhexe, caalirka marinnada hawada ee jirka iyo hurgunka
caloosha iyo xiidmaha. Markii meel fog laga eego waxay u muuqankartaa in nuujintu wax ka
tari karto ka hor tagga waxyaaba kale oo ay ka midka yihiin cayilka, sonkoroowga ama
macaanka, xasaasiyadda iyo kansarka.
Nuujintu waxay gacan ka geysan kartaa wanaajinta korritaanka ilmaha ee jimsiga iyo
maskaxda, waxay kaloo aad faa′′iido ugu leedahay koritaanka maskaxda. Nuujintu ma ballan
qaadi karto in ilmuhu uusan xanuunsan, laakiin caanaha hooyadu wuxuu dhimi karaan
khatarta.
Nuujintu waxay adiga ku siinaynaysaa awood difaac ee jirooyinka ay ka mid yihiin: kansarka
naasaha, kansarka ukumaha iyo lafaha oo daciif noqda ama xooga beela.
Ugu danbayntii, markay ugu yaraadaan, caanaha hooyadu marwalba waa saafi ( cuseyb)
waana lacag la′aan waana diraar marwalba si loo isticmaalo.
3
Sharaxaada habka qabsashada iyo nuujintaanka
Uddaah in ilmuhu afkiisa ku raadsado inta aan naaska lasiin. Maka ilmu afkiisa kala furo si
fiican iskugu soo dhawee. Markaas ilmuhu naaska qaadanayo ayuu si fiican afkiisa ugu
buuxsamayaa. Maka aad ilmaha aad iskugu soo dhaweeyso adigoo aan madixiisa hayn
garkiisu wuxuu taabanayaa naaskaaga. Taasi waxay siinaysaa caano soo saaris fiican.
Madaxa ilmaaha gadaal ayaa waxyar loo dhigayaa ilaa iyo in sankiisu wax yar banaanyahay.
Habkaas ilmuhu waa ku neefsankaraa adiigoo aan ka durkin naaska.
1. Ku qabo suulkaaga naaska dushiisa farhaagana hoostiisa, in cabir ahaan le′eg xarafka Coo wayn. Farahuna waxay si fiican ugu soolaabanyihiin qaybta naaska midabka kafeega
leh (qaybta naaska ee madow) (areolon).
2. Ku dhiirrigali in ilmuhu aad u kala qaado afka adoo ku xanto xanteeynaya bushimahiisa
naaska ibtiisa, laga bilaabo sanka ilaa bushinta hoose. Naaska ibtiisu wuxuu la joog yahay
sanka ilmaha.
3. Marka ilmuhu aad u kala furo afka, isku u soo dhawee ilmaha dhinacaaga.
Hab nuujinta caadiga ah
Habkastoo aad doorato, waxaa muhiim ah inaad dagantahay hadaad fadhido ama jiifto.
Muruqyada oo gigtiran waxay kaa dhigayaan mid daalan markii nuujintu dhamaato.
Ilmuhu waa inuu si fiican ugu dhowyahay naaska, si uusan noqon mid ka raaracca naaska
ibtiisa. Waayo si fudud ayuu u dhaawac kuu gaari karaa.
4
Habkii qadiimka ahaa ee ku salaysnaa ruxitaanka
Ilmahu dhinac ayuu u jiifaa isgoo calooshiisu adiga kugu soo jeedo, madaxiisana gacanta
gadaal kaga haya. Hoosta kaga caawi gacantaada dhabarka ilmaha, adigoo gacantaadana kaga
haya lugaha hoostooda.
Habka mataanaha:
Ilmuhu dhinac ayuu jiifaa isagoo calooshiisu dhinacaaga u jeedo oo barkin lugaha gadaal
loogu dhigay. Waxaa ilmaha ku kaalmaynaysaa gacantaada. Qoorta/dhabarka ilmaha waxay
ku nasanayaan gacantaada si aad kor ugu soo qaadi karto ilmaha lasinaadka naaska. Gacanta
midigta ah ku qabo marka aad nuujinayso naaska midigta ah. Dabada ilmaha iyo lugihiisuba
waxay ku nasanayaan kurisiga dhabarkiisa. Gacanta kale naaska ayay ku duwaaysaa.
Habka mataanuhu way fiicantahay in la kala badalo sabatoo ah:
∗ Ilmuhu hab kale ayuu naaska u qabsanayaa.
∗ Hadii naaska ibtiisu dhaawacmo, habka mataanuhu wuxuu nasinayaa goobta dhaawucu
gaaray.
∗ Hadii ilmuhu qabsan waayo naaska, habka mataanuhu wuxuu ku fiicanyahay, markii
gacanta kale kuu banaanthay waxaad maamuli kartaa ilmaha madaixiisa iyo naaskaba in
aad markiiba si sax ah uu naaska u qabsado.
∗ Habkaani wuxuu kaloo ku fiicanyahay hadii aad leedahay naaso waa wayn ama culus,
waxaad ku isticmaalikartaa qaabka xarafka- C (gacanta oo add hoos kaga qabato suulkana
naaska korkiisa).
∗ Hadaad leedahay mataano, waad nuujinkartaa labadaba isku mar.
∗ Nuujinta ilmaha ku jiifa barkinta Frejkas (waa barkin miskaha ilmaha looga xiro) waa u
fiicanyahay.
5
Habaka jifitaanka
Waxaad u jiiftaa dhinac iyadoo luguhu wax yar ku laabantahay oo si xasilan oo dagan
Madaxaaguna barkinta ku yaal. Ilmuhu dinac ayuu jiifaa iyadoo calooshiisu adiga kugu jeedo
kuna dhawdahay jirkaaga. Madaxa iyo dhabarka ilmaha waxaad ku kaalmayn kartaa
gacantaada ama barkin yar. Waad nuujinkartaa naaska kore/ naaska kale adigoon qaabkaaga
wax ka bedelin, adigoon jirkaaga soo godaya si naaska kore hoos ugu soo dago ilmaha.
Ilmuhu wuxuu kaloo ku jiifsankaraa barkin, si uu uga nuugo caanaha naaska kore adigoon ka
durkin sariirta. Habkaasi waa mid gaar ah oo loogu talo galay hooyada ilmaha lagu soo qalo
(jeexidda keiser) iyo kala baxa miskaha oo aadan u baahnayn in aad sariirta ka kacdo. Waxay
kaloo u fiicantahay marka ilmaha ay ku xirantahay barkinta Frejkas.
Ilaa intee iyo imisa jeer ayaa ilmaha la nuujinayaa
Ilmaha saqiirada ah way kala duwanyihiin. Qaar waxay u baahanyihiin wax yar, oo waqtiyo
isku dhow-dhow wax la siiyo, inta kuwo kalena ay qaadan karaan wax badan oo waqti badan
u dhaxeeyo. Ilmaha waa in la siiyaa naasaha markasta oo uu rabitaan muujiyo. Waana marka
ilmuhu uu ku raadiyo afka ama uu farihiisa nuugayo. Boohintu waa astaan muujinaysa baahi,
markaas waa inaad ku daydaa ilmaha naasaha intuusan aad u baahan. Nuuji ilmaha ilaa iyo
inta uu rabo. Sidaas ayaynaasuhu ku dhalinayaan caanaha ku filan ee ilmahaagu u
baahanyahay. Hadii ilmuhu wax yar ka dib uu seexdo, waxaad ku dhiiri galin kartaa si uu wax
u nuugo adiigoo kaga duugaya calaacashaada, lugta hoostooda, garka hoostiisa ama
daamanka. Sii ilmaha waqti uu ku dhamaysto naaska hore inta aadan ku duwin midka kale.
Markii ilmaha laftiisu uu nidaamsado ilaa intee buu ama jeer ayuu doonayaa in uu naaska
nuugo waxaa aad suurtogal u ah in adigu aadan dareemin in caano yar aad leedahay.
Caanaha hooyada si fudud ayaa loo dheefshiidi karaa, si dhakhsiiyo ah ayay u maraan kiishka
caloosha. Hal usbuuc ka dib inta badan caruurtu waxay qaadanayaan cunto 12 jeer habeenkii
iyo maalintii. Muddo ka dibna waxay qaadanayaan cuntada si u kala dheer.
6
Sidee ayaan ku ogaan karaa in ilmuhu helo cunto ku filan
Waxa ugu muhiimsan in loo fiirsado bambarka (cafaayadda) ilmaha. Ilmaha jira 0-4 usbuuc
oo qaata caanaha hooyada oo keli ah, sida caadiga ah waxay saxaradoodaan maalinwalba iyo
ugu yaraan 6 jeer ee cafaayaddu qoyanaato 24saac ka dib marka caanaha samayskoodu
bilaabmo. Hadii aad dareento in naasuhu dabceen ka dib markii aad nuujisay, hadii aad
maqasho in ilmuhu wax liqayo oo haddana uu soo jeedo uuna daganyahay, waxaa aad
suurtogal u ah in ilmuhu helayo cunto ku filan. Hadii aad haddan shaki kugu jiro, waxaad
keeni kartaa rugta caafimaadka caruurta (helsestasjonen) si aad u miisaanto. Marka aad
nuujinayso waxaad u baahantahay cunto ka badan marka aadan nuujinayn. Wax cab markasta
oon ku hayo, waxaa weliba fiican in biyuhu kuu dhow yihiin markasta oo aad wax
nuujinayso. Ma jiraan wax cilmi ahaan muujinaya in caanu ku badanayaan markii cabitaan
badan la cabo.
Ma caano yar ayuu helaa?
Markasta ee ilmahaagu sii koro wuxuu u baahnaanayaa caano badan. Ilmaha si isku dhow
ayaa wax loo siinayaa 2-3 si darar loo galiyo in naasuhu caano badan dhaliyaan. Taas waxaa
lagu magacaabaa maalmaha siyaadinta, waxaana la gaarsiinkaraa ilaa 14 casho, laakiin ilmaba
ilmaha kale aad ayay uga duwanyihiin.
Dareenka wax qabadka in caanu soo baxaan (utdrivingsrefleksen)
Marka ilmuhu naasaha nuugayo, wuxuu calaamad (signal) u dirayaa maskaxda, taas oo
siideynaysa hormoon (waa dheecaan jiku sameeyo oo saameeya koritaanka iyo isbedelka
jirka)(Oxytocin).
Homoonkaasi wuxuu sameeyaa isku soo aruuraan muruqyada ku wareegsan qanjiradda
caanaha si caanuhu u soo baxaan. Dumar badani taas waxay u dareemaan in naasaha wax lagu
mudayo ama la cadaadinayo. Usbuucyada ugu horeeya ee dhalmada ka dib waxay caanuhu ku
bilaabankaraan sidii dhibco markii qofku boohinta ilmaha ama uu k fakaro. Ddareenka
waxqabadka waxaa kaloo naafeyn kara hadii aad daalantahay, aadan daganayn, baqdini ku
hayso ama aadan fiicnayn. Markaas way adagtahay in ilmuhu caanuhu u soo baxaan. Waa
muhiim in aad nasantahay ama dagantahay aadna ka fakarto wax farxad leh. Dad badan
waxaa cawimi kara in ay wax yar duugaan naasaha, oo ay naaska ibtiisa si taxadar leh fraha
dhexgaliyaan inta aysan ku duwin ilmaha naaska. Jaldi kulul naasaha lagu diiriyo ama wax
kulul oo lacabo waxay siyaadin karaan dareenka wax qabadka. Wxaad ka fogaataa in qabow
kugu dhaco.
Gacan ku lisidda iyo mashiin ku soo nuugidda
Hadii aadan naasaha ilmahaaga siin karin sababtuna tahay ilmaha oo dhicis ah ama
xanuunsan, waxaad ku lisi kartaa gacanta ama mashiinka naasaha caanaha looga soo nuugo.
7
Gacan ku lisidda. Sarraxid
•
•
•
•
•
•
•
Dhiirrigali dareenka wax qabadka in caanuhu soo baxaan sida horay loogu tilmaamay.
Saar suulka dhinaca hore ee naaska ibtiisa, murugsatadana dhinaca kale oo u dhigma ee
naaska hoostiisa.
Saar faraha intooda kalena banaanka qaybta leh midabka kafeega ama madowga.
Faraha naasaha hoos ugu soo riix saableeyda, si taxadar leh ugu cadaadi farahaaga sida
adigoo wax duugaya.. Si isku xigta u celi sidaas oo kale.
Marka caanuhu soo dhibcaan ama soo baxaan ku sii wad inaad listo ilaa iyo inta caanuhu
soo baxayaan.
Ka dibna faraha ku salaax gud ahaan naaska dushiisa ilaa iyo inta uu ka dabcayo.
Faruhu waa inaysan ku sabiibixan maqaarka, qalaji hadii ay qoyaan noqdaan.
Maskhiin ku soo nuugidda (pumping)
Waxaa faa′iido badan in mashiinka lagu liso isku mar labada naasood, tasii waxay
dhaqaaleynaysaa waqtiga waxayna siyaadinaysaa tirada caanaha. Iska dhaq faraha. Dhiirigali
naasaha si dareenka waxqabadku u bilaabmo.
Waa inaad ku listaa gacanta ama mashiinka 7-8 jeer maalin iyo habaeynba hadii ilmuhu hadda
dhashay, marwalbana waa inaad listaa 15-20 minit. Biyo raaci qalabka oo ku dhaq biyo nadiif
ah ee kar karsan markasta oo aad isticmaasho.
Caanihii naasaha laga lisay waxaa heerkula guriga lagu haynkaraa ilaa 8 saac. Waxaad ku
kaydinkartaa qaboojiyaha ilaa 5 malmood iyo shan habeeyn. Qaboojiyaha heerkulkiisu yahay
-20 garaado waxaa lagu keydinkaraa ilaa 6 bilood. Caanaha naasaha oo la diiriyay waxaa la
isticmaali karaa 24 saac gudahood hadii qaboojiyaha lagu hayo. Kuleyli caanaha ilaa
heerkulka biyaha lagu dabaasho oo garaya 37 garaado. Mar kale baraf haka dhigin caano la
diiriyay.
Cinjirka, dhalada iyo jahwareerka nuujinta.
Ilmuhu siyaalo kala duwan ayay u nuugaa naasaha iyo masaasaddaha. Ilmo badani si fiican
uma bartaan farsamda labaas hab nuujin, markaas si fudud ayuu jahwareer ugu dhici karaa.
Ilmahaasi waxay ku dhibaato kala kulmi karaan in si waxtar leh loo nuujio hadii ay marka
hore bartaan jaqidda masaasadda inta aysan baran jaqidda caadiga ah ee naasaha. Waxay
kaloo diidi karaan nuugista naasaha, taasina culays wayn ayay kugu noqon kartaa adigoo raba
in aad nuujiso. Sidaas daraadeed waa inaad ka fogaataa in aad biloowga hore siiso
masaasadda ilaa iyo inta aadan ka hubsanayso in ilmuhu si fiican naasaha u nuugayo oo si
fiican miisaankiisu u kordhayo.
8
Bakeeri cunto ku siin.
Hadaad rabto inaad in muddo ah siiso ilmaha cunto aan ahayn nuujin, waxaa haboon in aad ku
siiso bakeeri intii aad ku siin lahayd dhalo ama masaasad. Xaqiiqadii farsamadaasi waxay la
mid tahay midda la adeegasado marka la nuujinayo. Sidaas ayaad kaga badbaadi kartaa in
ilmuhu ku dhaco jahwareer nuugista. Si fiican ilmuhu ha ugu fadhiyo dhabtaada isagoo kor u
soo kacsan, kaga kaalmee gacantaada dhabarka iyo qoortaba.
• Shukumaan kaga dad gacmaha ilmahaaga si uusan u gacanta bakeeriga ugu dhufan.
• Wax kusii bakeeri, furka masaadda, furka daawada lagu beego iyo wixii la mid ah.
• Diiri caanaha ilaa 37 garaado, oo ku shub bakeeriga in wax yar ka sareeysa darkiis.
• Si tartiib ah u gaarsii caanaha ilaa iyo inta ay ka gaaraan ilma carabkiisa.
• U daa inuu carabiyo ilmuhu caanaha. Caanaha ilmaha ha ku foorarin. Waxaad ku
foorarinkartaaaa markii aad hubsato inuu liqayo caanaha.
Ilmahaygu ma rabo naaska.
Ilmaha qaarkood waxay u baahanyihiin xoogaa waqti dheer si ay u bartaan nuujitaanka. Isku
day inaad is dajiso, hana rajo dhigin. Iska bixi dharka qaarkaaga hore, ka bixi ilmahana
cafaayadda. Soo dhawayso ilmahaaga in badan adigoo jirkaaga iyo kiisa isa saaraya, ku
dhawee oo dhadhansii naaska ibtiisa. Inta u dhaxaysa waxaad naasha ku lisi kartaa gacmaha
ama matoorka, ka dibna ku sii bakeeri. Ku day ilmaha in aad naasaha ku duwdo si isku dhow.
Hadii ilmuhu booyo, daji inta aadan ku duwin naasaha. Waa lagama maarmaan in ilmaha aan
naasaha lagu khasbin. Haka hakannin in aad caawidaad weydiisato qaybta isbitaalka ee
dhalmada, gargaartada caafimaadka ama kuwa nuujitaanka ka caawiya hooyooyinka hadii
dhibaato aad la kulanto.
Goormee ayuu ilmuhu bilaabi karaa cuntada adag?
Noorwey waxaa lagu taliyaa in la nuujiyo ilmaha ilaa 6 bilood, iyadoo loogu kaalmeynayo oo
keli ah vitamiinka D (tran) laga bilaabo usbuuca 4aad. Ka dibna waxaa si tartiib ah loo
barayaa cunto kale si taxaddar ku jiro inta aad weli nuujinayso. Hayadda doowladda u
qaabilsan nafaqaynta waxay ku talinaysaa in la nuujiyo dhaan sanadaka hore. Hadii miisaanka
9
ilmuhu uusa fiicnayn ama aadan ka raali noqon nuujinta waxaad cuntada adag ku bilaabi
kartaa laga bilaabo 4 bilood. Hadii ilmuhu ka yar yahay 4 bilood una baahanyahay siyaado,
waxaa la siin karaa caano booraha ilmaha. Hadii uu weynyahay 4 bilood waxaa lagu talinayaa
cuntad adag. La xiriir rugta caafimaadka caruurta oo iyaga kala hadal arintaas hadii aad u
aragto dhibaato.
Ma qabaa ilmuhu casiraad ama calool maroojin (kolikk)?
Ilmaha uu hayo kolikk way adagtahay si loo dajiyo. Si lagu garto in calooshu la casirayo
waxay soo laabaan lugaha. Inta aadan ogaan in ilmuhu qabo kolikk iyo in kale, waa in aad
hubtaa in waxyaabo kale aysan sababin. Waayo wuxuu ilmuhu la booyi karaa hadii uu
baahanyahay ama hadii uu waxbadan cuno. Hadii aad u malayso boohinta ilmuhu tahay mid
aan caadi ahayn, markaas waxaa haboon in ilmaha la tusu takhtar si loo baaro in sababtu tahay
cudur kale. Ilmaha booya in ka badan 3 saac maalintii oo aan la dejinkarin, saddex maalmood
usbuucii, oo booyaya saddexdii usbuuc oo ugu danbeeyay wuxuu qabi karaa kooliiga caruurta
yar yar hadii waxyaabo kale oo taagani aysan jirin. Lama helin waxyaabaha sababa kolikk
caruurta saqiirka ah, lakiin sida caadiga ah waxay dhamaataa saddex bilood ka dib. Waqtigaa
waa ku dhib ah waalidiinta, sidaas darteed waa lagama maarmaan in la seexdo oo la nasto. Ka
yeel hadii eheladaada iyo saaxibadaadaba aad kaalmo ka hesho hadii ay suurto gal kuu tahay.
Hadii shaki kugu jiro la tasho gaargaartada caafimaadka ama takhtarka.
Dhaawaca naasaha ibtooda
Hooyooyin badan ayaa waqtriga hore dhaawac ka gaaraa ibaha naasaha. Si sax ah hadii
ilmuhu naaska u qabsado marka uu nuugayo kuma keeni karto naasaha ibtooda xanuun ama
dhaawac maalmaha ugu horeeya. Hadii ilmuhu si khalad ah uu qabsado oo u jaqayo naasha
waqti dheer, si fudur ayaa ibta naasha dhaawac u gaari karaa.
• Hubi inaad hesho hab nuujin iyo qabsasho wanaagsan.
• Riixitaan kaga soo bixi naasaha ibtooda.xoogaa caanaha hooyda. Una daa in hawdu
qalijiso.
• Ku dadaal inaan si fiican u dhaqdo naasaha ibtooda si aysan ugu dhalan bakteeriyo
meelha dhaawuca iyo dilaacu gaaray.
Dadka qaarkiis nuujintu way xanuunjinkartaa iyadoon dhaawac ka gaarin naasaha ibtooda.
Hadii xanuunku sii joogo xataa nuujitaanka ka dib waxay sababtu noqon kartaa hurgun
canbaar ama bakteeriyo. Dadka qaarkiis waxay xanuunkaas ku tilmaami karaan sidii irbad in
looga mudayo naaska gudihiisa. Hadii ay tahay canbaar markii aad fiiriso ilmaha afkiisa
waxaad ka arki kartaa wax cad oo kaga samaysmay afka sidii (cabeebka). Isticmaal jaanta
caaga ah oo naasaha la iskaga dhigo ee lagu dhaqi karo 60 garado ama la tuuri karo.
Mujucyada iyo waxyaabaha ilmuhu ku cayaaraan oo qaniinaan waa in iyagana la kar kariyaa
maalin walba.
La xiriir takhtarka ama gaargartada caafimaadka si aad u ogaato waxay tahay, ama daaweyn.
Naasaha oo darar awgeed la barara
Markii naasuhu dararsanaadaan ayaamo, waxay dumar badani dareemaan in naasuhu ay
kaarayaan oo bararayaan. Sida ugu fiicani waa in ilmuhu nuugo marar badan, si aysan u
dhicin in naasuhu dararaan. Ilmuhu wuu nuugi karaa intuu rabo.
Hadii dhibaatadu tahay dhaawac waxaad xadadi kartaa waqtiga nuujitaanka si aysan u dhicin
in ilmuhu isaga nuugo naasaha raaxaysi awgiis, isla markaasna aad isku daydid in aad ogaato
10
sababta keentay dhaawacaas. Muddo ka dibna naasuhu la qabsanayaan in ay dhaliyaan inta
ilmuhu u baahanyahay.
Caanaha oo naasaha ka soo bixi waaya.
Marka naasaha qayb ka mid ah caanuhu aysan si fiica uga dhamaan, waxaa markii la taabto la
dareemayaa meel kaar iyo barar ku jiro. Waxaad kaloo ku qaban kara dhaxan yar iyo
xummad, laakiin inta badan way dhamaadaan waqti yar ka dib. Markaas meeshaas waan in
caanaha laga saaraa saacaddiba mar inta maalinimadda ah iyo marar habeenkii. Tan ugu
fiicani waa in ilmuhu nuugu, laakiin waxaad kaloo ku lisi kartaa gacanta ama matoorka
naasaha(bumbada). Waxaad samaysaa qorsha dhiiri galinta dareenka waxqabadka in caanuhu
soo baxaan sida horay loo sharaxay. Nuujinta ama matoor ku nuugista, waxaad si taxaddar leh
u salaaxdaa naasaha adigoo sidii adigoo wax kaawiyadaynaya, lakiin u feejignow qaybta adag
ee jihada naasaha ibtooda. Taas waxaad sameynaysaa marka uu bilaabmo dareenka
waxqabadka in caanuhu soo baxaan oo caanihi bilaabmaan in ay soo baxaan. Lama duugayo
meelaha kuus kuusan ayadoon caanuhu soo bixin, amase waad soo riixi kartaa sidii caanuhu
uga soo baxaan qalabka wax lagu sooho sidaas qofku ma sababi karo inuu dhaliyo hurgun
bakteeriyo. Waxaad isticmali kartaa kareem khafiif ah ama sliid si faruhu si fiican uga
sibiibaxdaan. Waxaad isticmaashaa suufka naasaha la gashado si caanuhu aysan dharka
kaa gaarin iyo qobays biyo kulul ama dabaal way ku caawimi karaan.
Dadka qaarkiis waxay qaadan kartaa maalmo badan ilaa intay kuus kuusku ka baabaayaan.
Ilaa iyo inta ay kus kuusku yaraanayaan ma aha khatar. Hadii aad haysato kuus kuus aan ku
yaraanayn nuujinta isku dhow, ama baabi′idoodu qaato waqti dheer waa inaad la xiriirtaa
takhtar.
Hurgunka naasaha
Hurgunka naasuhu waxuu imaan karaa markii aan la daaweyn naasaha oo caanuhu ku
istaagaan ama naasaha oo darara oo ku dhawaada dilaac, barar, kaar iyo casaan. Waxaa ku
qabanaya xummad badan iyo dareen inaan xanuunsantahay. Dhibaatadu waxay dumarka
qaarkiis ka dhaamaataa 24 saac gudahood markii caanaha la liso ( nuujin, gacan ku lisi ama
isticmaal matoor) maacadiiba mar inta maalinimada ah iyo marar habeenimadii. Hadii weli
aadan ka fiicnaan, waa inaad la xiriirtaa takhtar. Waxaa dhici karta inaad u baahantahay
antibiotiko si aad u caafimaado. Is nasi oo seexo in badan, oo u ogolaw in dadka kale u
hagaajiyaan ilmaha. Waxaa haboon in tijaabo caanaha lo geeyo takhtarka.
Sidaas ayaad u qaadi kartaa tijaabada:
• Marka hore dhaq gacmaha iyo naasahaba.
• Biloow dareenka waxqabadka inay caanuhu soo baxaan.
• Daadi dhibcaha hoore ee caanaha.
• Isticmaal dhalo yar ee nadiif ah/ dhalada kaadida lagu qaado kuna dhibci xoogaa
miliimitir ah caano ah.
Caado gooyn (naaso ka goon)
Marka aad rabto in ilmuhu caadeysto naasaha waxaa haboon in loo sameeyo si tartiib tartiib
ah si looga gaashaanto in aysan dhicin naasaha oo darar caanood la dilaaca. Waqtiyadii aad
wax nuujinjirtay mar mar uga jooji adigoo u dhaxaysiinay maalmo u dhaxaysiinaya iala
markaas adigoo soo gaabinaya waqtiyadii aad cuntada siinjirtay si loo yareeyo caanaha ka soo
baxaya naasaha. Habkaas ayay ku yaraanayaan samayska caanaha. Dadka inta badan joojinta
nuujintu waxay ku qaadataa 14 casho, laakiin dadku waa ku kala duwanyahay.
11
Nuujinta iyo sigaar cabidda.
Waxyaabaha sunta ah ee ku jira sigaarka waxay raacaan caana hooyada. Sidaas darteed waxaa
laguugula talinayaa inaadan sigaarka cabin inta aad wax nuujineysid. U feejignaantu aad ayay
u sareysaa wax yar ka dib markii aad sigaarka cabtay. Sigaar cabitaanku wuxuu naafeynkaraa
samayska caanaha oo ilmaha ay nuujiso hooyada sigaarka cabta waxaa ku dhaca inta casiraad
caloosha (kolikk) in ka badan caruurta kale. Sababtuna marwalba xataa hooyada sigaarka
cabta waxaa lagula taliyaa in ay nuujiso ilmeheeda. Hadii aad cabeyso sigaar waxaad cabtaa
markaad nuujiso ka dib si sunta sigaarka la socota intii suurto gal ah ay ka baxaan caanaha
hooyada inta aan la gaarin nuujinta kale oo ku xigta. Waxaad iska ilaalisaa inaad sigaar ku
cabto isla qolka ilmuhu ku jiro.
Nuujinta iyo khamriga /maandooriyaasha
Khamrigu wuu ku goa′aa caanaha hooyada wxuuna siiyaa caanaha isla tirada inta ku jirta
dhiigaaga. Ilmo yar oo hadda dhashay waa kaga dareen badanyahay khamriga dadka
waaweyn, oo qofku ma yaqaan xadka ugu hooseeya oo u keeni karto dhibaato. Sidaas
darateed waa inaad inta ugu yar yareysaa isticmaalka khamriga. Caanahaaga waxaa ku jira
isla inta promille (halbeeg lagu cabiro tirada kunkiiba wax kaga jirta) ee ku jirta dhiigaaga.
Marka promilku uu ka baxo dhiigaaga oo aad baabuur wadi karto, isla markaasna caanahaaga
waa ka baxay oo waad nuujinkartaa. Ka fogow inaad qaadato maan dooriyaal kale.
Nuujinta iyo daawo qaadashada
Dhamaan daawooyinku way ka goa′aan caanha hooyada ama ha badnaadeen ama ha
yaraadeen. Daawoon badan waxaa lagu mideynkaraa nuujinta. Si aadan wax u nuujin waa
inaad eegtaa faaiidooyinka iyo waxyeelaha danbe ee daawooyinka. Waxaa la helaa warbixino
badan oo cusub ee ku saabsan daawooyinka iyo nuujinta. Sidaas darteed waxaad la xiriirtaa
shaqaalaha caafimaadka oo si dhow ugu kuur galaya. Hadii aad rabto inaad isticmaasho
daawooyinka aan loo baahnayn warqadda takhtarka, waxaad akhrisaa mar walba warqadda
lifaaqa ah ee la socota si aad u ogaato inaad wax nuujinkarto iyo in kale. Hadii kale waa inaad
marwalba la tashataa takhtarkaaga inaad ka shaki qabto inaad wax nuujin karto iyo in kale.
Kaalinta aabaha
Adigoo aabe ah waxaa mustaqbalka ku horyaal masuuliyado farabadan. Hooyadu waxay u
baahantahay daganaansho iyo nasasho dhalmada kadib. Taasina aad ayay muhiim ugu tahay
inay iyada iyo ilmuhu ku guuleystaan nuujinta. La qaybso farxadda inay hooyadu ku
guuleeysaty nuujinta intii aad rajaynlahayd inaad adigu cunto siiso ilmaha. Ku raaxayso
ilmaha goob joogna u ahaow mararka kale ee aan ilmuhu u baahnaun naasaha hooyada.
Sidaas ayaad waqti ku baran kartaa calaamadaha ilmuhu bixinayo. Aqbalaada in nuujintu
tahay aduunyada ilmaha iyo hooyada. Ha ku helaan marka ay kuu baahanyihiin iyagu,
gacaanna ka gayso inta awoodaada ah hawsha guriga iyo weliba caruurta kale ee waaweyn.
Xusuusnow inaad tahay kaalmada ugu muhiimsan ee ay hooyada iyo ilmuhu haystaan.
12
Talooyinka nuujinta
Kaalmada nuujintu waxay ka kooban tahay waayo aragnimada hooyooyinku u leeyihiin
nuujinta iyo waxbarasha nuujinta. Kaalmadayadu waa deeq. Ma lihin waqti furitaanka u goan,
laakiin waxaan ku siinaa guriga waqtiga firaaqada. Waa fiicantahay inaadan na soo wicin
habeenimadda. hadii aysan noo suurto galeyn inaan ku kaalmeyno, waxaad wacan kartaa
qofka kale ee yaala liiska. Hadii aad uga baahantahay talo nuujitaanka, waxaad na gula soo
xiriiri kartaa teleefoon ama e-post.
Waxaad ka heli kartaa nambarkayaga bogogayaga interneetka www.ammehjelpen.no galka
la iska siiyo goobaha dhalmada.
Hadii aad rabto inaad xubin ka noqoto, talefoon kula soo xiriir xooghaynta 62455251 ama
e-post [email protected] markaas waxaad ka helaysaa warbin badan.
Qoraalo la akhristo:
1. ′′Buuga telefoonka ee suaalaha nuujinta′′ ee Sandra Jolley iyo Ellen Phillips-Angeles, ee
talooyinka nuujinta.
2. ′′Hooyo markii ugu horeysay′′ ee Gro Nylander
3. ′′Buug gacmeed lagu magacaabo nuujintii lagu guuleeystay – waa tilmaame shaqaalaha
caafimaadka′′ oo ka hogaanka maamulka caafimaadka ee Danmark.
4. ′′Nuujin ′′ ee Elisabeth Helsing iyo Anne Bærug, Kolibri soo jeedin.
5. Sidee ayaad u nuujinaeysaa ilmahaaga, bulshada- iyo caafimaadka ee 2005.
Brosjyren er laget for Ammehjelpen av Gilda Bjørnson og Anita S. Schrøder.
Tegningene er laget av Anne Brenneng og Einar Sigstad.
Brosjyren er oversatt til Somalisk av Tolketjenesten i Grenland
Oktober 2005
13