1. No category

I
t
i
I
I
Respublikasrnrn r ' 'ii Nazirtiyi
Azarha\can
-'srrnqnyrt
""
"
'
D(ivlot Universiteti
S.M. MikaYrlova, M O' Ohmadov
dQTisADiYYAT))
vosAiTi)
(DORS
.S
AzorbaYcan ResPublikast
I
chsil NazirliYinin
dekabr 2004-cii il tartxlt
939 saYh omri ilo qaPa
2l
tiivsiva edilmigdir'
1
--r "vxqvrlx
,.., 'r l !u r"
.
SumqaYrt-2005
EImi redaktor: r.e.n..
dosent A.H. TaAlvev
Reygilar:
r.e.n., dosenr n. +. gaiml
I.e.n.. dosent O.M.
Kazrmov
,i;"#;[;f
{q*#?"i'Jx#ffi
<iqtisadiyyat>
.rrazrrran
?"H,J*fi
dors v
fi ndon
s f"n, pruq.url:?' I,.T::,,, l"j,taro
1\''ltlo
vo osason bakalavr
olurunuii
66r,.' .'- :"'"
m
r
,lrn. tnl"boi;;'il;1']9t
qivabi tohsil
-ststcminde
tutulmuqdur.
vosaiti iqrisadiyy;:1J;:^':^:oo
Ders
rar aq lanan gcnig
oxuc u k titlosi
iigtin de riya"r,'i, "f
,:r"'
Buraxrhga rnasul:
vo axqam tahsili
-eiyabi
iizre
prorektor
dos. S.M. Mikaylova
2
cinig
<iqtisadiyyad giiclii olan
ddvlat har Sqta qadirdirt
H.O. Otiyev
ya;;adr$mrz dtiwiimuzun en
. li.gu
mrihiim
mos olelanndon
iqtisadi
bin cilkomizJ" f"._"irq_rq_
"
yyatr mitnas i Ueir ori
i"*iiiro"
*^
:l:1
Da$. veron rcltrsadr proscslorin
ve apanlan iqtisadi isla_
hatlann mahiyyotinin har bir giiurlu ,"i"iO^*r*._
finden derk edilmesidir. eu uorif.nin
ferirl"","*f_
mesi ise <iqtisadiyyat> etminin ;fJ;lilr;i;o"^
*r.q,
i
ql is adi
oa$ Iaru r.
. _<iqtisadiyyat> ali maktablerimizin bakalavr ha_
zrh6
sistemindo tedris ot*r" *u, l.i;;;^f;rd;,
den biridir.,<iqtisadiyyat> elrru iqtisaai-m[;;";r_
ronn. oyronr tmosrng esasandrnlmrg
iqtisadi tohlilin
apanlmasrna.vo obyekriv iqtisadi '
q"";L"" ;;"li
l9.a[ lyoldo duzgtin istifado edilmesine imkan vero
bi en i qtisa di relekkiirii n fo.rul
a.*, r; ;d;; ;,
dars
vesaitinin
binnci
.HlJrrki
a;;J;;;;,
_
<lqtisadiyyat> elmiin rir
I
durar'.rti","ll1'" $fr*"f:',ffir jJT":
srrun maddi istehsal ve iqrisadi ,irt"",f
iJi,ir_
fatgrhq foaliyyotinin
".in
qar;rsrnda-
osasrru toEmf eOen omi"" j.i.fr_
k
rniinasi botrun
*1"
lul tyer
rqtrsaryyatrrun
oyrenilmesino hesr olunmugd*. "--
::
..
ni,,,-tu#"; ;;;r,
Dors vesaitinin beginci va alttncr
m'ovzulannda
rru.,ru tE tif eO"n' ist;h;i;J;i:"
mi taoi qtisaiyyrt, n
vo golirlilr, miiessisomn tasorriifatgthq vo nlarketinq
feal iyyot i mmololari $orh edilir.
Doni vosaitinin sonrakr mrivzulann.la
makroiqisadi mai el ol or-nlakroi qtisadi g<xtericiler vir
makroiqtisadr tehlil, mrrkroiqtisadi qepi-sabitlik,
iqtisadiyl,atrn d<ivlot lsrzimlonmesi, maliyyo
miinasibotlori, beyralxalq iqtisadi rniinasibotler ve
nohayot i qtis adi troh iikos zlik problemlori nozr:rdon
I
i
keginhr.
Har bir clmin
iiy'ronilmasinin esa^srm elmi
termin vo anlayElar teqkil ctdilnden dors vuiaitinin
sonunda osas iqtisadi ternrin ve anlayrglar liigeti,
iqtisadi termin vo anlalr$lann rus vo ingilis
varia ntlan da rerilmigdrr.
<iqtisadiyat> .
ders ." ariaiti S urnqayrt
Dcivlet
Univenitetinin <Iqtisadi nezoriyye> kafedrasrrun
omekda$lan Sevda Momrnod qrzr Mikayrlova ve
Mehemmed Oloddin oflu Ohmodov torafinden
hazrlanmrgdrr. D ars vosait i osason qiyabi tohsil alan
telobolor 0grin nezordo tutulmu$ olsa da,
iqtisadlyatla maraqlanan genig oxucu kritlesi
faydah monbe ola bilar.
4
o
rig tin do
lvlovzU l. deTiSADiyyAT) ELMiNiN
PITEDMETi VO METODU
1801-ci ilde ingiltoronin Edinburq Universitctin_
. Adara Smitin qagirdi
do
$otland fiiosofu Daqald
Stiiarr ilk dalo alr mekroblerdo yeni bir fenru tedns
etmoyo bag.layrr. Bu <<iqtisadyyai> fonni idi. Bu giin
is.a
.<Iqisadiyyat> diinyamn btitrin rrlkelerinirf o
ctimledon Azerbaycan Respublikasrrun da ali
mekteblorinde tedris olunan esas fennlordon biridir
Qe),d etmek lazrmdrr ki, <iqtisadiyyat> fenni halhaz;rda hazan siyasi iqtisad vo yi Um#i iqisatliyl,,at,
bozon ekonomiks ve 1a iqtisadi nezeriyyn, tnrun"i."
sadeco olaraq iqtisadiyyat va ya iqti.sadi biliklerin
osaslan fonni kirni tadns olunur. Neco
adlandrnlnrasrndan zrsrh olmayaraq her bir haida
<Iqtisadiyl,at> elrninin os as todqiqat obyekti
cemiyyerin iqtisadr inkigaf qanunauylunluqlan ru n
riyrenilmosi, rnohdud olan istelual -iinkanlan ito
rnohdtrdi-vyot bilrnoyen insan tolebatlan nr n
uzlitg dln lntast olnrugdur.
<lqisadiyyat> miis toqil elm kimi toxrninen
iig
esrtik bir tarixo malik olsa da cemiyyotin iqrisadi
hoyatr barodo ilk rlrlsr.incoler qedim aO,iir.a"
meydana gelmigdir. Bele ki, begor ."rriyy"ti.rin
fonnalaqdrlr ilk dcivrlordon baqlayaraq lil;;.
iqtisadtylatta me$gul olmuq, ilk ,lrU"O"'o,
,*aOi
telobatlanm odentali oimuqlar.
Tarixi
irrkigafr
n
rniixtelif morholelarindo
mes oleru hel I
insanlar iqtisadyyatla baglr tig osas
etureli olmuplar:
1. Ne ve ne qeder istehsal etmali?
2. Nece ve nayin hesabrna istehsal efineli?
ve istehsal
3. Kimin iigiin istehsal etm
insan
olunmug mehsullan
qruplan arasrnda nece biiliigdiirmeli?
eli
miixtelif
iqtisadi sistemler, ayn-ayn olkeler vo irsan
cemiyryati tarixinin miixtelif merhelel eri mehz bu tig
as iqtisadi mosololerin hollindan asrlt olaraq birbirinden forqlenmigler.
Dilimizde genig istifado ol unan <<iqtisadiyyat>
sozii iso yunan mongoli olub <oykonomiya> <oykoo> (ev toserrtifatt) vo <momos> (qanun)
siizlannin birlogmmindon omolo golib, lii[eti monast
ot;
ev
tes
orriifatrn idara etmek
demakdir'
<<Oykonomiya> s tiziiniin )/aradlclsl yunan filosofu
Ksenefont olmug dur.
Bu giin Azarbaycan dilindeki <<iqtisadiyyat> s6zii
menada: birincisi- tes errii fatglltq,
iig miixtel
ikincisi-xalq teserrii fah ve nehayet tigtinciisii-elm
menasrnda igledilir.
Tmerriifatgthq menastnda iqtisadiyyat maddi
nemotlar va xidmetlor isteh-sahmn vo onun idaro
edilmesinin xarakterini oks etdirir, mas elerq omtao vo
ya natural tos orriifat, azad sahibkarhq vo ya inzibatiu*irtit teserriifatqrhg. ikinci menada iqtisadiyyat
rabito vos'
s onaye, kend tes arriifatr, tikinti, noqliyyat,
kimi istetial saholorini birloqdiron olkonin xalq
tesorriifatrm ifado edir, iigiincii monada iqtisadiyyat
if
iqtisadi miinasiotleri vo onun ayn-ayn taroflorini
<iyrenon mristeqil elm menastnda igledilir'
B ritiin iqtisad elmlorini tedqiqat obyektlerinden
asrh oltrmq iki qrupa ay, rTnaq olar: iimumi iqtisad
elmleri vo konkret iqtisad elmlari.
<iqtisadiyyat>, <iqtisadi telimler
.
<Iqtisadi
tarixi >,
tarix> iimumi iqtisad elmleri qrupuna,
<Menecment >, <Marketinq>, <M iihas ibat ug otu> ki mi
fenler.iso konlnet iqtisad elmteri qrupufia daxildir.
<Iqtisadiyyat> iirnumi iqtisad clmlerinden olub
biitiin di gor iqtisad elmlorinin nozori ve metodoloji
osaslrrl teqkil eden ictimai elnrdir. <<iqtisadilyat>
elminin os as masolosi camiyyetin iqtisadi inkiqaf
qanun au yfu nluqlarrnln iiyrenilmmi, mehdud olan
istehsal ehtiyatlan ila qeyri metrdud olan insan
telatratlarrnrn uzlaqdrrllm asrdrr.
Iqtisadiyyatrn mahiyyoti ve predmeti barodo
lnznda
mtivcuddur.
<Iqtisadiyyat> elminin predmeti haqqrnda Amerika
iqtisadgrsr L. Samuelsona moxs us olan fikir iso driniqtisadgrlanrun okenyyoti torefi nden en miikemmel fikir kimi qebul edilmigdir. L. Samuels ona
gox miixelif fikirler
ya
grire
<>>Iqtisadiyyat> miixtelif cemiyyatler
terefinden insan telabatlarlnr iileye bilen, fayd ah
mahsullar istehsal etmak maqsadi ile mdvcud
mahdud ehtiyatlardan nece istifad e olunmasr va
istehsal olunmug metrsullarrn ayrr-ayrl insan
qruplan araslnda neca biiliigdiiriilmmi haqqlnda
elmdir>. Odur ki, tarix inkigafin mrixtelif
merhololerinde drivriin qabaqcrl adamlan hemigo
iqtisadi heyahn obyekti v inkigaf qanunauygunluqlin
ile maraqlanmrg lar.
<Iqtisadiyyat> elmi XVI-XVI osrlore qeder
7
iqtisadi hoyatrn ayrr-ayn sahelon baredo qabaqcrl
fikir vo diiq iinc olori $eklindo
olmuqdur. iqisadi fikirlor tarixinin
adamlann iqtisadi
mcivcud
zengirleqdirihn<x;inde diinya xalqlanmn har birinin
ciziinomoxs us yeri olmug dur.
Iqtisad elminin inkigafinda binnci msrheloni
quldarhq dovrii toqkil edir. Digar elm sahelorindo
oldugu krmi ilk iqtisadi fikrrlor Qodim gorqdo-
Misirdg Hindistanda va Qinde
yaranmrgdrr.
hevatrm
defe
ilk
Quldarltq cemiyyotinin iqtisadi
mi.ikemmel riyranenlor isa qedim )unan tiltx;oflan
Aristotel, Platon vo Ksenefont olmu;lar.
Camiyyotin iqtisadr heyatr baredo olan ve bizim
dovrlorimiza qedor gelib catn-ug on qedim yanlt
abido
e.
o XX
osrdo qodim Misirdo yazrnx$
hcikmdan mn o$u Men kala Nesi hatleri >
<Herakl opol
aiori olmu$dur.
Yunan filosoflanndan Aristotelin (e.e 384-322ci iltor) iqtisadiyyat sahesinda xidmotlori xi's us i rla
seqilir. O sokl<izcildlik <Siyasot,, a;orirun binnci
cildini biitovliikdo
iqisadryyata hesr ctmigdir.
lqtisadiyyat baredo tedqiqatlanm nozora alaruq
.Aristotelin, iqtisadiyyat elmi tarixindo ilk iqtisadgr
kimi qobul editimqdir. Agagrdakr miilahizslorde
.Aristotelin osas iqtisadi fikirleri ek olnmuqdur:
<<Heqiqotoq comiyyot iki hokimdon deyil, hakimdan
va okinQidorL iimumiyyotlo, eyni olmayan vo barabar
olmayan adamlardan omolo golir. Lakin harsr
adamlansa boraberlagdimek lazrnrdrr. Iluna goro de
rniibadilo olunan hor gey miroyyon daraceda
lni,iqayiso oluna bilmslidrr... belelikla, lazrmdrr ki,
8
her gey na is,e bir geylo iilgiiLls iin Demeli, <idomo o
zaman milmkiin olacaq ki, ekinginin gelonegiye
miinasibui no gekildodine, gekmeginin mahs ul unun
da okinginin mahs ul una o miinasibetde ota Uiimosi
tiq rin boraborlik_ tapr lm_rrs oisun. Belolikate
tazrair m.
ho.l $:y na rse bir $eyl.r otgii{srin... Bu
bir scv
ise
-olan
os.trndo. hor gcy
iigiin olaqelilndirici
talebatdrr>.
Anstotelnden sonrakr toxminon
esas
ih min illik
ddvr. orzinde iqisadiyyat dnini n inkiqafi"Ouotar heQ bir iralilayig olmarnrgdr.
.
.Iqtisadiyyar
O"-uf.
elmi feodolizm cenriyyotinin
da[rldrfr vo kapitalist istchsal
--uu
-,ir^iUJtin.i^n
te,q_ekkiil tapdrgr ddvrdo sriretle inkiqaf
I elme gewilmigdrr.
"t-1.
-mtistoqi
, ,Kapitalizm- camiyyetinin formalag drgr ilk
tlovrlorde merkantalizm caroyaru
iisttint iil teshl
edirdi. Merkantalizm ideyalan run inkiag frnda inJiii,
iqtisadqrlanrun (T. Man V. peui. U. Sraforal
?of u
Dolukdur_ ('iinki. kapitalzm ilk evvol mohz
lngltarodo inkiyaf etmigdir. Framrz mcrkanralisr
iqtisadgrsr Antuan Monkretyen (1 57 6_
1621) i Oi!_.i
ildo noqr etdirdil <Siyasi iqtisadrn t utt#,
or.,
r e et mo <<s iyas i iq tisad
> temri ni ni geti rmi g dir.
Merkantalizm ideyalanna "gore c;lvuotin
.
-iaricr
lqrsacu lnkr$atirun asaslru ticarot. xrisusi
-ile
ticarot toqkil edir. Merkantalist i+isaJ;1i;;
i.r"i""l"
ikinci daroceli amil kimi baxrr, i.t;il;i ;;;;;,
geniglondrrilmesi rigiin bir vasito f,.,uU
t
Iqtisadiyyat elminin inliigafinda
"A.Alf "r."'""
nriuboti
merhaloni frarsrz fiziokratlan u. oJunn
i+l.rai
.
rdeyalan togkil cdir. Gorkemli fiziokat iqtisadqrlar
olan Frarsua Kene (1694-1774) ve.lak Turqo (1724l78l) merkantahst iqtisadqrlardan lorqli olaraq
comiyyetin iqtisadi inkigalimn esastnt istehsahn,
lakin kond t os erriitbtr istetsahmn inhqafinda
gortrdi.iler.
iq.isadiyyat clminin inkigafinda
ncivbeti
edir. Kln-ssik
rnorholoni klassik siyasi iqtisad toqkil
siyasi iqtisadrn on gdrkomli niimayondelof. ingilis
iqtisadqrlan Adam Smit (]723-1796) r'o David
Rikardonun (1772-1821) foaliyyoti noticosindo
iqtisadiyyat elmi oz iiniin on -v0kak inkigaf
zirvesrns gatmtgdrr.
A. Smitin <d(alqlar servstinin tebieti vo
soboblori haqqrnda todqiqat> (1776-ct ilda noqr
edilmigdir) vo D. Rikardonun <Siyasi iqtisadrn ve
\/ergl qoyuimasrmn esa*slan> (18.l7) esarlorinin noqr
r:diimq;i iqtisadiyyat elrru tarixindo en grirkemli
tradiselordon biri idr. A. Srniin iqtisadi nozoril'yes inin
i)sastnil deyarin emok nozrlriyyosi togktl
edir.
A.Smrto gdro bi.it iin omtoolerin mtibadilo dayerinin
osastnda omek durur, hot' cr'ir sorvotin menbeyi
D. Rikardo Smitin iqtisadi telimini
c,makdir.
inkiqaf ctdirmig klassik siyasi iqtisad mokbotinin
formala.g dnlmasrm baga gatdrrmrq drr.
Sonrakt dovrlarde K. Marksrn proletar siyasi
iqtisadt, A. Margahn m arjin alizm, i. Keynsin
iqtisadiyyatrn diivlet tenzimlenmesi ve digor
miixtolif iqtisadi corel'anlar nrel'dana galmi I di r'
10
iqtsadiyyat elmini n inkigafinda Azerbaycarun da
_
grirkemlr ;exsiyyetlerini n lair yazrqr ," ,iimle.inin
uziinomaxs us xidtnot leri olmugdur.
XIII osrdo ya;ay b-yaratmr; Nmireddin T,usinin
(1201-1274) <Oxlaqi-Nasiri> rxen oz rlovrr.intin
s cx; ial -iqtisadi miinasibotlori haqqtnda sanballr
ehni_
tedqiqat a;oridrr. $air ve yazrgtlanmtzrn rx erlorindo
ise cemiyyatin iqtisadi heyarrmn miixtolif terofleri oz
oksini tapml$, edalatli cerniyyot haqqrnda {ikirlor
s
oyl eni I nri I di r.
Tarixi inkigaf rnorhelolerinden asrh olmayaraq,
homiqo oldugu kinri bu grin de <iqtisadiyyat> ehni tiq
esas f'unksiyam: dorketmg metodoloji vo praktiki
funksiyalan yerino yetirir. Elrnin derketme iunksiyasr
iqtisadi hadisolonn iqlisadi prcx;eslann daxili inkigaf
qanunaul,gunl uqlan nr n oyrenilmesi nden, metodol oi i
funkiya biitiin iqtisad clmlori iigiin zeruri olan rnetod,
ul ve elmi vasitolerin iglenib hazrrlanmas rndan,
elmin praktiki funksiyasr iso dovlotin iqtisadi
siyasotinrn heyata kcgirilmosi vo mrixtolif
iis
soviyyelordo istehsahn idara olunma sistemlsrini n
tatbi qi ndon ibarotdir.
Miiasir iqtisadiyyatla elaqedar makroiqtisa_
{iyyah ve mikroiqtisadiyyatr bir-birinden forqlon_
dinnek lazrmdrr. Mikoiqtisadiywat iqtisadi heyatrn
ayn-ayn elcment ve strukturlannrn (mriassiso. firma,
,9 s ) iqtisadi foaliyyotrni
93nI
Makroiqtisadilyat rso rqtisadiyyatr
oyronir.
vahid bir
"ie*"nt
kimi nezerdan kcgirmekla, olko vo xalq tasornifatr
soviyyosindo on iimumi qlobal iqtisadi proseslori
oyrenir. Mesolerl nrikroiqtisadiyyat
11
miiessisenin
mohsul istehsah hecmini ve onlann qiymellerinrn
miieyyen edilmmini, makroiqtisadiyyat iso ddvl etin
biidca siyasotini va milti banlon pul siyasatinir
iqtisadi artrm4 inflyasiya re igsizliln seviyya;ino
mes alelerini tiYreni r.
-tsiri Bir ictimai elm fti6 ,<iqtisadiyyat> elrru iqtisadi
hadiselerin tadqiqini hey'ata keqirerken miivai fq
metodologiyaya maslantr. Mctodologiya dorketmanin prinsiplori, forma ve iisullan haqqrnda elmdir'
iqtisidi tedqiqatlann mastnr fels efodon bize melum
olan dialektik metod taqkil edir' Dialektik metod
iqtisadi hadiselari olaqeli qokildo vo inkiaqfda
tiyranen todqi qat metodudur.
Elmi dorketmein metod ve rls ullan goxdur ve
onlann ek eriyyeti iqtisadi tedqiqatlarda istifade
olunur. Bu metodlar statistik miigahide metodlan'
elde edilon iqtisadi molumatlann sintez va tehlil,
induksiya ve deduksiya, elmi abstraksiya 1's1, ;1'
oyrenilmosi, iqtisadi hipoteza ve ya ferziyyeerin
iglanib hazrrlanmast, iqtisadi eksperimentlar ve
onlann hayata kegirilmasi,
rnenti
qi va
iyazi
formalarda olan iqtisadi modellarin tetbiqi ve digor
metodlardl r.
Sintez todqiq olunan obyekt haqqrnda
melurnatlann elaqeli va iimumiloqdirilmig gokildo,
tahtil iso vahid olan obyekti n terki b hissalorina
aynlmaqla' <iyranilmesidir. induktiv m etod faktlar
oiasrnda timumiloq dirilmig iqtisadi fi kri n, d eduksiya
iso induksiyarun oksi oJaraq iimumiloqdirildrniS
hipotetik iqtisadi fikirlsrin soytenilmmidir. Deduk12
siya
iirnumileg
drrilrrug
farziyyelerden konkret
faktlara dogru horoketdir.
Iqtisadi tedqiqatlarda istifado olunan mrihiim
metodlardan biri elmi abstraksiya metodudur. Elmi
abstraksiya metodu iqtisadi prloseslardo tmadiifi vo
ya ikinci dorecoli hadrsolerin nozere ahnmamasr
metodudur. Bu osas, sabit ve tipik elamotlero, iqtisadi
hadisolerin mahiyyotino asaslanaraq miiiyyen
iqtisadi noticelero golmek metodudur.
Her bir elmdo oldu[u kimi <iqtisadiyyat>
elmiirdo do iqtisadi hzrdis aleri va i qtisadi p.ou.rtu.;
xaral<tenza eden iqtisadi anlayrglardaq yeru iqtisadi
kateqoril,alard an istilade olunur. J\4eseleq emteo,
ba_zar, pul, qiymot, reqabet va s. iqtisadi kateqoriya
miieyyon monada i qtisadi yyar cl mini n elifbasr <ir i.
. Apzrnlan iqtisad: tedqiqatlar vo mtig ahi del er_
den- malum olur ki, iqtisadi hadisolerin bag verme_
sindo ve onlann inkigafinda mr.ioyyon qanunauy[un_
luqlar miivcuddur. iqtisadiyyatrn es as vbzifelerin'den
biri miioyyen menada ele mohz iqtisadi qanunlann
ciyrenilmosidir. Obyektiv iqtisadi qanunlan dyrenen
<Iqtisadiyyat> elmi cemiyyot iizvlerinde iqtisadi
diinyagiiriigiin vo ya iqtisadi tofekiiriin formaleqmasrna xidmet edir.
iqtisadi diinyagiiriiE camilyotin
.inkigaf
_.
q an unau yfu
nluqlarrnrn,
miixtalif
iqtisadi
iqtisaOi
telimlerin, miiasir diinya teserriifahnrn int<iqaf
istiqamatlerinin iiyrenilmasine imkan vere biian
biliklar sistemidir. Elo bir biliklor sistemidir ki, o,
iqtisadi hadrsalorin mahiyyatinin ve saboblorinin
13
aQrlmasrna, diizgiin
imkan verir.
iqtisadi noticolore
gr:lmaYa
Yoxlama suallar:
l.
iqtisadiyyat nodir vo ney oyreru r?
2. <iqtisadiyyat> elminin tarixi inkigal'
morhelol ori
3. <iqtisadiyyat> elminin Iunksiyalan
4. Mikroiqtisadiyyat vo rnakroiqtisadiyyat
5. <iqtisadiyyat> elrnindr: rstifade olunan metodlar
6. Elmi abstraksiYa metodu
7. induksiya ve dedukil'a
8. iqtisadi diinyagc;rii5 vo onun formalaq rnas r '
14
M0vzu
2.
MADDi
isrr.ssal vo iqrisaoi
sisrnttLoR
iqtisadi fealiyyet, hor geydon ovvel,
maddi
nematlor istehsal fealiyyotrdir. insan telsbatlanru
tideyo bilon britrin maddi nematleri iso rki qrupa
ayrrmaq olar:
l.'Iobietin insanlara baxg etdil hazrr
etler;
2, insan emeyinin mahsulu ol an maddi
n em etlar.
Birinci qrupa daxil olan maddi nemetlor (hava,
giinog i9r!r, doniz suyu ve s ) istchsal olunmur. onlar
tobietdo movcuddur vo onlann olde edilmesi
1:tuls uzdur. B ununla elaqoclar insanlardan hemi n
nematlerdor-r somereli istifade ctmek otraf miih-rtin
tomizliy nin qorunub saxlatulmas t tel ob olunur.
ikinci qrupa daxil ,:lan maddi ncmetlor oz
mrixt oli fl iyi vo keyf iyyot gosteri ci I ari ile f orql oni rl ar.
Bu qrup maddi nemotlarin hacmi insan tolobatlarrrun
tam ridonilrnosi rigiin kila.Tot etmir. Lakin bu qrupa
daxil olan maddi nematlrr t.orzaq, geyim, nranzil ve
s.) istehsal olunmah, bu istehsal daitn arttnlmalr vo
onlann keyfi yyot xiisrsiyyotten yaxqr laqdrnlmahdrr.
Ru o dcmakdir ki, iqtisadiyyahn maddi asasrnr
istehsal faaliyyoti taqkil edir. istctsal imantn clo bir
faaliyyet nijviidiir ki, bu yolla onlar ciz maddi
telebatlanm odomeli olurlar. Yoni istehsal obyektiv
zorurotdrr. istehsat proscsirrin ba;; vermesi iigiin isa
nem
istehsal amillarinden istifada olunur. B ununla
olaqedar istehsal amillori
15
vo istehsal resurslarl
anlayrglanm bir-birindon forqlendirmek lazrmdrr.
Istelsal res urtan istehsal amillarinc nisbotan daha
genig anlayrg drr. Bele ki, istchsal resurslan son mehsul vo xidmetlerin istehsal edilmesindo istifado oluna
bilen biitiin. tobii, rnaddi vo diger sorvotlerin
mecmuudur. istehsal amitlari ise isiehsal prosesine
colb edilmiq istehsal resuslandrr.
Istelsal amilleri oz torkibine gdro gox
miixtolifdir. B titiin istehsal amillorini oz iqtisadi
mezmunundan asrh olaraq iki qrupa ayrmaq olar:
l. lstehsahn maddi amillari;
2. istehsahn am ek amilleri.
Istetsal amitlor i
lstchsaLn maddi
istetsatrn
amilleri
am
Omok
2.1.
istehsal amrlleri
16
ok
i
alatlen
Maliyyo
$ak
om
illor
am
illori
I
sayh gehlden goriindtiyii kimi istehsahn
tobii amillori, isteluahn xammal ve rnaterial amilleri
vo istehsahn kapitat arnillori istehsaLn nraddi
amillerini tq;kil cdir.
2.
Torpaq ve bilavasito istehsal prosesinda istifado
oluna bilan digar tabii resunlar (sq faydah qazrntrlar
ve s.) istchsahn tebii amillorini teqkil edir.
Xammal ve material insan emef ila yaradrlmtg
emek cisimloridir.
.)..
\s
.).
Maddi nemetlerin istelsahnda istifado olunan
biitr.irl istehsaltcxniki potensial, istelsal toylnatlr
biitiin binalar ve qur$ular, dazgah ve avadaqhnlar vo
s. istehsahn kapital amiliru to$kil edir.
Kapital amillori clo tiz novbssindo ikr qrupa
a;,nla brlor: 1) istchsal prosesinde amak alotlon kimi
istifado olunan btitiin texniki vasiteler; 2) maliyyo
amillon.
Ohalinin bilavasite istehsal pr<xesine colb
olumnqs hissrxii istehsahn amek amillerini tixkil
edir. istehsahrr emok aurili. hor geydan ovvol, ernieo
ve ridmctler goxlulunr.rn istetsahnda insanlann
fizih vo oqlt qabitiyyotlonnin istifade olunmasrdrr.
Omek qabiliyyotli ohali potensial istehsal amrli
hesab olunur. Omek qabiliyyetli ahali pege va ixtisas
torhbine erire gox mrixtelildir.
Sahibkarhq faaliyyati biitiin
digor
istchsal
amillorinin en semaroli fonnada istifado olumrasrnr
temin edo bilon xiisusi bir insan amilidir. Odur h,
son zamanlar sahibkarlrq foaliyyeti xris usi ornok arnili
ki m.i nozarden keginlir. Sahibkar xrisusi bacangr,
qabiliyyoti ilo fF?Qtgfltrr-irrnnlntrrflsas salu bk-ar
_
t_:f
s
."
rT
--
uO
6VrT
1,7fi,-:.,r
r_rt
liyyoti nden ag agrdakr lan grhtermek ol ar:
- yeni omtea novlerinin istetsahmn mtoyyanlqidire bilmek;
- yeni istetsal texnologiyalanrun totbiqno nail ola
bilmekl
- lazrm geldikdo risk cde bilmok
- istelr.sahn <;cvrkliyini temin eda bilmok vo s.
Tarixi inkigafla olaqedar insanlar istelsal
amillerindan istifads edilmesi prmesini daim
tokmillog dirmekl a istehsahn togkilinin miixtetif
formalanndan istifado etmiglor (ixtisaslagm4
kooperasiya, kombineleqme). istehsahn nrtixelif
tq;kili lbrmalan, hor geyden swal, em ek biilgiisiine
qa bi
osaslanr. Omok bolgiis ti miixtolif istehsal sahelorinin bir-birindon aynlmasr yolu ilo miistoqil irsan
fealiyyoti sahalerinin yaranmasrdrr. Ilk emak
biilgiisti toxminan 12 min il ar.vel bag vcnnig va o
zaman akin gilik hepandarhqdan a)"nlmr$d1r.
Ha[-hazrrda ixtisaslaqma istelr-sahn mahiyyet
etiban ilo bu istehsal sahelsrinin tegkilinin on
formalan ru tetbiq ede bilen tan orriifat
subyektlerinde cemlegmesi prmesidir.
semareli
Qeyd ctmek lazrmdrr ki, maddi nemotler
istehsalr fasila;iz prosesdir. istctsahn lasilrsizliyi.
onun daim tekrarlanmasr iqtisadi odobiyyatda tekrar
istehsal anlaygr ilo ifado olunur. Tokar istelsah
zeruri edon insan telobatlandrr. Onlar daim antr va
hiidudsuzdur. Her bir konkret istetsal eyni zamanda
tekrar istetsaldrr. Tokrar istelual prtxesi dirrd osas
morholodon ibarotdir: istehsal, biilgii, miibadilo vo
18
istehlak. Takrar islehsahn her bir morhelesinin
-;i;.,q
iqtisadi sistemden ,.;i;
I::11"^l
rorrnata$rr. l:lfi,
Hor brr jstehsahn son moqs
edi istehlakdlr.
Takrar istehsalln iig osas tipi melumdur.
l. Sade takrar istehs al
2. Clenig takrar istehs al.
3. T'an azziiilii tekrar istehsal.
Sade tekrar istehsal zamaru istehsahn hocmi
awelki hocmde tekr.arlarur. Genig takrar -^irtJtouf
zamaru istehsahn hecmi artan hecmdq
to n riif fii
tekrar istel.sal zaman isa istchsahn il*;-;;"n
hacmdo rekarlanrr. T.enezzi.illii t"f.rui-iri""t
qa.yda olaraq bdhranlar, miiharibeler
ril*'Ui,
i"Uii
un
folaket lor dcivri.inde bag rerir.
Gcni; tekrar istelual ve ya iqtisadi artrm intensiv
ve ekstensiv anillor hesablna tog u"nr. Ef..t.*i"
amil elavo iqtisach resunlann istelsal
*fU
olunmasrdrr. Bu iqtisadi artrrxn turniyy"t
pi**ir"
umili'ao
lntenstv amillorden istifado iamaru
iso
iqtis-adi artrm istelrsal u,riilennJon
"r""1
keyfiyyor gctoricilorinin yoA,taJnl_r.,,
"ijfra"ri,
omek mohs uldarl gr nrn ylit<s at Aiimii h"r"il rirl
.
vcri.r.. Ma;slorq ki.rnd t esirrii lat rnda
"r
.f.i" ,"fr*im
g:,iSl"rfdtTosi ro igsi qiivvosinin say,run Joxaf
aorarur.
r
9'lTas^r hcsabrna bag veran iqtisadi urr,.
inkigafyolu, yeni rexnika va texr.ologiyum"Lri.*i,
r"iUlqi.
tedbirt ai'h"*t;"l;$
::T1a;.r.yi
l"-artrm
_
veron lqtlsadt
iso intersiv inkigaf yoludur. Reat
ki
myalasma
hey.atda iqtisadi artrm bir qayda
olaraq,
tosiri alhnda baq vcrir.
19
il;ik
-;;j;,
iqtisadi arttma tmir gosteron istetr-sal
llerinin
tbaliyyet
amr
sayr, onlann qargrhqh olaqosi vo
pnnsiplerinden astlt olma,varaq milli iqtisathyy. atdaiqtisadi afirmln miixtalif rrodellon tetbiq oiuna bilor'
Ilelo iqtisadi modellerdan ikiamilli (emok ve kapital
amillon) vo goxamilli modellori, o ciimloden
Leontycv, Keyns, Xrlrrod-Domar. Nctlklassik
modcll.rri vo s. gostormok trlar'
n
[qtisadi artimrn tipindon va totbiq ol#in iqtisadi
artrm modelindon astll rll mayaraq haztrdil dijrd
miixtolif iqtisadr sistem mtivcuddur:
- On an evi sistemla s aciyyal an an iqtis atli yyat;
- inzibati amirlik igtisadiYYatr;
Bazar iqtisadiYYah;
.- Qangrq iqtisadiYYal'
Umumiyyotlo, iqtisadj sistem dech kdo t os orri'ifat
subyektlerinin toserriifat ft,aliyryeti ni n olaqol ondin l meii xiisusiyyetlerinden vo istclsat amillori iizorindo
miilkiyyot formastndan astlt olaraq comiyyotin
tmenrii'atgrhq hoyatrrun ti4hli fonnalan nozorda
tutulur.
iqtisadt sistemler biz'a melum olan iiq mas
suahn: Na? Nece? vo Kirnin iigiin? suallanntn
cemilryot qaryrsrnda qoydu$u problemlorin neco hall
ol unmasrndan- asrh oiaraq bir-birinden forqlemrl er'
Hal-hazrrda qox da ge ni; yaylmayan en an evi
iqtisadi sistem xalqrn rnilli adot ve enanelorine
Hamin enCnoltrr nasildon-nesilo <itiri.iliir'
"suslo*r.
Bu onenelor matr-sul vo xidlnatler istehsaltrun ve
r'
ontan n bo1 i$ diiriil mosini n x araldcrini rniielryon edi
Onanovi iqtisadi sistem goraitindo istehsal amillori
20
'
'
_
(torpaq va kapital) icmanrn iimunri mii{kiyyetindedir.
Maddi nemetlorin istelxalr vo onlann bdlti$dikiilmosi
movcud arlat va ononeloro uygun apanhr. Aldrndrr h,
'do
zarnan kegdikce enernolar <;zu
dafgo bilor.
Bunun iig iiq bir qayda olaraq, uzun miiddet teleb
olunur. Ru icmanrn vo ya xalqrn hoyat garaitindo
a;asL doyiqiklikler olduqda bag verir. Ononevi
iqtisadiyyata temiki roroqqi
bir qayda olaraq
getinliklo vol taprr.
Inzib ati amirlik iqtisadiyyah geraitinda bt.itiin
osas iqtisadi mo6olalorin holli markozleq; dirilmiq qaydada dovlot tarofi ndon heyata kegirilir. Bu zaman
mdvcud istelual resurslan normativlor, limrtlor va
planlar vasitesile birttt5 dririil rib, ayn-ayn rni.iassi_
solerin ixtiyanna verilss da, istehsal amillen ijzarinde
drlvlot miilkiyyoti saxlaruhr. Hor bir tos erriifatgrhgtn
sonteroli [i1.i ni n os as sti mul lagdr ncr g ertl ari ndon b-iri
xiisusi miilkiyyot vo azad sahibkarhq foatiyyeti
oldulunu nezore alsaq, qeyd etmeliyik ii, irv.iiati
amirlik iqrisadiyyarr iqtisadi inkrgafin semorelilivini
vo istelualla ictirnai tolobatlar arasrnda lai-rlru
tarazhil tomin edo bilrnez.
Bazar. iqtisadiyyah inzibati amirlik iqtisady_
yatrndan farqli_ oi araq morkozleqdirihnig qaydada
yuxandan miidaxilo hesabrna tleyil, oz daili
horoketverici qtiwelori hesahna iormalagrr. No
istehsal etmoli?, nece istehsal etmeli? ve kimin iig tin
istehsal etrneli? kimi osas iqtisadi moselolorin holli
bazar iqtisadiyyarr goraitinde bazar qanunlan ilo
hell edilir. istehsalla istehlakgr araslndalo olaqeni
bazar yara rlrr. Bazar oz-oz.ine tenzimlenen sisie21
kimi grxrg cdir. Bazar iqtisadiyyatr ;oraitindo istehsalgrlar istehsal xerclori daha az olan samareli
tcxnologiyalannn totbiqina ve e1'ni zamanda dah;t
gox gelir gotira bilen, insan tolebatlannr daha dolgun
odeyo bilon mehsul vo xidmet ncivleri istolsal
etmoyo gahgrrlar.
B azar iqtisadiyyatr sisteminin osaslrrl istctsal
vasitolon iizen nde xi.x r.rsi miilkiyyet, gexsi tmornifatqrl q teqebbiisii ve maddi nemetlorin bazar
qanunlan ile bolfiqdurutmosi pri nsipleri tegkil edir.
Mriasir bazar iqtisadiyyatr qan$tq iqtisadiy-
yatdrr. inkigaf etmiE olkelorin
iqtisadiyyatrm
nezordon kegirsok gcirarik ki, clo bir milli
iqtisadiyyat yoxdur ki, orada dcivlat iqtisadil'yata
miidaxile etmomig olsun Bu miidaxilenin xarakteri
ise milli xiisrsiyyotlarden astlt olaraq bir-birindon
forqlarur. Meseler; AB$-rn iqtisadiyyatrnda dovlet
esas etiban ilo tesorri.ifatgrh$ tanzimlomek yolu ilo
iqtisadiyyata miidaxile edir. Yaponiya iqtisadiyyatrnda ddvlet ozol sektorla birgo foaliyyet Proqramlanmn iglenib hazrrlanmastnda igtirak edir. Isveg
sisteminde iso dcivlet esas etiban ilo iqtisadi
sabitliyin temin olunmast vo golirlorin yeni dan
briliiq dtirtlmasi ile iqtisadrlyatr tenzi mleyir. 0 dur h,
biz miiasir bazar iqtisadiyyatr dedikdo qangtq
iqtisadiyyatr nezordo tutmah)'lq. Bu iqtisadiyyatrn
osas iistifui iikl eri movciid istehsal resunilanndan
istifadonin somerelilifmn
istehsalgrlzrnn iqtisadi azagh
gl
yTiksaldrlmminde vo
ndadrr.
Qangrq iqtisadi sislem geraitinde istehsal
anillonnin ve istehsal olunmuq maddi nemetlerin
22
briliiq-diilulmes i bazar qanunlan ile heyata
kcqirilso
dc diivlor srrukturlanmn foal miidaxilai yolu iio bag
vcrir.
yoxl am a suallar:
. Maddt nematlor vo onlann terkibi.
2. istchsal amillen vo isrelrsal resunlan
3. isrehsahn teqkili formalan
4. Tokrar istelual vo onun merheloleri
5. Tokrar istctsalrn riplari
6. lqtrsadi anrmtn inlensiv vo ckstcnsiv amillori
7. iqrisadr artrm modellon
8. iqtisadi sistemler
9. inzibati-amirlik iqtisadiyyatr
1
1
0. Onenevi iqtisadiyyat
23
Movzu
mUr xi
3.
oMToo
r"ver
isrrusalt vo
Mtj Nasis
arl,eni
Miiasir diinya iqtisadiyyatrrun foaliyyot
meKanizmlori bazar qanunlan iizori nde qurulmuq v'o isteh -
sahn amtea togkilina maslantr'. Omtee isetrsal ibtidai icma cerniyyetinin dagrlmafa bagladrgr dovrdo
meydana golmig vo kapitalizm corrriyyeti qerraitinda
oziiniin on yiiks ok inki;af soviyya;ino gatmr;idr r.
Qeyd etmak lazrmdrr ki, istetsal edttmig mohsulun omtoolik xLisrsiyyotindon asth olaraq t 06 orriifat qrhgrn iki osas lbrma-sr mslumdur: l) Natural
tas orrii fat vo 2) Omtoa tasarriifah.
Natural taserriifat clapah tm orriif'at drr. Natural
t as orriifat garaitinde maddi nemotlor goxsi istehtak
rneqsodi ilo istehsal olunur. Bu zaman heg bir alqtsatqr emoli yyatlan ndan istr fado ol urunur. ibti.lai-i c rna
comiyyoti btitovlukdo natural tcs orrtifattna esaslarur.
Quldarhq vo feodalizn cemiyyotlori do a;asen
natural tosomlifatr iizerinda qurulmugdur. Lakin
quldarL q ve feodalizm cerniyyetlon goraitinde natural
tosorriif;rtr
s
ilo
yanaqr amtoo tosalriifatr da hokm
iiriirdii.
N:tural tosoriifatdan forqli olaraq amtoa
istehsah goraitindo maddi ncrnotlor gexsi istehlak
iigiin deyit, osasen satr$ iigiin istehsal olunur.
Kapitalizm comiyyoti qeraitrndo noi nkt maddi
nemotlor habelo igqi qtvvosi do emtertyo gerrilir.
Orntoo toserriifatrmn meydana gahnosi tigtin
rniihiim gert tcleb olunur:
24
iki
1) Ictim ai emek biilgii sii
2) Istehsalgrlann
iqtisadi
alahiddeliyi
(ayrrhgr).
ictimai omak bolgiisii noticesinde miistoqit
istehsal saholori meydana golir. BeEer tarixinda I, Il
vo
III
ictimai omak bolgiilonnin bag vermasi ilo
(ekingiliyn hcyvandarhqdan aynlmasi sanetkarhfon
mr.istoqil foaliyyet sahosine gewitmesi ve tacirler
sinfinin meydana gohna;i) amteo rntibadilesi
geniglourr. ticarot olaqelari giiclenirdi. Bu proses
r[isusile kapitalizm camiyyoti Seraitindo senaycnin
emal sahelorinin mcydana gelmosi ilo genig viis et
ald. Omtoo ta;orriifatrrun bag vermesirun ikinci
miihrirn qerti istetsalgrlann iqtisadi olahiddeliydir.
Istehsalgrlann iqtisadi olahiddaliy onlann digor
is tels alqrlarda n aynlamq, miisteqillq;mo yolu ile
miieyyon istehsal vasitolori iizerindo
xiis usi
mtilhyyoto esaslanrr. istehsal olunmug mohsullar
istetsalgrmn xr.istsi rniilkiyyarina gewilir. Va bu
cs alahr ddal eg rni g rnrixt al i f istehsalgrlar arasr nda
mohs ul lar miibadi I mini n zeruriliyi ni g ertlendi rir.
pros
Orntae istehsalgrsrrun mohsulu comiyyot iigiiq
yoni safig [g[in nezordo tutulmqsdur. Bu o demakdrr
ki, onun omeyi ictimai xarakterlidrr. Digar terofdon
iso omtaa istclsalgrsr corniyyotden tocricl olunmug
pekilde loa liy_vet gdsrerir. Orntoo istehalgrsrrun
mehsulu yalruz istchsal edildikdon sonra bazarda rjz
alrcrsrm taprr, yeni, emtao istelxalqrsrrun omayi
ictimai xarakterli olmaqla, hern de tocrid olunrnuS
haldadr
r. f)moyin ictirnai xarakte ri ite
25
onun
olahiddeliy arastnda olan ziddryyat omtaa
istehsahnrn as as ziddilyatidir. Bu ziddi)'yot dz
hellini bazarda taprr.
Omtao tesarriifatrrun iig es as formas I mel umdur:
Sade am tea teserriifah;
2) Kapitalist om taa tes errii fatr;
3) Smialist om taa tasorriifah.
Sado emtoe teserriifatr kapitalizmeqadorki
comiyy-otlorde m6vcud olmugdur. B u zaman emtoe
toserriifatr ile yanaqt natural tm erriifat da genig
yaylmrEdr. Kapitalist anltoo t os orriifat Seraitinda
nainki mahsullar habelo emsk tizii de omtoeyo
gewlmigdir. Sosialist omtoo ten erriifah oz
xiisusiyyeti ilo forql eni r. Bu zaman amteonin istehsah
vo satl$rrun te6kilindo es a^s rol dovl ot strukturlanna
l)
r
moxs u.sdur.
Be6, omtoo nodir vo hanst xassaloro malikdir?
Omtaa insanrn miieyyan talabatrnr iil ayen vo sah$
iigiin istehsd olunmug om ok mohsuludur. Omtoe
iki asas xassoya malikdir: l) istehlak deyerine vo 2)
dayare. istehlak deyari emtaenin faydalhgru eks
etdinr. I\{melaq gtiroyirr istehlak deyeri insamn
qidaya olan istehlak telebattru tidemesidir.
Omtoonjn doyori iso istehlak xiis rrsr yryotlorindon
ol-mayaraq deyerin miioyyon emak
ir-s rL
mesreflerinde ifado olunmasrdrr. Omtoenin doyeri
dziinii miibadile doyeri lormastnda biruzo verir vs
bazarda miieyyentegir. Omtoodo maddileqmrr; amok
ikili xaraktere matikdir: konkret vs miicorred emek
to
Konkret emek omtoonin istehlak
doyonnin
dagryrcrsrdrr ve konkret istehlak xassasino malik olan
emtoonin istehsalna sorf olunmu$ orlok
mosrefl onndon ibarotdir.
Mlicorred emok iso miiayyon istehlak deyerina
malik olan konkret ernteenin nriviinden asrlr
olmayaraq onun istelsalrna sorf ol rinmuS omek
masrafloridir. Miicerred omak omroonin deyerinin vo
ya miibadile doyorinin claSrycrsrdr. Demeli, serf
olunmug amok mesreflorinin miqdarr emtaanin
deyerini n osas tilgiis iidiir.
Omteo tos orriifatr geraitinde iki os as iqtisadi
qarun foalilyet gu;tarir:
1. Dayar qanunu
2. Pul teqaviilii qanunu
Deyar qanununa gore emtaarun deyeri onun
istehsahna serf olunmuq emok mesroflerinin miqdan
ilo dlqtiliir. Doyor qanunu miiayryan manada qil,rnot
qanunu kimi rjziinii biruze vcrir. Dayer qanunu amtee
istelsalgrlannr n differensiyallagmasrna sebeb ol ur,
istehsal xerclorinin azaldrlmasrm stimullagdrnr ve
ayn-ayn istehsal saholori i2ro omek bril giis rini.i
ef r.
Pul teqaviilri qanunu omtao toqaviiliiniin temin
edilmosi iigiin telob olunan pul kritlesinin miloyyon
edilmosi qaydasrdrr (bu barodo <Maliyyo
tonzirnl
miinas ibotlori
>r
movzus una bax).
Omtoonin doyori
ilo
alaqedar qeyd etmek
ki, omtee teserriifatr inkigaf etdikce deyar
formalan da tokmilloqndp dir. Tarixon deyenn drird
27
lazrmdrr
osi
as formasl miivcud olmursdur:
Dayerin en sade vo ya tesadiifi formasl;
2. I)eyerin dolfun ve va geniq formast;
3. Davarin iimumi forrn ast;
l
4. Deyerin Pul formast.
Doyerin on sade lbmrast geraitinde onrtoolor
tasadiifi hallarda bir-birina miibadilo olunurlar' Bu
zatnan heg bir omtoe pul lirnksiyasrrl ycrino yctinnir'
Deyerin dol[un formast zamant biit [in emteelor
arasrnda bir nego emtaolor seqilerek pul funksiyastnt
yerine yetirmeye baqlayrrlar. Deverin [mumi
io.rnur, geraitinde har hanst llit emtee biitiin enltoolor
arastnda en iimumi ekvilalenl rolu oynaytr' Dayonn
pul fonnas r doyerin on inkiriaf etmig formasrihr (bu
tareda,Maliyya mii'nas ibatl ori > m6vzus una ba x )'
Fonkret fonnasttldan asllt olmayaraq har bir
tas arrii fatgrhq faaliyyatin in iq tis adi os asrnr miilkiytos orriifat
yot miinasibetleri tegkil edir. Bclo
iubyektl on aras tndak t iqtisadi miinasi betl ar mul ki1ryet
mtinasibetlerindan astlt olaraq formalaqrr' lnsan
miiayyon monada oslintlo ele
comiyyoti
miilkiyyat miinasibotleri ta.rixi di r'
t tirltiyyrt anlayrgr haztrda hom hi.iquq chninde'
hom de iqtisad elminde gcr.rig istifada olunan kateqoriyadr, yea miilkiyyet hom hiiquqi, hom de iqtisadi
mirlkyyet
kateqoriyadrr. Hiiquqi kateqoriya
comiiyot tDvlari arasrnda omlak mrinas ibotlarindan
us,L tiu.uq miil kiyyat hiiqucl miina^si bot lori ni tiziinda
ki'
tanxi
kimi
oks
ettlini
iqtisadi katcqoriya kimi rso milkiyyat
28
omlak m iinasibotlorindon asrh olaraq tosorriifat
subyektlen arasrnda mdvcud iqrisadi mtinasibetlari
oziinde
tipi
al<s
etdirir.
Tarixon miilkiyryot miinasibotlorinin beg mas
mrivc ud olmuS dur:
l. Ibtidai icma comiyyotinin mtilkiyyar
m[inasi_
botleri;
2. Qul
darhq comip-otini
n
miilhyyet
miinasi_
botleri;
3. Feodolizm cemiyyerinin miilkiyyet miinasi_
botlori;
4. Kapitalizm con. yyotinin mulkiyyot mtinasi_
betleri;
-5.
Stxializm cemiy.vetinin miilkiyyot
mLinasi-
bet lori.
intiaai icma cemiyyarinin rniilkivvet
miinasibetlari
istclrsal vasiteleri iuerinde
rcina
miilkryyotino esaslamr. Bu zaman olde edilan nraddi
nemotlor icma iizt,len arasrnda beraberlik pnnsipi
asa;rnda
bLrlrig
diiriil iir.
Quldarhq, feodolizm va
kapitalizm
corniyyotirrin rntilkiyyot miinasibetleri istehsal
vasiteleri [izorinde xijs rls i miilkiyyoro asaslarur.
Lzil<in bu miilkiyyot miinasibotlari arasrnda
forqli
cohotlor de mijvcuddur. Mesalon, quJdarhq
milkiyyeti geraitinda, noinki. istehsui ro.itnlu.r,
ilCi qtwmi olan qul da miilkiyyat oUyet<ti irti.
laUe]1
Feodolizm zamanr iggi qiivvesi olan-tahkimii
ko;di
iqtisadr azadtga malik idr. O hakim sinif
olan
1irT9,
leodalrn torpaq sahesino tahkim edilmigdir.
29
Kapitalizm cemiyyeti goraitinda isa i99i- qiiwes i
olan fahiel er tam iqtisadi azadh.la malik olub, yalntz
riz emok
nin sahibidirlar'
Istehsal
olunmq maddi nemetlor cemiyyot iizvlori arasrnda
istelsal amillorine sahiblik formastndan asrh olaraq
qabiliyryetlon
biil i$ diiriil tir.
yyet miinas ibotl en
istehsal vasitoleri iizerindo dovlet miilkiyyatine
esaslatur. Bu zaman istehsal cdilmig maddi nemetler
comiyyet lrzvleri arasrnda <har kmo omoyirre goro>
pri ns ipi ile bdl uqdiiriilir.
' Mtrlkiyyot miinasibetlerinin tarixi tipinden asrh
olmayaraq LUtiin miivcud mrilkiyyot miinasibetlorini
S orii al
iki
izm cemi lryeti ni n miil
qrupa a)'lrmaq olar:
(
l)
ki
os
as va (2) ttirema
miilkiyyat formalart. Xilstsi, gaxsi, kollektiv
et
miil ki
formalandrr.
d<ivl
yyot
formal
an
os
ils
vo
miil ki yyet
Toreme millkiyyet formalan esas miilkiyyet
formalan bazastnda yaradrhnr; miilkiyyot formalandrr. Torame miilkr y.vat formalanndan sohmdar
miilkiyyeti; amek kollektivlerinin miilkiyyoti;
koopeiativ mii{hyyeti; ictimai toghiatlann
miil kiyyeti ; qanqrq mtil kiyyoti gostermok olar' .
trrtrittiyyot miinasibetlen ile
elaqedar
miilkiyatin obyekti va subyekti anlayglannt birbirindon forqlondirmek laztmdrr' B titiin emlak
ndvlari (torpaq vo digar daqtnmaz emla! avadanlrqlar
'milkiyyet
obyektlonni, omlak novlerinin
isa
sahibkan olan ayn-ayn hriquqi ve fiziki goxsler
uo s.;
miitkiyvet subyektlorini
tqikil
30
edirler'
Miilki yyet miinas ibelen nden asrh olaraq miiasi r
sahibkarhq form alarr a5 agr dakr lardrr..
l. Fardi sahibkarhq.
2. Ortaqh ve ya gerikli sahibkarhq.
3. Dtivlet sahibkarhg.
Fgl9i. sahibkarhq sahibkann ferdi (gaxsi) ve ya
.,
ailo miilkiyyetine easlamr. B u zaman "goli. goriio
bilan kapiralla sahibkann Saxsi moqsodier "tigun
istifade etdrl riz goxsi emlakr urundu 1"9 Ui.
il.q
yoxdur. Omlak mesuliyyoti sahibkann biitiin
amlaktna. hom rstehsal resunlanna, t,om A" ge*s
i
emlaka aid edilir. F ordi sahmbkarhgrn ih 'asas
formasr mrivcuddur:
1. Fordi amak foaliyyeti.
2. $oxsi mii ossisa.
Fordi omek foaliyyori sahibkann oztiniin vo ya
onun ailo iizvlonrun emoyino osaslarur. Bu
zaman
heg bir n.ruzdlu emekden istifado olunmur.
i
miiessisedo ise fordi omek fealiyyetindon $exs
ferqli
olaraq rnuzdlu omekdan istifade olunur.
Ortaqh ve ya gonkli sahibkarlrq Tormalan ayn_
ayn miilkiyyat sahjblerinin amlak ittifaqlanna
osaslanr r. Belo mrimsisalerin (camiyyattonn;
gitirto_
n comilyot iizvl ori arasrnda onlann mii*ri.r?u 'ru
hib.olduqlan ornlak paylanna miivafiq
,;;r;;
siyalarda bolrgdririili.ir. Ortaqh va
r,'i"il,, "
sa hi
q lorma lan (c enri yyer I ari 1 as a$ d;kr
a;; r:
l. Qeyri-m ehdud mesuliyyetti cairiyyetlei
2. Mahdud mesuliyyetli camiyyetlai."
bka rh
I
31
3. Qarrgrq xarakterli cemiyyetlar.
Qeyn-mehdud mesuliyryotlr
conriyyatlor
igtirakqrlanmn sayr Qox olmayan nisbotan kiQik
mixuliyyetli
miiess is ol erdir. Qeyri-mohdud
camiyyelin igtirakgrsr omlakrntn comiyyetin
kapitahna daxild ol ub-olmamasrndan asrh olmayaraq
camiyyetin foaliyyoti zamant meydana galon
rihdegiliklere gtire biitun emlakr ilo cavabdehdir.
Bele comiyyotlor osas ctiban ilo ticarot foahyyoti,
vasiteq:ili! mmlshot (hiiquq, vakil va s.) sahelarinde
yaradt lrr.
Mehdud mosutiyyotli comryyetin
iEtirakqrsr
cen'riyyatin kapitahnda tutdugu xiisusi gekive vo ya
paya gora mosuliyyot dagrYr.
Qangrq xarakterli cemiyyotlerin i5tirakqrlan
hem qeyri-mehdud mesuliyyotli osasda. hom da
mohdrLd mosuliyyetli masda ih.ifaqa daxil olurlar.
Salubkarlrq fealiyyatinin as a^s tbrmalanndan biri
sohmtlar comiyy-at oldugunu nozaro altb, bclo
camiyyetlor iizerinde bir qodor otraflr clayanmaq
lazrmdrr. S ehmdar cemiyyotin igtirakqrsr oz ernlakl
ilo cemiyryoto daxil olur ve belo cttrniyyetlor mohdud
mesuliyyatti camiyyotlordir, 9 iinki comiyyotin hor bir
igtirakqrsr oz kapital hocminclo rnosuliyyot daqryrr'
Sahmdar comiyyotin osas forqlendirici xiisusiyyoti
comiyryotin kapitahnrn, bir qa1'da olaraq, pul
formas r nda olub, qiymotli krgrz olan sohmlerda
ifada olunmasrdrr. Sehm sehm sahibino sehrndar
comiyyatin limumi golirinden gelir gotiren qilmotli
kagzdrr. Sehme 96ro qazirmlan golir divident
32
adlarur.
S ehndar_
camiyy.atler iki ciir olur: qapah
va
agrq xarakterli sohmdar caiyyetlor. qupul,'
,l.rt t.fi
sohmdar. comiyyorin - ,rh.t.nl -"]"_i*",i"
3_v.y9l9eden miioyyen ol unmuq l9ti.uL9,tu.r- o.iJrnau
boligdiiriilirr.
sohmdar
eapah xarakterli
cemiyyotlorden forqli olaraq, agrq
tipli
comiyyetlarin sohmlori_serbosr'surotl; .Ji ,"a",
;;l;yy.
bazarlannda satrlrr. Bu c iir ---."riy""ri"n"
sehmdarlan adoron minlorce olan
Sehmdar cernryyorrn
,
sahmdarlarrn
iclastdrr.
.
iclas
sohmdar cemiyyatin ali rohber
segir._ Real heyatda faktiki
sohmlorin q:ox hissosini r,z
s
ehmdarlar qebul cdirler.
iri .u".ilJi".A]..
-';;",
ali idr;;
--
*"t
"r,lrOo
,. nuru..t'o'.q;;i;;.
otaraq ;."';";;i""
o,
olinda .".fJid""iq
Sahibkarlrgrn os as lbrmalanndan
.
biri
sahibkarhgrdrr. IIer bir utte tesorrtiAr,rA, drivlot
lOU",
sektoru nrtjvcuddur.
Ilele rnriessisaf". yu
Jiuf ut
miilkiyyetinde ,lan miiossisel"., yu
"anl
d, ,;;;;;,
oksanyl.eti dcivletrn olin<te cemffiil'"'...fr?a".
cemi yyotl ori dir. Diinya cil kal
eri ndo
r.k
xiis usi gaki s res orriilatrn railli
xiis rsiyyerirO'.,
dJ;il
;;;r,
lrrf ,
olaraq gox rnij.rrolifrlir. Maselo4'J*'lrj]u"
i
drivlet sekorunun xiisusi qaksi 3_4
fa;';o*'"Or".0,
--'!v'rv' Yru'
A
wopa olkolanncla l5_17
faizdir.
fealiy-votinin grhtorilan forma
_ .. .S.1l.ilPlrdlq
miixtoliflil,
hor geydon ovvol,
';.h;;1.
saglam... raqabeti, inkigafinamilli i*rrtii"ia,
;; -"
s
emeral i liyi ni n ytiksol
dr
lmasine ddmat .Ai..
33
"-'"''
Yoxlama suallar:
q foaliyyatinin os as fon-nalart
2. Omtee tmorriilattmn mirhtinl gortlon
3. Omtoo istehsahmn esas zidcliyyeti
4. Omreo va onun xassolari
5. Omteo tes erriifatt run ftrrmalau
6. Kor*rct vo miicaned omok
qatlunlan
7. Omtea tes orrtifatl ru n osas iqtisadi
l.
T
r:x;
erri.ifatqr
tr
8. Doyor fonnalan
kimi
O. fnliittiyy"t iqtisacli vo huquqi kateqixyia
tarixi liplen'
1 0. Mrilkryyot miinasibotlernnin
1l. Osas vo toremo rniilkilryot formal arl
12. Mtiilkiyyotin obyekti vo subyekti
13. Sahibkarlq faaliyyotinin asas formalan
14. Ortaqh vo ya qorikli stLhibkarhq formalan'
I 5. Sohmdar ccnriYYotlor.
34
YOVZU
4. BAZ,AR
VOBAZAR
igrisaoivvarr
al res uru lan ndan istifadenin somerel i I iyi ni
vo istehsalgrlann iqtisadi azadh$m tomin eden iqtisa_
di sistem bazar iqtis adiyyatr chr. Bazar amtaenin qiy_
meti ila onun saht hacminin miieyvan edilmosi
i.igiin allcr ile sahcrnrn qarglla;drs nizamlanmrg
bir strukturdur. Bazarda iki miilkiyyet sahibi: om_
tee sahibi vo pul sahibi gilrirg ftl er. Omtee sahibi ga_
h;;rr ki, onun satr;rndan makimum golir got iin iin.
Ahcr iso Liz ni)vbosindo pul sahibi kimi ijz maliyye
biidcesini daha somoroli xorclamoye 9alr9rr. Aliirsatrcr qaryrlagmasrnda hor iki teref tigrin faydalr ola
bilon qiyret soviyyasi mrireyyan edilir. eiyrnotin
mrioyyen edilrnesi -bazann birinci osas funtri^s iya_
is tchs
sr
drr.
Bazartla alrrub satrla bilon biitrin son
meh_s ul vo
xidmetlor goxlugu istelrsal amilleri, pul vo diger
qiymetli kaptzlar vo s. bazann obyektini teqkil cdir.
Razar igtirakgrlan olan fordi istetrlakgrlar, miixtelif
istctsalgrlar vo dovlot strukturlan iso bazar subvekt_
larini tegkil eclirlor. Fardi istehlakgrlann iqtisaai
vozifosi istehsalgrlann istehsal etdikleri son mohsul
vo xi dmot nrivlorini isrehlak ctmekdir.
istehsalqrlar miixtalif staruslu mtiixsise va
togkilatlardrr. Onlann iqtisadi vozifosi insan
telobatlarrm odolze bilon son mehsul vo xidmot
n<jvlennin istehsal cdtlmosi vo .istelsal olunmug
mohsullann istchlakgrlara gatdrrmasldrr.
35
Mi.ixtolif diivlet strukturlan bir terofden istehsal edilmig mehsul vo xidmotlorin istehlakqrlan (bozen istehsalgrsr da ola bilor), digor terofden isa iqtis
adi mtrrtas ibetl
eri tonziml ay on bazar
subye kt I ori di r.
Bazar iqtisadiyyatlrun mirhiim elementlorindon
biri bazar in fras trukturlarldrr. B azar infrastruklurlan bazann samereli fealiyyetini temin edir ve
alqr-s atqr emaliyyatlanru asanlagdr nr. Bazar infrast-
rukturlanndan
miixtalif biqalan,
yarmarkalan,
auksionlan va s. g<istormek olar'
Bazarlan mtixtalif alametloro
grire
qrupl ag ch rmaq olar. Bazar obyektlanndon asth olaraq
olan
inkiqaf etmig bazar iqtisadiyyatlna
rilkolenn bazarlanru agagrdakr novloro aytrmaq olar:
1. Son mehsul vo xidmotler bazan;
2. istehsal amillari bazartl
3. Maliyye bazarlan.
Scin mohsul vo xidmetlor bazarlannda satrct kimi
malik
rniixtohf statuslu miiossisa ve togkilatlar, ahcr kimi
rso istehlakgrlar ve miixtolif ddvlat struktur'lan 91xrE;
cdirler. Bu zaman qeyd etmok lazrmdrr ki, istetsalqtlarla diivlot strukturlan arastnda qaqrhqh milnasibet
eyni xarakterli deyil. Ogor birinci halda istehsalqtlann istehlakqrlara toqdim ctdiklari son mehs ul vo
xidmetlorin qiymeti mots ul istehsal olunduqdan
sonra bilalasito bazarda altct-sattct qarg tdunnas t
zamant m[iayyon ediline, ikinci halda son mohsul ve
xidmotlerin otde edilma;i rigiin dovlot sifariglon
formas r nda kontraktlar (miiqavileler) baglarur. Bu
kontraktlarda istehsal olunacaq mehs ullann nlqdan,
qiymati ve techizat gertlen gostarilir.
36
istehsal amillen bazarlannda istehsal prosesini n
heyata kegirilmesi tigiin teleb olunan istehsal amilleri- torpaq, xammal vo materiallar, emek aletleri,
iggi qiiwas i vo s. alrrub-satrhr. Maliyya bazarlannda
pul va drger qiymetli kafrzlann satrgt tegkil ohurur.
Razar iqtisadiyyatr sistemi talob, takli! raqabat
vo qiym at mexanizmlorinin tosiri altrnila formilagrr.
Bazar mexarizml eri bozon bazar qanunlan vo bazann
daxili horekotverici qiiwoleri de adlarur.
Bazar mexanizmlerini gcisterilen ardrctlhqla
nezerdon kegirek
Telab-kiitlavi ahcrnrn miioyyan diiw erzinda
kiiniillii suratda aldrfir amteenin miqdarr ilo
hemin omtaenin qiymeti arasrnda olan airtrhqdrr.
Telob qanununa osasan ahnan son mohsui ve
xidmetlerin mi qdan hemin mohsullann qi y,rneti ile
tors m[itonasib asrhhqdadrr. eiyrnot artdrqca kiitlovi
istchlakgrlar terefinden alman emtoenin iay azalrr.
ve oksina qi ymot a;agr diiS di.ikce omtoonin satrg
hocmi artmrg olur.
Toleb 1a1ru2 qiymet amilinin tosiri altrnda
doyigmir. Tolobe tesir gcisteron di ger amillor de
m<ivcuddur. Bu amiller qeyriqiymet amilleri
adlarur. Telobe tesir gdstoron qeyri qiymot
amrll erindon
ag dakrlan grJstormok olar:
ohalinin geli r seviyl esi:
-
qs
ovezedici molrsullann qiyrnet saviyyesi;
alcrmn zrivqii;
bazarda ahcrrun sau:
qiymotlenn perspekivdo defi;mesi haqqrnda
37
molumatlann
T
olarn^st
vo s'
eklif - satrcrnrn rniiayyan d iilr orzinde
miiayyen sayda
,*tr"ni
;il;;'
miieyyan qiymata
-ioklifin soviy-vosino tosrr
i*r.u"ntott'
omir qivrnordir' omtaenin 'l:v':::i
;;;;..tli\diikce
l:.i " lso
:*l?:l,l
oKsln€ :lx.i:", iH;i,i:l'',rJl1i
a5agr
;;il;:"
unul
ycrdc mohsulun
hecmi azalrr. Qiymot yuksok olan
n.reyli saxlarultr'
i"ri#
'*" rr**run-gtxulmitr
hacmrno tesir gdstoron ihnci
toklif
o;;;;
"onrfi- qeyriqiymot
amilleridir'
o.u,
onnck olar:
istehsal resurslanrun kcytiyyott;
istelr.sal texnologiyasrmn soviyyos'i;
qiyrnoti;
evozedici mahsullar ve onlann
,'"rir"ia""
-
Bela
ata
grd;hlan
gdst
vergi vo subsidiYala r;
r.roabet vo sall$ 5aralti vo s'
n onlara tesir - gosteren
Ti;d-;; teklif hocmirri
asrlr olaraq
amillordon (qiymet vo qcyri-qiymot)
qiunt tix:viri 4'1 savlr eekilde
l,J,jti"r*i"t,i"'''
verilmi$dir.
"""p-l.i""nin
i." .-i""nl,t
bir vahidinin qiymotiru {Y oxu)' Q-
Telcb
satrq hecmini (X' 61u). gostanr'
iEaro etmok
tio' iekrif ovrisirri SS
gtinki telou ingilis dilindo demand'
ilo
Iiti,i rl'u"i'"*i.'G,
demokdtr'
taklif-suPPfu
'"'"'ii*?tia"n
qiyntett
siiriindiiyr'i kimi amteo-nin
= nolcmi azalrr' takltl hoclnl lso
art&qca onun totoo
omta')nin
arttr va ok'iino qrl'moi
-taklilu"la'qta
^Iolob
hocrni iso azalrr' Qeyri.n,. ,nun
frr.,"i'
38
qiymot amillonrun
oyrileri
ciz
tosiri alhnda talob vo toklif
yerlorini doygmrg olurlar (D,D, ve S,S,).
P
P.
o
0
a"
$ek
4.
I Tolob vo tr:klil oyrilon nin deyigmesi
Qrafikdon goriindriyii lomi toleb vo teklif
eyrilon n.riioyyen bir noqtede (E) ktxigirlor. E
kesiqn.ra ncitltasi toleb vo toklifin tarazhq
saviyl'osini gixtoron nricfodrr. Tarazlrq saviyyasino
uyfun olan qiymot (P.) bazann tarazhq qiynnatidir.
Tarazlrq qiyrnati bazarda no omtae artrqhgrmq ne do
omtoo qrth grnr n ol madrS nr gds toron qi ymetdir.
Teleb ve toklif hecminin qiymotdan asrh olaraq
dayi;rnosini rniivafiq karniyyot gostericileri ito
ilado etmok miimkiindiir. Bunun rigiin telobin
qiymoto gora (Eo) va toklifin qiymoto goro (ES)
20
elastiklik
emsallarrndan istifade olunur' Bu
omsallar aSagrdakr
Ea=
vo
E.
kimi
hesablamlrr.
grn!99lrnll5lecrnrnin
:loyrsmosi, % r la
qiyrnotin deyigmosi, % ile
amtaanin taklif hacminin doyiEmesi,
qiymotur doyiqmesi, %, ile
7o
ilo
Eo vo E, amsallan qiymetin bir faiz daf igdikdo
mtivafiq olaraq tolobin vo toklifin nego faiz doyi$diyini gix tarir.
Bazar mexanizmlenndan biri do teleb ve toklif
qanunlanrun tosiri altrnda formalagan reqabet
mexanizmidir. Reqabot daha yiiks ek galir ufirunda
istehsalgltann iiz aralartndakl miibarizo vo
ya
iqtisadi yan$ formasldrr.
iqtisadiyyatdakr reqabot formalan
iki cpupa
qeyrivo
aynlrr: miitaqakkil (ve ya takmil)
miitogekkil (vo ya qeyri takmil) roqabot formalan.
Miitaq okkil reqabet hor harcr bir mehsul nciviiniin
kiitlevr istehsalgrlan ile kiitlavi istehlakgrl anru n
qargrlarsdrS toraitde toaliyyet gtxtoron roqabat
ftrmasrdrr. Miito$ okkil rr,rqabet mtimsisalerin xr rda
vo go)Gayh oldugu XD(
€hi
rin ortalanna qedorki drivr
iigiin daha xaraklerik idi. Miiteqokkil
reqabot
aga[r dakr olametlere malikdi r.
-
kiitlolT istehsalgr Ie istchlakgllann heq: birinin
omteenin bazar qr1'matino vo onun sattg hocmine teair etmok ilnkanina malik olmamast,
40
-rniixtelif
istehsalqrlar terofindan rstchsal
olunmu$ eyni nriv amtaolonn bir-birinden
lbrqlenmemo;i;
-
istchsal olunmup amtealorin bazara
grxanlmasrnda tam azadhgrn mtivcudlugu:
-
omtaonin qiyrnatirun mtioyyo4 edilma;indo
siini mohdudi yyetlerin olmamasr ;
her bir istchsalqr vo istehlakgr terafinden
omtoonin telab vo toklif hmmi haqqrnda
doqiq melumatlarrn elde edilmosi imkimnrn
-
olmasr.
XIX esrin onalanndan baqlayaraq
magrnh
istchsaln inkigafi vo rstelrsahn tamerkiizloqmosi ile
elaqodar ayn-ayn istelr.sal saholorindo h<ikmran
mcivqe rutan iri inhisargr miiassiseler meydana galir.
Bu iqtisadiyyatda qeyri mi.itogakkit
raqabet
formalan nrn yaranmasl dentok idr.
Qeyri miiteEekkil roqabot formalan mi.iteq okki I
roqabetin gdsterilan beg a;as olametlorindon on azr
birine emol olunmadrqda bag verir. eeyri miit eq okki I
roqabot d<ird osas formada mrjvcuddur: inhisargr
raqabat oliqopoliy4 tam inhisargrhq
vo
monopsoniya. M iit a;; okki I roqabet fonnalanmn osas
xiisusiyyotlori 4.2 sayh gekildo eks olunmug dur.
41
$ak4.2. Mtxtolif tipli bazarlann xaraktenstikasr
I{eqaLbot
isaisal saholari
isteh.salqtlnrrn sayr
fcrmi rlalr
i-^"" hrl
nt[it
K;d t*",itrut,
[]ir neqa istchsalgt
(cyni istchsal.
tC
ya
ty.
_ !t[.
I
lur giya,
kimya vo
soviyyg!i
.
(:ox
yoxdur
savh
(',,'
Gt"
I
soviyyede,
s,yh
az
s.
rl iqdar
A,iirn;hil,
koroptlcr
vo
s
()
C..rt
saylt
tlu 1r,. isL'.hsalqr
iriisa
r(;l
E
fan
saviyyodo,
AZ
('ox
ticru irt
sayh
I
I
(,.rx.'ayh I
Mono
da
Qox az
Ln
iqdar da
uo,,
l__
rgrhq
(lox
Tarn
sayh
uozarel
V,idrti.' I Y,:gr
I rr''
I istet'l
I akrt
Yoxdur
ro,:hizat
ri.in
oti
vos
L Nazir lilr uqiin
rstc rsalsahelai
ono
ya
rnrinaisbotiu
-Roqabetsiz
t'erak.'ndo
Yepana istchsalgt lYelh rahito xlG
I rn,rti, elcktr ik
inhisa
ns
I
I
I
ot
da
ta
nl
iizr
riqab
e,
qiymoto
la-
uriixteli[ trarkaiarr
o
'tr
t)
rorafindan
gr
oraye saholi*i
rn etal
ll ir ncqa istehsalql
(cynimolr-sulun
o
!
S
nrohsul iizro)
poli-
M rioss is o
lrLk-
nozaratin
Qox saylt
Oliqo
is tct.-
I
I
|
'rek istch.salgr
TaL
r\tchs
I
.1,;t
I
Yoxduu
1
I
Bazar iqtisadiyyatlnln sonuncu mexamzmi
qiymotdir. Qiymet emteenin. deyerinin pulla
iiaamiOir. Son mohsul vo xidmeilorin qiymoti toleb
r,o teklif qanunlannln tosiri ahnda istehsalgrlann <iz
aralann,lalo roqabot formalanndan asrlr olaraq
mi.leyyen cdilir. 4.2. sayh gekilden gdriindi.iyti kimi
42
roqabot formasmdan asrh olaraq miiessiselor
torofindsn son mohsul ve xidmetlorin qiymotlorinn
nozaretin seviyyesi qox miixtolifdi r.
Bazur iqtisadiyyarr yolu ilo inkigaf cden hor bir
olko rqtrsadlyyarr riz rnilli xiisusiyyetlari ile forqlenir.
Bu o demekdir ki, hor bir olke 6i bu.u, iqtisadivvatr
modeline malikdir. Ivlilli xiisusiyyotlero baxmayJraq
diinya cilkeleri tarafinden tetbiq edilen Utitrin ilaru.
iqtisadilzy'atr modellorini $orti olaraq ,i; ;;"
aylnnaq t>lar: 1) bazar iqtisadiyyatnrn liberal
.oi"ii;
2) bazar iqtisadiyyatrnrn sosial_demokrat modeli vo
3) Sosial yiinlii bazar iqtisadiyyah modeli. Bazar
iqtisadivyatrnrn liberal modelinin rotbiq olundrgu
etalon tjlke AB$ sayrlrr. Odur ki, bu model Gq;
modeli kirni do tanrnrnrgdrr. Bazar iqtisadiwatrnrn
sosial demokrat modelinin totbiq oiundufi dik"
Almaniya (Alman modeli), sosial ydniimt-u Uuru.
modelinin totbiq olundugu ctalon rilko ise irr..Ji.
(
lsveg modeli).
Miixtalif
bazar
nrodellerinin osas xtisusiyyetlori 4.3 r"yf ,
olunmuqdur.
iqtisadiyyatr
;"titOJ'"t,
Qeyd etmek lazrmdrr ki, bir iilke daxilindo
totbiq olunan bazar modeli rilkodaxili ictimai_sivasi
vaziyyetden asrh olaraq doyige biler. M"J";,
tngiflorgle_ leyboristlor partiyasr
istehsaiirr
millilegdirilmesine, rniihafizokirlar- partiyasi - rso
istehsalm cizollogdirilmesine iistiinliik' u..aitturinn
goro, hakirniyyote golon partiya bazar iqtisadivvatr
rnodelindo mrivafiq doyi;iklikloi aparrr.
43
Sek.4.3. Bazar iqtisadryyatr modellorinin
xarakteristikasr
|
moclellorini faiqlan
I
il'Iillr:}:'Bazar
iqtisadrYYitr
_ fI l9ll
l. Milkiyyot
'+nrcrika
rn"dcli
Dorr.r
I
qakisr mininrutn
-i,rt[y*lnr"
Alman
lst cA
modeli
modeli
Nisbotan
Daha
ytksoktiir
yiiksokdir
fornr.llanna giiro
xisusr
2 I)Livli'trn
siyassn I -Ohaiinin btiDdvlotin srrsial --ohalinin on Yoxsul tiin taboqolo-
Yaratol!
sosial siyasato giiro
sovryyodo.lir
I
-l
I
tahaqoloritri ohato
edir nni
I
-3 iqfis"dig;t,"
dovlirt tonzinrloma
sovi,vyasinir gdre
4 iirnurni millr mehsulda dovlot btidce
xorclarinin xiisusi
gckisinin mixtalif'
Llino
Edre
T[tisadtyyatrn diiv Io t
tonzimlonmosl mtnlmum savivy,rdedir
i)sason maktoiqtisadiyyah ohrrtrr cdir
( ox
aTdrr
ins-a^
rr,,n,
Br'rt"n
ohata
ohalini
.)hata edir
edir
Nisboton
yiiksokdir
Hom makro-
l)aha
yiiksokdir
iqtisadiyyah.
lram do mikroiqtisadiyyatr ohato edir.
I Nlsboton I uana
I yiiks.,kdir I yiiksokdir
I AlmaniYada I
=50%
Isveqdo
68v.
_ _--
Yoxlama suallar::
7. Bazar, onun obyekti va subyektleri
2. Bazar infrastrukturu
3. Bazarlann tesnifatr
Bazar iqtisadiyyatr mexanizmleri
5. Telob ve talab oYrisr
6. Teklif ve teklif aYrisi
iototin v" toklifin qiymoto gore elastikliyi
8. Mtitogokkil vo qeyri miiteqekkil roqabet
4.
i.
formalan
9.
Bazar iqtisadiYatr modellori'
44
n.4.Oyzu s. isrElf,sAl,
xoRCLoRi vo
GOLIRLOR
iqtisadiyyatr qeraitinde
.^^,,.1:11,rlo moqful olan
::iry:jl
loallyyolrntn i$as
sahibkarlrq
hor brr miimsisenin iqtisadi
meqsedi
meni-eatrn
maksirnumlagdrnlmasrdr. Bu strateji
;;;,
heyata kegirilmosi isreluat editmig ri"frrJ"ri"Jio"
sarf edilon istehsat ;;;;;,
.o, rnrf,ruf
vo xidmetlerin alde edilmesine
va
reallagdrrrlmasln a serf olunan
a-1, va
edilmssino
seviyyminden asrhdrr. istehsal xarcleri
maddilagmig em ak masrafl
,.irri,
me"muudr..
Miiasir iqtisad elminde istehsal ;;;;;"rn
oyrenilmotiina r kt mrivqeden yana;llrr:
l. Istehsa.l resulslannln nadirliyi va onlarln
alternativ qakilde istifade " ofurr*in,r,
miimkiinlii yii mdvqeyind en ;
2. Il{iiassisada mahsul istehsalnrn hacmi
miiv_
qeyinden.
mcivqeden yanagrldrqda mtiessise hor
,nanstBirinci
btr mahsul nrivlini.i istelual etmek qoranna
geldikde o, digor altemativ isrehsal ;r[;;;;"
imtina etmiq olur. Bu rncivqcden
v*"l,iO.qa"'i.i"ilrf
xerclori iki qrupa aynlrr:
I ) Xarici istehsal xerclori;
2) Daxili istehsal
xarclari.
Xarici istetr^sal xorcleri motsul istelxal etmek
meqsodi ila konardan olde edilmii is;ehs;l
res.urslanna gekilen mosreflerdir,
.ri*."ir"iln
tedartikgiil ore ridomel ori dir. Oaxiti istetrsat;;"1".
45
ise miieyyen manada deyeri ridanilmayon
,Y"
xarclJrdr r'
bilcn
cdila
istifirde
alternativ iekrlde
xerclorir'r
M*;i; iqtisa<liyyatda daxili istehsal
ti*mo"- olan manfeat de daxil edilir'
;;;i
ftf""rm"f hacmde olan menfoot daxili xorclerin
miimkiin
Eekildo, yeru onun an sada
"i**.ii"
;;;;;d, istiao. edilmasindan qazantlan
-gelirdir'
oluna
istifade
kimi
s'
ve
anbar
iugara,
M;;i;
mr]lkiin en
tif", t"'*U[u malik sahibkann homin
il"'-ild. i;areye verilmesinden qazandrg gelir
normal m anfaati teEkil edir'
indon
n
mdvqeytndon
Mohsul istehsah hocmi movqeyl
uu*.,iJoOu istelsat xarclcn iki qrupa ayrrlrr:. sabit
'r; ilyti;, istehs al xorc ltri'. istehsal. h"t, T' ]l:^ll:-'q
xercleri,sati!
il;ilclsi olamvan istchsal
11ct1
iri.ttt"ilr*-indan asrl olan istehsal xarcleri iso
deyigon istehsal xorclori adlanr'
Sabit xerclor mtsssiso mohsul istelsal etmekdo
odonilon xerclerdir' Sabit xorcler miioyyan
belo
xorclonn
menada i daro olumnayan xerclsrdir' Sabit
istehsalgi bilavasita tesir gostero bilmir'
xarcleri, miihalize xarcleri, amortlzas-lya
hissosi v s' bu kimi istehsal xerclori
;<"..i"tini"
.."i**i""
i.uru'
*t
xorclerdir.
sabit
"..*-iruii
itt"hsal xorclorindon ferqli olaraq deyigen
bilavasito mahs ul tstehsalrrun hectni
irt.l.utlni"tuti
'
ofm istelsal xerclaridir' Xanmal'
iio
"irqeU".
emok haqqrnrn gox hissosi ve s doyigon
.nut..,ut,
xercl ari teqkil edir.
torofinden
muoss rs o rororllrui'Ir
xarclori muosslso
Dovlsen istehsal xarclon
dyronilmesi
iau.n"of ,lnl-Uif en xarclerdir' Bu xerclerin
46
vo onun
tohlili
mehsulun maya doyorinin aqagr
salrnmasrnda esas rol oynayl r.
Sabit va dolgen xarclerin comi iimumi
istehs al xarclarini teghI edir.
Miihtim iqtisadi ehomilyatli mmolotordon biri
mehsul istehsalrrun her valudrno diiq on orta istehsal
xorclarinin hesablanmasrdr. Orta 'sabi! orta
deyigen vo orta iimiimi xorclar, eyni qaydada
miivafiq istehsal xorclannin mahsul istetsahmn
r.imumi l.recmine nisbeti kimi mrioyyen edilir.
I\4iitxsisede menfeati n maksimumlag drnlmasr
vo istehsal n optimal hocmr run miieyryonloq;dinlmesi
iigrin son hadd xarclarinden istifado olunur. Son
hodd xorcleri istehsalrrr optimal hocminin miioyyen
edilmesino imkan veran mohsul vahrdirun oldo
edilmosino qekrlon istehsal xorcleridir.
Tesontifatqrhq formalitnndan asrh olmayaraq
_
istehsal xorclonnin aga$ salrnmastna tesir grJstera
bilan but iin amillori gorti olaraq 3 qrupa ay,.maq
r
olar.
1.
Elmi texruki teroqqinin
noaliyyotlerimn
totbiqi ilo baflr olan amillor;
2. Istehsalrq emeyn vo idaroetmonin tegkilinin
tokmillq;dirilmosi ilo bagh olan amillol
3. Iqtisadi proseslorin dijvlet tenzimlonmesi ted_
birlon.
Elmi-texniki
taroqqi istelsal xerclerinin a;agr
.
sahnma*srmn osas vo hsllcchci istiqamotidrr. tvtiiasir
i4isadiyyatr n an miihiim xarakterili xtsusiyyetlerinden biri elmi-texniki toroqqinin nailiyyetlennin
istehsala tatbiqidir. Bu bir torsfden m<;vcui istehsal
47
giicterinirl xammal, material ve elace de yanacaq
Ene{i ehtiyatlanmq biitiin istehsal resurslanrun daha
dolflun istifade olunmasrtu tomin cder bilon
mriLroqqi nailiyyotleriq diger torofden isa yeni. ve
daha iomereli magrrL avatlanlq vo texnoloji
prosesl erin istehs ata tetbiqinden ibaretdir'
istehsal xerclerinin aqagr sahnmasrmn
'
rstiqameti istehsahn, omeyin
va
-
ikinci
esas
idarectmemn
tuEGtinin tekmillaqdirilma;i todbirlaridrr' Belo
todbirlorin totbiq edilrnr:si hqi qiivv os i ndan
istifadenin semereliliyinin
vc
yii ks el di lmes
rir.
ino
imkan
miihiim
xorclerinin
istetnal xercionnin azaldtlmasrmn
istiqamotlerinden bin istehsal
uruldrl*t,nu sebob ola bilon iqtisadi
prcneslerin
tonzimlonmosi iizre dovlet tadbirlen sistemidrr' Bela
todbirlordon somoreli t es erriifatqr h gr tornin edon
vergr sisteminin tatbiqi ni, etraf miihiti n miiha fi zesini,
isteLal ve sosial infrastruktur sahalerin inkiaqfina
yonaldilmig dovl ot todbirleri gtstormok
Bazar iqtisadiyyatr geraitinda miilhyyot
formas tndan vo ya sahibkarlrq fealiyyetinin
xarakterinden asth olaraq biitiin galir
qrupa ayrrmaq olar:
l. Manfeet;
niivlarini dijrd
2. Divident va faiz gelirlari;
3. Renta galirleri;
4. Omek haqqr
Komiyyet etiban ile monfeat mahsul satrqtndan
qazamlmrg'imumi galirle rnehsulun istehsaltna se rf
olun*of istehsat xeiclori arasrnda forqi teqkil edir'
48
. Monfoetin _mahiyyarr barede ise iqtisad elmr
tanxlndo rntxtolif
fikirlor olmu5dur. Meselen K.
Marlsa gore menfeot :izafi deyar tut"qoriyuri it"
baglr olub, muz<jlu omoyin istismanrun nnii.*iO..
Miiasir iqtisad elmi manfootin mahiyyetini istrsma.ta
olaqelandirmir. Mriasir elmo g<iio ."ni..rin
miiayyen edilmosindo miilhyyatin bu.vo ya drger
formagl osas rt_rl oynarrur. Mintoot h*c .tL ,rl'n,,
kaprtalrzm cemiyyotino xas olan iqtisadi kateqonya
dcyrl. O, britiin bogor tarixi boyu'hamigo .ii"."a
olmuSdur. Odur ki, miia-sir iqtisad elmi rnorfoot,
istismann noticq;i kimi dc_vil, istehsal
yani nraddi ve amok amillarindon isrifadsy,
"-ili;;;;;"
;r;
ha.qq.ve ya sahibkarhq foaliyyatine g,;." -qiruniiun
golir ki,mi
.nezordon_keqinr. SatrlUtadfr foatiyyeti iso
nskle bagl
olan fealiyyat nciviidiir. Ri.k ,n,i^t"tif
amrllarlrr baglr ola bilon hadisodir. Belo amil tobii
felakctlor_ de ola bilor, <idvlotlerarasr
-tinuligeio.
do, olkedaxli qeyri sabitlik do ota biler. Riskrn
mtixtolif ola biler. Risk boyrik miqdarda
menfeat do getiro bilor. Risk sahibkann #rnir_
neticosi do
lq;mosino do sebeb ola bilor.
, Sahibkarhq fealiyyati ilo olaqadar olaraq en
m.ri.hnm rnmelo golirlilik sevilryosinin
miioyve.,
cdilma;idir. ecyd ermok lazrmdrr ki, rn.ni,1Jtln
mritleq hocmi miiossiserln no deracodo golirli
iglomosi baredo tosovvLir yaratmrr. Miiessftorun
gelirlilik saviyyosinin rn,iuyvnn edilmesi -riltin
menfeotin mtitloq hocrni ya miiossisonin srnieo
ddvriyyosinin, ya da onun aktivlonnin Unrr-,
kiitlesino nisbotde nozor<jan kegirilmeidir. B unun
49
0qtin menfaet
normasl g<istencisinden istifade
miitleq hecminin
olunur. M onfeet no..*, melil-oetin
fatzle
rimumi istelsal xerclorino olan nisbetin
ifadesidir. Yeni
Ivlonfect nornasl =
Menfoet
x 100%o
Umumi istehsal xarclen
istelsahn
iotisadi edebiy-vatda monfoot norrnasl
lomi de talrunr$dr'
rentabellik
'-'^;iri;..I gostoriiisi
va faiz galir ndvlon sahibkann ixtiqil'rnatli .eqva vo,s')
,"rd;;i;i.;pital,n (p"I emla(
fadeve veritn.si ndon
;;:;;
;;iut ou*iti nou isti
Divident sahibkara onun
;il;';;ii"; gelir noviidtr'
g'dro cidcnilan gelrr nilvridtir'
r"iit-"iJ"iii."t*"
"sohmdar cemivvetin- iimumi eelirille1
i;;
I^i+,,"ri.sn oirrmetli kagrzrdrr' Renta goltn xwust
ffi;
toirasn lsltllovo (icareva)
i;;i,i"";;;,i ;i,,edilon
uilllr novuour'
veilmesinden etdo
"""' ;;;;;';"iii r",nur^i.,
ri em ak aqq rdrr'
"rlan
rstifada olunma qiymatidir'
i
Omek haqqr omoyln
h
istifade olunur:
5;;i;;;q[i^n iki osas lbmtasrndan
amok
,j i i., noo omok haqqr va (2) vaxta giire asrlt
iq; vaxttndan
;;.d; "it; ;;; ",";[ haqqrgdro
iidonilen emek
;il;y"*; gtiitrlen igin hecmino
isa miieyyorl rE
fr.OO;Ot, Vixta gtire am'rk haqqr
na
arzinde (saat. giin hefle' . av' il ) yen
;ii
gora 6dani:lon omok haqqldrr' omek
""i;r.i.'-it"
real emek haqqr anlaffi;.i"ll i'rq;d"t nominalforqlondirmek.-lazrmdrr'
'a
vrslanfi bir-binnden
rjdonilan emek
ii#;;, oLrr.-r"qqt pul formasrnda
isa maddi nemetlt-rrda va
;;;;tdr;. n.ri"-'rt'naqqr
50
xidmatlords ilade ol unmug emak haqqrdrr.
'
Gtxtorilan gelir lbrmalan istelrsal amilleri i.izro
lbrmala;rrr. Manele4 kapital sahibleri olan
sahibkarlar menf'oat, drrident ve faiz gelirleri, rorpaq
sahiblen renta golirlen, oz ameyinin suniti olu.,
muzdlu iggiler iso omok haqqrnr eldo etmig olurlar.
Golirlorin mrixtolif ohali qruplan arasinda faktiki
bcil giisiiniin s oviyyos inin hesablanmasrnda
L orens
ayrisi ve Cini amsallndan gerxii istifade olunur. Lo_
rcns oyrisi vo Cini emsah tjlkado iqtisadi bsrabor_
sizli yin s ovi yyosiru n riyreni lma;ine imkan verir.
Lorcns oynsinin qurulmasr iigtin 5. I sayh cod_
..
_
voldo ek olunmuq gorti roqomlorden istifada edok.
Cedvol
5.
l. Gslir soviyyosine grire ailelorin
drn lmas r
N,
1
2
emlar sonidir
Umumi
gelirde
Golir soviyyosino griro
tutdu!u
aila qruplan
i xiisusi gakt,
Olke ailolorinin voxs ul
olan biri nci 20lo -i
Olka ohalisinin ikinci
ttan nocnr- l
de iimumi
]
gelirdo tut-
dulu xususi
%o-le
aki.9,'i,-lo
5
5
l0
1-5
2Ul" -r
3
Olka ohalisinin iiciincii
uqiincii
20
l
1
()lko ohalisirun
t
2U/o-;
Olko ohalisinin on varlr
olan s onuncu
dordi.inc ii
20Plo
51
25
60
40
100
artan
Lorens eYris i ailo qruplanmn gelirlorini n
gok'
hacmdo iimumi golirdo lutdugu xiis usi
gostoricilerino goro qurulur ($ak 5 1).
'100
80
60
40
20
r4060
0
$ek.
5. 1. Lorcn-s oyri
si
X oxu olko iizro aik:lorin iimumi sayda xiisrrsi
i oxu ise olko iizlo arlelerin iimumi golirde
""ti.i^.
xiisusi qakisini eks etdirir'
iutduEu
'''""e;toril"n'qrafikda
oA diiz xotti
golirlerin
AB dirz
hol tlsdiiriilmasr nd'a tam bolaborliyi'
xetti
ili,,$;iiriilmesinclo tam barabarsizliv' oA
i;;;;--;;;i iso gelirlodn faktiki bolgiisiinii oks
;"ili;;;
et
diri r.
52
Qrafikdo OA duz xotli rle Lorens ovnsinin
omele gorirdif sahanin OAB iigbucagn,"--J,"r_l
sahosina nisboti iso Cini amsahnr t"gflf
emsah srfira yaxrnhgdrqca mecmu gelinn
"Ori"Cini
ahali
qruplan araslnda borabor bUlgusii artrr
io
Cini
srfirdan uruqlugdrq"uoksine
;;id;;,
bol ii; diinil ma; indo borabenizl
arsah
i
k atrr.
yoxlama suallar::
l. istehsal xerclari vo onun miixtolif elamotlaro
gor.r ta; nilatr
2. Xarici vo daxili istehsal xorcleri
J. Sabit ve doyigen istelr.sal xorcleri
4. Son hedd xerclori
5. iirchsal xorclerinin a;ag sahnmasr
yollan
6. Btuar iqtisadiyyar r l
5oraiti nde gol i rl ar
7. Moufeot ve monfeot nomlasl
8. Omok haqqr ve onun fomralan
9. Lorcns oyrisi ve Cini emsah
53
M6vzu
6.
MUossisaNiN
r monnUrlrclllQ vo lraRr<rl hl q
rol-iwariuiN osast lnr
Milli
osasrru miiessiselerin
iqtisadiyyatrn
'f'aaliyyeti
ta;kil edrr' Son
leserriil'atgrlrq
meh"sul vo
xidmetlor' goxlugu burada istchsal olunur' Olkenin
milli golirinin esasr burada miieyyenleqir' Aynca
gotiiriiimur; her bir miiessiso menfeat elda etmeye
ioy gtxtaimokta <ilkonin milli golirini- forrnalaqdrnr
,n b"unr,nl a da o comiyyotin menafeyino xrdmot
etmig olur.
Miimsise miistoqil surotdo foaliyyot gristeron .vo
gexs.dir'
rncivcud qaydada qeydiyyatdan keqmi; htiquqi
Br*' iasontiiai ioaliyyetim rniimsiso sahibi
noden baglamahdrr'l O istehsal ^pro1 l ru n
somoroliliyini neco tomin etmolidir? Iqtisadi
es-
ioaliyyotin
qi
as
meqsedi olan monfeetin
rnaksihumlaqdrnlmasrna neco nail olmahdrr?
Nehayot, sahibkar bu zaman hansr emoliyvatardan
istifado etmolidir?
Movcud qaydada qeydiyyatdan
keg.mq
istehsal
miiessisonin .uiri-Ui sequrig oldugu
irufryy"tini hoyata keqirmak iiglin miieyyon miqdarda
tupitrt,, malik olmardir' Bu kapitah ilkin kapital da
,iUnA*uq olar. Bele kapital gt'rx 1?*un. l"l
kapital
io.mos,ndu^ olu., giinki pulla istonilon digor
io.*uto.,nt elde'etmok miimkiindiir' Aydrndrr ki'
,ut Utu.tn ixtiyannda olan kapitatrn yalruz pul
formasrda olmasr vacib deYi['
54
Diinya ta; erruifat tecrtibmi gosterir ki, beq esas
istehsal sahelen miivcuddur ki, hemin sahelorde
sahibkarhq fealiyyeti ilo rna; gul olmaq galirli saylrr.
Bu. sahelerin inkigafina yoneldrlmig kapital qoyulugu
tezlikle nraiyyo mtivoffoqiyyotirun qazanilmasrna
sebob olur. I{omi n saholer a;agdahlar<tir:
miixtoUf iqgrizar xidmet saholeri (meslehot,
reklam, vasitegilik vo s. );
- ictimai iaSe saholori;
-
ticarot;
artomobil tomi ri sahasi;
- monzil (xiisusi ile fordi) tikintisi sahcx;i.
Kapitahn hansr istehsal sahoye yrinoldilmesini
qerara alnug s ahibkar daha s onra istehsal prosesinin
heyata kegirilmasini temin ede bilen istetsal
resunlannr eldo etmelidir.
Sahibkar torpaq
s.ahiblennden ya birbala alqr-sarqr yolu ile aldr[r, ya
miiddoto icareye gottirdiiyii torpaq saheiindo
istelsal rnoqsodlariru heyata kegirmek iigiin miivafq
istelual bazasrm teqkit edir. Bu meqsedio sahrbkar
e yrl
drger istelual resurslan:
omok vaiitelerini
taghl
eden magrq mexanizm, alot ve avadanlrqlan vo eleca
do mehsuldar qtiwa olan i99i qiiwos ini <iga> colb
cdir. Igqi qtivvasi emek vasitelorinin komoyi ilo
emak cismlonna tosir gostorir, onlan insan
telabatlanm cidoyo bilon formaya salrr. Bu zalran son
molnul vo xidmotler istehsal edilmig olur. istehsal
olunmug urohsullar bazarda sahhb <iz istehlakqrlanm
taprr. Sahibkar satrg<lan otdo ctdiyi gelirlenn bir
hissmini istelxahn avvelki quyOiOu vo
55
ya
geniglendirilmig gehldo davam etdirilmesina, digor
hissesini ise gcxsi istehlaka s arl: edir. Bu prtnes daim
tokrar olunur. istehalrn ve ya biznesin toEkili ilk
baxrg <ia sado goriino bilor. Lakin bu heg drl beto
cleyl. Sahrbka r bazar iqtisadi yvatr ru n mas qanunlan
otan taleb, teklif, reqabot va qiymet qanunlannn
telebl eri ila hcsabtagmalrdrr. O, istehsal amrllerinin
olde olunmasr vo istelsal pmesinin ti4kili zaman,
habelo istehsat etmig oldugu mohsullan bazara
grxararken hemin qanunl ann tolobloriru nozero
almahdrr. O, bu qanunlann taleblerino esaslanaraq
scgmig oldufu istehsal sahixinda gozlanllon menfeeti
qabaqcadan planla;drrmahdrr. Sahibkar istetr.saltn
lrtitr ut someroliliyini ve golirliyini temin cde bilon
rl,sa$dah osas moqsodlerin yerino yetirilmixino nail
olmalrdrr:
-
ek omak mohsuldarltgru
tomin ede bilon miitoroqqi tcxntka vo
kifayet qedar
yiiks
texnologiyalann tatbicli
-
;
ir idaroetmo sisternlerinin yoni
istehsahn vo omeyn tqkilinirun somoroli
miias
fornalanru n tetbiqi;
-
'-
mi.iossisonin maliyye+osorriifat fealiyyotiru
xarakterize cdo bilen somoroli gtistoricilar
sisteminden vo planlagmamn (biznes plan vo
miiessisodaxili planlaSma) tistiiniiklerinden
istifada olunmast.
hem igveronlor iigi.in, hom de iggitor iigiin
semeroli olan omok
miinas ibotloriru n
tetbiqino nail olmaq, nrtisesisede normal
56
i5
$oraitinin temin olunmast vo muoyyen sosia'l
giizogtlerin tatbrqi;
va xidmstlarin
- istehsal ol umuS son mehsul
tezliklo istehlakqrlara gatdrnlmasl, molrsul
satrqrnrn toghli.
Sahibkar girstorilen meqsodlerin yerino
yetirilmosino nait olmaq tiqiin miioyy'an malilye
omoliyyatlarrnr heyata keqirir. Bu amaliyyatlan 2
a6 as qrupa ayrmaq olar:
binncisi, sahibkann maliyyo vasaitinin brr
hissa;inin muzdlu
iggilerin
ame1ri1i1
irdonilmosinq digor hissosinin ise
tedartikg ill orden altnan istehsal arnllarinin
deyorinin odonilmenina serf olunmast ila baglt
olan omeliYYatlar;
ikirLcisi. sahibkann istehsal etdiyi son mohsul
va xidmotlorin satl$l vo satl$dan daxil olan pul
vos aitleri ni n (g erci rstehl aka ytinol dilon vosaitler
hissminin istehsaltn
grxrldrqdan s onra)
geniglondirilmes ine, digonnin iso sahibkann
mtixtelif borclannn l.kedit' suda, vergi vo s )
olan
iidonilmmina ydnolrnmi
omoliyryatlar.
fealiyyot iru n
Miiassisanin tosorriilirtqrhq
tegkilincla miihiim ahomiyyat kosb eden agagrdakr
dord asas ma;aleye diqqot y-etirilmetidir:
Miiessisonin biznes Plaru;
MiiassisedaxiliPlanlaqma;
Miiessisedaxili omokmiinasibotted;
I\4iiu;sisonin iqtisadr gGtaricilari
bir
ito ba[L
I.
2.
3.
1.
57
Biznes plan istehsahn meqsodini, onun togkili
vollanru, satl$
vo maliyye
rniinasibotl arini n
ariurndakr
qargrlrqh miinasibetlori miioyyon edon esas sonoddir.
Miiessised
planlaqma istehsal rcsumlan
olan osas vo k<imekgi matcnallann, yanacaq-eneqi
lnosroflorinirL os
istetr.sal fondlanmq emok
xarakterini, sahibkarlarla investorlar
axili
as
ehtiyatlanruq maliyye vosaitlerinin
vo
miixtolif
informasiyalann semoreli istifada olunmasrru tomi n
edo bilon foaliyyot noviidiir. Miiessisadaxili
planlagma bazar iqtisadi yyatr Soraitndo miiessisenin
sanrlmaz movqeyini gortlondiren txas amillordan
bindir.
istclsat prosesinin togkil edimosinin asas vo
holledici
amili olan ernek miinasibetlari
iqverenlorle iggilor arasrndakr goxaspektli qargrhql
rniinasibotler sistemidrr. Aydrndu. ki, sahibkarhq
foaliyyotinin osas moqsodi olan rnontbotin
rnakrmumlagdrnlmasr ile jstctsal xerclerinin osas
clcmentlorinden binru togkil edon omok haqqr
arasrnda birbaga qa4rlrqh asrhhq mrivcuddur. Omok
haqqr ve miixtolif sosial -eJiizag tl or artdrqca (igqilorin
osas moqsedi) monfoot azalmri; olur.
lgveronlerlo iggilenn merpedlori aras rndakr bu
ziddiyyet kollektiv miiqarilelerin baglanrnasr yolu
its holl olunur. Kollelci v lniiqavilo miiossisodo
igveronlarlo iggilor arasrnda omak vo sosial-iqtisadi
rniinasibalori tonzimloyen htiquqi seneddir. B urada
har iki terefin qargrqrlqtr vozifo vo ohdogiliklori oks
olunur.
58
,
Omek
miins ibetlorinin es as tenzimleyici
qiivvelerinden biri de dcivletdir. Dovlor
Uti irdoiu"",
qanuiinverici ve icra orqanlan ,usit".it" "tl="irta
keginr. Ali qanunverici o.qrn ,;tteao
omot;;;ir,,
mrnimum s.evi-yyosini, troRetit i$ rr;;;";;il;.,
_
ctur.
.mi)$gu ugu tanzimlef r. qadrn ve g.n.iorin
omoyinin istifade olunmasrru nizama
salrr.
Olkemizdo omok miinasi betlorini tonzimloven
Milli N{eclisin qobul etdil <<arr.Urri"n
*
uurI
Respublikasrnrn Omek Mecallesi>>di'r. -@vr
esas senad
, J\4 iiess isonin iqrisadi featiyyatinin reskilirun
miihtim
Serrlerindan hiri,r,i*rir"nin'-lriir"Oi
veziyyori vo isrchal r"rurslunndrn"ir,iiia".,,
somoreliliyi barado mlieyyen fikir
i;"krn
vero bilon iqtisadi giis toricilerdir. J --'.rrv'v 'Ir,^
Miiossionin rcisarli gcistoricrlorini a5agr
dakr kimi
qruplaSdr rrnaq olar:
y*,it_;;
1.
Mliossisnin iqtisadi potensiahnr xaraktenza
edon gcitoriciler.
2. lstehsal res uan ndan i sti fa doni n
s em aralilivin i
xaralcteri zo cdon gris torici I er.
l. M iiass is eni n m aliyyo vaziyyatin i xarakterizs
cdon gris terici li-lr.
Binnci qrup gGtoricilor miiossisonin akrivlorinrn
,.^hacrnir os as vo dcivriyrya kanitalrn
l,:.1"1,vosatrg
r.lixrrnrnl
s. xaraktenze cdan iqtisadi g-cisr ericiierdi..
Umumi mohsul, xalis melsul,
gdstoricilordendir.
ikinci. qrup giistericiler miiossisonin jstelsal
.
"i";;;;;;;;r,
.
resunlanndan istifadenin
somerolilik
59
il"
J.rrr*],
xarakterizo eden g<istoricrlerdi r (Omek
auii*, fonar.rimi' matcrial tutumu va s')' golirlilik
*"'Uffi
;rup gcxtoriciler miiessisonin
iqtisadi
oAuirio q"Uitiyy:atini xarakterizo edon
""
Mlnfeet, ociome qabiliyyetlilik emsah
"ort"*ii".ai..
r' (Otlome qabi I ivvot li t i k ams al t
E;i;;;,;;ii.,'dendi
otan
miiesiisorun kapiralrrun onttn iimuml borcanna
rusbetidir).
faizlo
"''"ilii*;i;;nin
iqtisadi gostancilori onun balans
mehsul-
sintezleqdirili r'
rti tat.S"frtt"t miiossisenin i qtisadi foaliyyoli
etmokle yanaqr miioyyon ictimat toli)battafl
ialq teiirniifatrmn makr.iqisadi
IIJi"a.' iuri tu n foma tagdrrr I mast nda i;ti rak cdi r's.omo""'-iri*ti."nin t os arriifatqr tr q foaliyryctirun
relilivinin tomin edilmesinin esas istqamotlort.noan
I i di r'
ri,r... rt"Je m arketinq faal i yyetinin tq; lo
tii'
""'''i;;#--mtiessiseleri''un
idaro olunmastnda
Azorbaycan
rnurtJr-q' fealiyryoti miihiim yer tutur' ilo
olaqedar
keqidi
iotisadivvatrru n bazar modeline
olunan
aji"v" "iqiit^o,yyatr prcx;csindo istifade olan
feaiiyyetinin fonna vo metodlartna
Bununla elaqedar marketinq
ilriirlruiini. ohemiyyeti afirmqdrr' qiinkrn bazar
garaitinda uarketinq miiossieni idare
on sameroli kortcpsivas.r oldugu diinva
iutitoJwrt, tarofi ndan siihLrt cdilmelidir' <markctinq>
t-ilar bir osrlik clovr arzinda
uduftg,,o rttq sah esinde faaliyyat> konscpsiyastn'
konsepsiyast>na qodor ytrksalmiS-
hes
^^-"-abatlannda
kil
il";;:^';il;"i.
i"ti..t"rvi
;;;-;iikiedir'
ffi;Jili;"
;Jil;;;
'''--;J;;k
aun
aOu.""-e
dir.
60
Hal-haztrda eerbi Awoparun AB$, yaporuya,
,.
Kanada
_ve. digor inkigaf .r-i5 ,;ff<'uiurir-"#' i"
miiess isol orj markctino fealiyyetintJan
g".i iJ,f"O"
edirlar.
Markctinq faaliyl,oti neinki miiessisolonn
.deyignrekdo
.
veni
olan
baiar Eorairine ,vgu"nl"ffi'JEm
yiikserdilm*inl- *ia."i, loi.,
::*
^iTly""nrn
naDelo
baz_ann someroli idaro olunmasr
iin qorait
riq
yaradrr.
Melumdur ki, bazara Qlxanan hor bir emteo
.
vo
xi dmetl er goxl ufu miixtelif
nr,l"r, irot
t J.ri-iiO",
istetr"sal olunur. Belo bir ."q"b"i". .";;j"r"
,"*iiiro.
.
iytetrlakcrlar aydrndrr
ki,
daha
t"l,iiyvltli
* _iOrrrii".i,
iistiinliik rerirler. Odur ki. mahsul
d i m as i mries i.
y:
n ml;k;;i
};"f
11k 9r
oat yyortll:1.
"ni
nt n mljhiim istiqamotl ari
"q
ndon
s
r
s
I
bi ndi r.
Markctinq leirliyyotinin ikinci mrihiim iriiqrrori
.
emlaelerin istehlakgrlara doflru f,r.rlrifrjr"rt_
rotlendirilm es i, omteel,ann sah$lrnn
feallagdrnl_
masrdrr.
Markctinq
.faalyyetinin idaro edilma;i
ru;t si:merol il ilnj n ytiksal dimesi
noi nki
.
ugur qazarunasrna imkan
verir, habele
rn*
Droscsi_
*;.*i
son noticeda"
ahalinin rnaddi n fbturun yaxgrlagdrnlmar,* -rr*i"
tesir gcisterir.
etmiq bazar iqtisadiyyatrna maik olan
_,, ,ln\iluf
orKotoroo
muossrsenrn idare edilmesinin on
mrihiim
funJ<siyalanndan biri olan markctinq
h;;
ohali run istehlak telebatlanrun OV.uUf
il-Jrlno
marketinq'.ii;;;;;;;^
3a,s.larur, .Daha..dogrusu
realrlyottnrn
tt4kilinin elo bir sistenldir ki, o yiiksek
;;;;"
ovvol,
61
monfaotin olde edimesi rnoqsodi ilo istehlakgrlann
telebatlanmn tiyrenilmesino osasla r'
<Marketinq> s<iziiniin liigeti monasr ingtlis
dilindo (market) bazar demekdir vo o uzun miiddet
[urur .,o yu tutrE sahesinde fealiyyet monastnda
isledilirdi. Lakin haztrda marketinq gox gcnr$ mena
durtrr. iqtisadqrlar taroflndan maketinqe savstztreiatn,r, miixt ol i f ciir teri fl at veri I rni g di r'
^-"H* bir marketinq foaliyyatinin asas nroqsodi
ilo istehlakqr
arastnda olaqonin
varadtlmastdtr. Bunun uqiin bazann hcrorofli
istetrsaiir
irt"*i*"ti.
;;l.b;,1;;;,;
telab
bazara faal suretdo tosir etmok rstehlak
fomalagdrnhnirsr vo onun idaro cdilmesi
ol unur.
Beteliklo, m arketinq miibadile Yolu ile
talabatlarrn iipenilmesine yiin eldilmiq insan
sahosidir.
fealiyyoti
'"---'i,iu.t"tinq
insanlanrr qidaya. eeyim Seylorina'
rahatltq ve tehliikosiziye' nlonarv'l qldaya olan
ru n oyronilmoe ino asaslarur'
talebatian
'" -Malumduilo,
ir,-.un tolobatlan hiidudstudur' bu
telebatlann ijdarulmesi tiqiin toleb olunan.resunlar
isa mehduddur. Her bir ilrsan oz maliyya llnkanlan
J*itina" bu vo ya digar emtaenin altnmasrna
*riifik verir. Ahcr taleblonni (ehtiyaclannr) <idayo
t€'t-ki I
Ulfun
ttLtin emteelsr segimin omtoa 9e$idini
istelrlakqrmn toloblarine ne qeder uyfun
"ari.
olana, istehsatqr daha qox miivaffaqiWal . gaz1na
biler. Aydrndrr ki, istctsalqr potcrsial istehlakgtlan
t'"p*"f r dr, onlann telebatlannr dyrorunelidir'
e-tna
"-t'"t
62
Yalmz bundan s onra bu telabatlan daha doliun
cidoye
biIan on-rteelon n istchsalrna baglamahdrr.
Marketinq- fealiyyeti miibadile va ya bazar
olan
,
yerde mdvcuddur. Marketi nq foaliyyeti
.,;rq"vi nO",
yanagmtrh olsaq iki ciir bariilan Uir_ti.irOun
forqandirmelil.ik: ( l) sahcr bazarr ve (2) ;;i;;;.r.
Aydrndr ki, her iki bazaid ulr"r_.ui,.,
qarprdumasr mrivcuddur. B u qari; rdurm, p.os"rindu
satrlacaq (ahnacaq) r:rnteelorin qiymeti ,"
.rV,
olunmaqla
her
ih
t.ini
O,
totaUtonni
T.uofyen
<idenrig olur.
Lakin sahcr bazannda satrcrlar tis iinl iik tq;krl
cdirler. Bu bazann en akiv taroti atrcrlaidri. 'ai,.,
^'n
bazannda ise ahcrlar iistrinltik t"9Uf
u
bazann en foal igtirakgrsr sahcrdrr. Satrcr
"ai.i"..'bazan
omtoe qrthg iso, ahct bazan ile omtao artlqh[l
ilo
mi$ahiclo olunur.
Hor bir sattcl bazarda emtoelorin satrgr problemi
ile. yoni
mohsullann istehlakgrlara q"t'a"i."r,
iJo qaryrtasrr- Hor iki tor"r cui,iriri,-'t,
I:!;l]l
problclru oz xeyrio hall ctsnr
Banyll mtirvoffaqivl,otin
,oazann
torma vo
qazanrlmasr
iso
novlorinin horterofli vo derindon
oytenilmasindon asrrdrr. Bazann oyr"nitnriira
iti
mrivqeden yana$maq olar: birincisi, borunn *u*t
t.rt
xtisuiylotloriniq onun toleb vo imkanlanrun
oyronilrnosi mcivqeyindon vo ikincisi bazann
-vo-'s.
lochir-.lat seviyyesinirl roqabot goraitinin
oyrerilrnosi
..movqeyindon.- Apanlan todqiqatlar
notrcosrndo iis
trinl iik ya mahsula ytinelOitmiq
63
marketinqo
ya da
istehlakqrya yiinaldilmiE
marketinqe verilir.
Oger mtiossisonin foaliyyoti yeni otnteenin
movcud otnteenin
yaradrlinasrna ve ya
iokmiloqdinlmesine istiqamotlondirilmigse o zaman
mehsula yiinoldilnuq markctinq tetbiq olunur" Maqsed
istehlakgrlan yeni omaalori elda etmtlye sdvq
etmekdir.
Miiessisalonin fealiyyoti bilavasite bazar
telebatlanrun tjdonilmanino istqametlnndinlmig
olarsa, o
zaman istehlakqrya
yonoldilmiE
marketinqdon istifads olunur. Bels marketiqin mas
vezifosi potersial telobatlann oy, anilmesidir' Bu ndv
kommersiya fealiyyetinin
rnarketinq iimumiyyotle
on miihiim torkib hissmindan biridir, giinki osl
sahibkar istehlakqtlann tolebatlanm 6yronmoden
gthtore bimoz.
laaliyyot
S"nuy" miiossisosinin tos orriifat fealyyoti iigiin
formasrntlan istifada olunmast
rnarketinqin her
moqsedouyfiundur. Hem istelr-sal noqteyi-nozerden
trom do baz-ar n,iiqteyi-nozardon miiessisenin imkan-
ih
lanrun hertorefli iohlili kommeniya miivoffeqiyyotini tomin edo bil ar. B u ciir kombinelegdirilmig
marketinq faaliyyeti inteqrasiya olunmuq markelinq adlarur.
Marketinq faaliyyetirun os as vezi folori aqaprdaklardtr:
bazann herterafli (kompleks) oyrenilmosi;
poterlsial tolobin vo odonilmomig tolobatlann
iizo grxanlmast;
-
64
Mbvza
grisaoi cosronicilon
vo MAKRoiqrisaoi reru,ir,
7. MAKRoi
Molumdur
h, iqtisadiyyat iki esas brilmedon
I"JS.,.
Makroiqtisadi
iba_
vo mikroiqrisacliyyat.
seviyyode bag veren i qtisadi' pros esleri
makroiqtisadiyyat
idaro ctnrok vo miivafiq iqtisadi tohlilin apanlmasr
iigrin bir srra makroiqtisadi gostoricilerden istifado
olunur. Milli serva( iimumi milli mahsul ve milli
gelir on genig istifado olunan esas makoiqtisadi
gris
t
aricil erdir.
., l\4illi sorvot xalqrn tarix boyu lrgb_yaratrruqi
oldugu maddi ve menovi s ervatlor'qoxiuludur. Milli
servot dairu artrnlrr ve ya k<ihnoldikce yenisi ilo avoz
olunur. IIor hansr bir rilkenin ve ya xalqn sosial_
iqtisadi teroqqi soviyyesi ilk ncjvbedo milfi sorvetin
miqdan, strukturu
miieyyon cdilir.
vo onun keyfiyyet torkibi ilo
Milli sorveti tebii sarvetdan ferqlonclirmek
ki. eger rnilli sarvotin miqdannl
miieyyon iqtisadr gostorici ila ifado ttrnok
lazrmdrr. Bclo
miimkiindiirso. tebii servotin miqdannrn konkret
roqemlerlo i fado olunrnasr qeyn mtihkiindrir. rinki
e
hele do kogf olunrnamrg tobii servetler mdvcuddur.
Yalruz kegf. olunmug va istifadoye verilmig tebii
sorvotlor milli sorvoti teqkil eclir
Milli s ervot nainki istifadeyo celb olunmug tebii
sarvatlar hesabrna, habelo maddi sorvotin artrru
hesabrna, elmi, medeni ve tecriibi biliklerin inkisafi
hesabrna tlaim artrnlrr, Zolzala. da$qrrL yanEtn kimi
67
tobii folaketler vo miiharibolor iso rnilli
dagl drcr tesir
--
sorvoto
ftisterir.
n4itti soilet ktillfl miqdarda rnirxtalif naturrl
torkrbo malik olsa da konkret tari xi gotaitda onlann
bazar qiymetlorindo pulla doyerlandirilo bilor
yoffu xaiqtn sahib oldufu milli sorvatin iimiimi
,o
devorini hesablamaq miimkiindiir' Qeyd etmek
f^ir.A. ki, bir srra milli s orvot nimunoleri vardrr ki'
oJur, ,u*un keqdikce ciz doyerini itirmir'. oksine
aufr"'Au artmrq olur. Meseloq yiiks ok modeniyyet
belo servet niirniinoleri ndandir'
incilori
Milli servetin qurultrE va keyfiyryat tarkibi a1'nayn olkolenn inkigaf soviyyesindon asrh. olaraq,gox
#ri*t"tif,1i.. Milli servot aqagrdakr torkib hisseloro
trei
tirl
t,
--
malikdir:
kimi istifade olunan binalar'
- omek vasitoleri
qurgular, avadanhqlar, aletlor ve s';
- n,.ruk cisimleri hmi istifado olunan xanlmal'
material, Yanacaq vo s';
- goxsi istehlak iigiin nozorde tutulmug haztr
rrehsullar;
fondlan (menzri fondu
- mrixtolif qeyri-isteh'sal
ictimai binaiar, modeniyyet morkazlori va s );
- shatinin goxsi omlakr;
tobii sorvotlor;
- istehsala calb olunmug
- monovi sarvotlar (elm, modaniyyot' incesonet
ve s.).
ikinci esas makoiqtisadi gostonci iimumi milli
melrsul gostericisidir. Uniumi milli mohsul il orzindo
istehsal otutmuf son mohs r'rl vo xidmotlorin bazar
68
qiynotlerindo iimumi deyendir.
Umumi ""y.,i",
milli metrs ul
ciz natural terkibina gcire iki
q-p"
ffl
istehsar vasitateri ve
1),1 irrJr#l"yrlii.',,ilor",
terkibjne gcire ise rimumr mrlli
mehsul canh vo
keqmig omek rnesrofl"rinin ,,"".iuli,'r.'tlr.n,,
emak arrrq bir defo i.t"tsut p.os.J;ffi;il*i:]r,,
olan istclrsal vasitolerinin yerudon
istehsala celb olunCanl.r emak ir"
TT,d.
rgqr qlivvr-rs inin serf erlilmesrdrr.
biirrr;il;;;;;ir#il*
nozari vo
praktiki
.. \tlillm
limumi mi lli mohs ulun tr.suutur_us moselolordon biri
J.] JirXi, _i rr i
rnlioyyen edilmasinde ih'
istifade ol unur:
"i^-trul'oun
1) Son mohsul va xidmetlerin
istehsaLna sarf
editen btitiin masref ntivter**
.#i"rilirr_
mesi iisulu;
.gltIrl
Son mehsul va xidmetlerin istehsallnda
iqtirak etmig biitiin istehlak*,,;"il;,"
'---'r" 8,,,,r
_. {nin camla5dirilmasi iisulu.
2)
Rrnnci haltlr tirnumi^rrulli mels
ul 0JMIvl ) saxsi
istehlak rnosrofl orinin rCt.
Utiiiin-ia;i,',jrY.lL,
I?11!n t:.t, son mehsul ,. *,a.,ai"nn Jo"f
kiiniin (C) va eloco dc
",'tojjiu
ixrac arasrntra
oran
n .qin .",,1i,i;ffi ;#: ;:X?]la
UUlr_C+l,tC+X,
. , ikinci haldrr ise timumi millj melts ul esas eelir
n<ivlori
olan muzdlu iggilonn amak
haqlanrun,
na ql an nr
n. faiz
gol i rl ori ru
n
69
i-car.)
mrtl t
iyyei#r' rrii,i',]
"
amortizasiya
d6v1et vergilerinin (dovtetin golin) va
comini tq;kil edir'
avrrmalanntn
"'""iii.r.i t"Lda
UMv-un 6o-'7T/o-rtt $orci isteqlal
g.oxuntr
maslofl".i. ikinci hatda isa UMM-un yandan
formas rnda ola n gelir novii t eiki I cdir' .,
t
-'-"qqt
"rn.tU.,iriri milli mohsulun hesablanmasr ilo
alaoedar nominal ve real tlUU-u bir-binnden
Normnal UMM .can ilin
UMM ise
oivmotlorindo hesablanmrq UMM-drr' Real
inilvasiv, va ya deflyasiyamn sovl)ryo-sl nozora
;i;"*;ql, indekslo';dinhnr5 UMM-chr'
P'.
1?T'n
UMM
Rcal
olunur'
istilado
;i;;i;; inJercini"n tilkonin iqtisadi vazrvvotini
;#t;;iif MM-a nisbatan hansr bir ilin qivmotler
;il;;;qt; ;k" etdirir' Har
indeksi aqa$da1c kimi hesablamhr'
;ili"rd";;k lrr,*d'r'
Cari ilin qiYmatlar indeksi=
('ariilda istehlak 211!ililingvltrtl .
qtyrnet
Baza ilrndeki istehlak zanbilinin
Umumi
milli
Ir"f,"i+it"&
t
'uoo"
mehsulun esastnda
gcrstericilar hesablamltr'
bir
Bunl arda
slra
en
n
galirdir' Nlilli golir dlkonin bir il
vo
"C"it-""-rUi
..rir,f" istctrsal"etmig olJu[u xalis golirdir.
,ya
vcni varatllmr5 doyardir' c'rnlr omek mosrollonolr'
gol i ri
-
';;;'ft;;;t ;
#il;t;i[.'-
eitiri''nontu"t dirso.
l'tltti getit
comi v vot
i
n
esason maddi istehs-al
milli gelrr
.iri"f,,,i"rJ" v"radrlrr' K-emiyyat etiban ilo istehlak
edihnig
-if f mohsuldan i';rehtak sonra ahnan
daYeri srnldrqdan
,.""ri' i
;;;;"dil
daYordir'
70
Milli gelirin ilkin biilgiisii I.e yenidan b titsiisii
.heyala
keqirilir. Milli gati.in ittin"Uoiu;;;",
ntacldr rstehsal saholorindo galrgan
muzd'lu iScilorin
omok haqlanrun odanilmtxi ve eloco an ,ntiiiiyyut
sahiblerine menfeot, divrdent, faiz, renta ,"-,iLr",
menfootinin ddarulmesi hoyata kcairil ir.
golirin ycnidan bolgiisil zalnam ddvlot
.budcijs
. Milli
I a;as rol oynaytr vo bu zaman osas ioisadi
atal krmr vergi sistemjnden genig istifado oirnrr.
'..-t"sii.
Vergrler
drivlat
y,q,
vosairlori..ir-o
rieorrrr. y rgm
biidcosinle
ve istehlak ionatrnru
londu
;;d."
fo.mu_
istchsalrn geniglendi rilnrmi.
ycru I o5diri I mm i ve onun toknil I
e6dlri I m"ri;' ;.* _
istehs al s ahol ori ni n s axlnr I mas r ro
ji""i,irr_
i rLii u i-.*
sino, s.rgorra va ehtiyat fbncllanrun
i".rAl,";;;*
sarl otunur. Istehlak fondu ise
vo dcivlot i<Lrra o.qu.,tu.,ria'u-' ';;;r"
omgk haqlanrun ,u d;g; 'rn.l,f,
sahelorindo
igqilonn
qeyri_istctsal
raloDauartrun odenrlmixrno serl olunur.
On mijhijm
mesolelr:rdan bin ygrm ve istehlak fondlan
_*rra,
optimal nisbotin tomin olunmasldrr.
Nezi:rdan kegirilonrnakoiqtisadi gdstoricilor,
$eydon avvol, makroiqtisadi iaviy1,"j" ilri-r"ai
tehlilin hoyata kegirihnesine imkan u..i.. lfu'Utiq_
.ho1
tisadi rohlil iso olko irzro istetsal of r*nug-ion
metrs ul vo .xidmotlann iirnumi fracmi
iiJ v.ru
iimumi milli mehs ulun hecrni ile t,urnin _utu
utiu.rn
hazar qiymatlan saviyylsl araslndakr -;,1,i;"
()yronrlnrosr demekdir. Bels
bir rahlil cilko ohala.iiin
ahcrlrq qabiliyyetinin riyronilmosino r" AOuf
uii,
iqtisadr siyasatinin osas istiqametfo"nin rn.iry|"n
71
edilmesina imkan verir. Bu moqsedle mecmu taleb
vo macmu taklif anlayqlan aydrnla; thn hnalr dr r'
Mecmu taklif miieyryen qrymotlar seviyyesinda
rnilli iqtisadiyyatrn mtayyon miqdarda omtoo vo
etmek imkam' macmu
xidmetlor goxlufu
' hemin istehsal
qil,netlor seviyyosinde biitiin
lelab iso
istehlakqrlann (fardi istehlakqrlar, sahibkarlar vo
dovlet) eldo ede bilecekleri son mohs r'rl va xidmotler
goxlu[udur.
' Mo.tou toleb vo mocmu toklife tosir gosteron
amillar iki qrupa aynhr: (l) qilmet amillari va
t
amilleri.
' qeyriaiymet
^ftlu.r", toiebo
tasir gtistoren qcyri qiyrnet amil-
2)
lerindon kredit faizlorini, dijvlot golirlarinin
ni
deyiq ma;i ni, vergi dorecolarini, gelirlori n s oviyyesi
ve s. giis termok olar.
M*rnu teklifin seviyyesino tosir
gtisteron
oewi-orvmot amillori osasen istehsal xercleri ila
,itoq"ariAtt. Bela amitlordon istetrsa! .resurclannrn
qiymetini, vergilen, omek mahsuldarh$m vo s'
gdstormok olar.
toklif
anlayrqlan ila
olaqodar makroiqtisadi tarazhq ntasalolori
aydtnlaqdrn lmahdrr' Her bir 6l konin iqtisadiyyatrnda
iimumi milli mohsulun clo bir optimal hecmi
mijvcucldur ki, hemin seviyyonin pozulmast (onun
azalmast ve ya goxalmasr) makqoicfisadi sabitliln
pozulmastna sobob olur.
Mmmu toleb vs mocmu
72
7.l saylr $okildoki qrafika nozor yetirok. E taraz__
,trq noqtost
iimumi milti mohsulun optimal hecmino
^
(Q optirnal) hamin mohsullann
optimai
qiymotlorinin uyfunlugunu gqitenr. I]ela@*,)
bir
yoztyyett normal iqtisadi vaziyyot hmi
qiymotlondirmok olar.
P
t
o.
Popt,nui
Q,,u-",
$ok.
7.
l.
Makroiqrisaclt taruzhq seviyyosinin qrafik tos
viri
Tos
or.viir edek
ki,
iimumi milli mohsulun
optinral_ he-cmi aSagrdakr kirru pozulmr4dur:
I
a
Umumi
hecme nozoron
milli
mohsulun hecmi ootimal
azalmrgcLr.. Tarazhq
73
roq;*i.-'E;;,
Er-yo chi; miiS diir. Bu zaman mehsttllann qiymetlon
,irtri, qii"ii mehsullann teklifi azaLnrq olur' Noticode
;;,;h."1 qrth gr emelo gelir, infly'asiya prmeslori
s
rirotl eni r.
II -Umumi milli mohsulun hecrni optimal
hecmo nezsren artmtEthr. Taraz\qn6qtesi E-den E,-e
deyigmi;dir. Bu zarnatr inflyasrya . proseslori
s,ir"il or',ir ve hiperinflyasiya tahl iiLkos i girc lonir'
inflyasiya proseslori mocmu
tolsbin tssiri altrnda baq vernlig olur' Bu zaman
,rhalirun ahcrhq qabiliyyeti yiiks okdir, onun ala
bilocoyi mehs ullar iso azLq teqkil edir'
Birinci halda
i[inci halda
inflyasiya prtneslen mocmu
teklifin tesiri altrnda bag verir. llu zaman motsullann
loklif hocmi ehalinin ahcrhq qabiliyyotini iistolomig
olur.
I{or iki halcia moqsotl iirnunri milli mohsulun
optimal hecminin' yeni makroitltisadi tarazlrEn
tJmin ctlilmosidir. Makroiqtisadi rarazlr[rn tornin
iso koflobii surotdo deyil' dovlotin
"cl,lmioi
iqiis u A yyutu foal surotds miidaxilo etmos i hesabrna
baq verir.
'
Urnumiloqdiritrrug gokrlda belo demok olar ki'
dovlot malcoiqtisadi taraztlga birinci halda vergrlari
urutt*uq, pul kiitlosini qoxaltmaq vo dovlet
ile
xorclori,ri artrrmaqla, ycni i9 yerleri yaratmaq yolu
irulL otuor, ikinci iralda isa makoiqtisadi tarazh[a
Jorf"i veigi dorecalorini artumaqla, pu! kritlosini
xorclerini azaltmaq yolu ilo nail
azattmaq rJ dorl
ol ur.
"t
74
yoxlama sua ar:
l.
.'
Os a.s
rnakroiqtisadi gristoriciler
2. Milli servot vo tobii sorvet
3. Milli servetin strukturu
4. Umurni milli melxul vo onun hesablanmasr
5. Umumi milli mohsulun *u.. ,OrLu.in" gti."
hesablanmasr
6. Umumi milli metsulun gelir
hes ablanmas
nrivl erine grire
r
7. Milli gelir vo onun hesablanmasr
8. Milli golinn ilkin ve yeniden bcilgiisii
9. Makroiqtisadr tehlil
l0.M;xrnu telob ve mecmu teklif
I l. Makroiqtisadi tarazlrq vo onun temin edilmesi
75
Movzu & MAKRoiQTisani QrYni-
snsirI.ixva oNUN
rozautlR I"oRMALARI
yanstndan baglayaraq bazar
vaxta$rrr
i+iruJiyyut, sistemi ile inkrqaf eden :l\".Pt
btihran ve ya
,ii" fl".."Ufu hor l0- l2 ildon bir iqtisadi keeirirler'
IIor
qeJri-sabitlik dovrii
yiitsoliEin
iI. i",itlU bohrani iso -v-eni birBuiqtisadi
o dernokdir ki'
olar'
rctru
XIX mrin binnci
;;fi;;;i
;;:ffi;
"t."t ve va tsiklik (d<ivrii)
,ui"i spiralvari
iqtisadi tsikl bir-birini ardcrl
'ii.*[
;;;'dt';;$,v'r.
zaman
evoz edon-dord merheloden ibarot
;il;
tonezziil (bdhran)' depresk;.;;dt.. Bu merhololor
yiittsntiq ddwii adlarur' .lqtisadi
"t"*
qtuf,t tosviri 8' I saylr gokilde vcnlmrsffr'
isitlin"*r"f"tt.a-r.
o
o
.3
:)!
B
'<---->
zaman t
bir iqtisedi tsikl
$ek.
8.
l. lqtisadi tsikl
76
Qrafikde
A
ve C nriqteleri yiikseligin
zirvo
ntiqtolan. B nciqlesi iso ronaziiilih.on
n,;qi"l'iaii"
aoguiJn-lk;'
.Makroiqrisadi qeyn_sabitfiy
sabeb aqagrdaklardrr:
birincisi, iste].rsal xarclorinin artmast ve
istehsal
rcsurslanmn bahalaqmasr;
ikincisi. ahali golirlorinin goxalmasr.
Ma.kr.oiqtisadi qeyri_sabitlik cemifyorin
,heyarrnda
rqtisadi
ozrinti i ki asas formada Ui-._.
,.,1r," f f )
inflyasiya ve (2) igsizlik formasrnda.
.
*^
<lnflyasiya> Jatn sozri olub. liigeti
manasr
gi$inmo dernekdir. Ilir iqrisadr
Lr,?q"riv"" f.rrni
inflyasiya son rnehsul ve xidmetlorin q,vr"l,ilrirl,
"a.#"1
y,"y.Tl seviyyesinin artmasrdrr. r_.U"
ki,
inflyasiy_a
zanam
iii'"
;"r";;,
biittin
9:{1ll aftrr. Inflvasiya
qlymatlen
drivriinde bir qrup
.
ornloolorin qiyrnori t<ost<iri ulA,A
frriar" d,;;,
...vr Yr;*p
.
arntoolonn qiymarisabit qala
iqtisadiyl,ardainflyasiyarunseviyyesini
hesablama q Liq iin osis en,,b
ernteolorin qiymotlar inrteksinden istlil";,J
Qiymetlar indeksinin (O,) miieyyen";,#*;'il;,
"1ril.
rsa <bazar zonbiline> daxii olan
.
bila"r.
-;; ;;;l;;,*
Milli
?;,
';,;;i;;il:rrbr,
g:_ylldoki lmumi qiynotrerinin t"rr'J,;"-."ii*i,
urxumr ql)rmarlerine faizle
olan nisbeti fr".oUIun,ii.'
Yeni.
el
hesabat drivninda bazar zanbilinin
qiyrnetleri
baza dovriinde bazar zanbilinin
qiymotlori
x l00o/o
77
iki
rerme sebeblarinrlen asth olaraq inflyasiya
Bag
--qirp"
uynltt: tolabe giira ve taklifo giire
inflvasiva.
"^^''
baq verett
v.^6"rnu talabin doyigrnmi neticesinde
te\ti[t
i"nrrtlru--tofrUo goro inflyasiya' mocmu loKll Ia
ba5 veran in'llyastya lso
;".i;;-adianrr. Tol oblo teklif arasrnda olan
d"rlsma.ii noticasindo
;i""i;fl
(yoni th.uli
i^*rrr"'L-ri" trutaa tot"t' torefdenteklif
torefden
ise
;"id;;;;masr), ihnci halda
) pozulmuq olur'
i"i"h'ui
iut"r erini n artmasr
gora
Inflyasiyanr aqagdakr iig esas meyara
mrixtolil ndvloro aY rmaq olar:
goro;
binncisi, qiymetlcnn rlfilln tcmplno
n
qmplannt
ikincisi, ayrl -avn nomtso
miixtelifl iyiner gtiro;
artrm tcmpl onni
"'t,;il.
"i
"'"r"uii ".i"i,
*;"inR yut iyun' tt .vvolceden gozlomli bgdzleru lmornosi ne grire'.
(
l)
meyara goro inflyasiya rig. novo.aynlrr:
(2) hallopirik
m iitadil vo va siiriinan inflyasiya'
ya
qrp".uq inflyasiya, (3) hiperinflyasiya vo
Ilirincr
v,
"n
inflYasiYa
iliat
"' -'rrri,t'"Jiinflyasiya
r,-^+,^
zarnirru emtoo vo xidmatlonn
gox
oirrmotlorinrn arttm tempi orzindo 10%-d'rn
bilon rnllyasryaJii.tur. g, ciir inflyasiya idaro oluna
p't'n' doveri saxlaru I rr' foal i vvetde
mii'qavilolrlrin bafilarunasr uqun ncQ
il
il'; ; ;;n
oiun liymntterdo
bir
tohliiko" Yoxdur'
omtoa vo
Hallopink inllyasiva zarnanlerzinde
l0o%
*,dr";#; qlymetimn artrrntempi it
uuttopirik infl vasiva ! ".i1i:19:
Hffi;';;i'oi*'
n artlm tcrnplno
bafilanmas r ymetl
*lqu
J ut."n
qi
78
an
eha li goti rl on tez-rez i ndeks leq
di ri I ir,
t,
:lpy.l
pul
vosar on daha qox nraddiloqdrrilir
Hlfrrilflyasiya zamam omroo vo xi&netlerin
qiymetlon keskin suretdo artrr.
eiymetlenn rvfio 1._
t m tenrpi. 30-5(pzo -a gat
r. H i peri nfl y^, i yu s
nOo
qrymoll.)rto. ahali gelirlen arasrnda loiqlor
"'.uii'i
katas_
tr:xt_( xarakter daqryrr. tmarriifatrn idilra olunmasr
qatinlq;ir.
ikrnci meyara goro inflyasiya ih ntive aynlrr:
(l)
.balanslagdrnlm,rp
ve (l) baianslapornirrrrii i"n".
srya. Batans la$drn lmry infl rasiya geraiti ndo
uyn _iyn
qruplannrn qiymarlorinin artrm t".pt.ri
Uir3m.too
o".ro.. doyii;moz qal r. B alans I a9 drn I mamrp
ljl
:-"^,llt yerartrndo
lnuyasl),a
isa. akine, bir qrup omtoenin
t*" I
r
r
r
arta,
drgar qrup omroanin' qiy-"ti"i.u
lllT"i qala biler.
ooyl$moz
t,
UqLincii_
meyara
gtira inflyasiya iki nriva aynhr:
,gozlanrlon vo (2) giizlan ilm ayan inflyasiva.
rrozto
ton Inllyasiya dahir arzuolunan inllyasiyattri.
inflyasilza bir srra neqativ xaiakterli
,
|uksok..
s_tlitat-lqtrsaclt natrcel.qre
t
sobeb olur. Bele noticolor_
don aqagrdakrlan gostonnok olar:
- ohalinin pul golirlerinin qiymetdan dii$mesi;
- goiir vo sorvorlonn yenidon bcilig diiriiimesi;
-
maliyyo vesaitlorinin maddil agmm i,
uzurmtiddetli lay.ihalore
vo
moqs acllere
maralr n agag diigm.rsi;
- pul omanotlerinin qiymotden
dripmesi;
rnaliyyo vasaitlaririln gizli miisadrresi;
-
79
-
milli tesorrtifattn idaro
mesi.
olunruasrmn qotinleg-
taaliyyotr
Y i.iks ok inflyasiya goraitinrle istehsal
ila mes eut olmaq someresiz sayrhr, vasitegilik vs
ricarat f6aliyyetine 0sr iinl iik vcrilir'
'-
l"nvrtiv"nrn sosial-iqtisadi naticolanni zeifloIalm.19
rnek va iimumiyyatlo inflyasiyanrn qur$flq
rKl
iicUn miiovvon todbirler goriiliir' Bclo todblrlan..
o.rnu uy.r*uq olar: (l) infllasiya goraitine -y)'+tlasma iedbirleri ve (2) antiinfl-r"asira todbrrlorr'
i"ii"*iw seraitino uyfunlagma tedbirlenndon
.ohali
uotiilorinin indekle;dinlmosi iizro olan ladbrrlan'
;;ii;i;;;;y" t"dbirl"nn.lon ise dijvlotin vergi' pul-
t."ait tiyutntini ve
antiinhisar qanunlann qobul
todbirlerini gtis tormok olar'
edilmesi
- * -'
Vukroi qtisadi q&ri-sabitl i yin i ki nci osas, formanralrK olan
sr issizlikdir. i5sizlik emek qabiliylotino
ohalintn hir hissminin i9 yerli'ri ilo tamtn olurunabir d6vletin iqtisadi siyasetirun stratclt
,nustdr.. Har
-istetsat
resunlanntlan o ciimlodon .emak
,;;;dd,
edilmesi'
lesurslanndan tam vo sotnereli istifade
*,i t"ag gul I uq sovi yyesi ni n yiiks el di hnos idr r'
,,f,.f
'-^'- i-tr,lig"ifirq
haqqrnda iki a;as nezenyyo' klassik
," X.ffi n"r"riyy"si miivcuddur' N{<4fulluq
nozoril'yo1'o goro.. -ba1at
ozi+is;diyyatl Eeraitindo chalinin tam mc$gullugu il o
irtir".'Uuru.,n ozi.lntitonziml otno mexanizmleri
lomin olunur. Keyns nezoriyyasine g<iro iso ehalinin
i","^ .'t"qgrltu[u praktiki oiaraq qeyri-miimkiindtir'
i iiq iin
5f ,uli * n ri"g gult"q s evryyesini n yiiks etditmos
t,aqqindl klassi[-
80
dcivlot loal surotda iqtisatli proseslero mriclaxilo
mol I drr.
ct_
Ohalinin tam maggullulunun temin edilmosr
tilkenin iglomek urzrrs*du "otun urn"L quUlili""r,
ehalisinin her birinin iglo tomin
Maggullugun vo ya iEsiziiy"in sovryyesi
"Af.*i'a".iioi..
faizt.
*
"rii,f
iysrzliyin soviyyosi =
_. __ i$sizlarin sayr
-
r
l0(l%
nrot qubif iw"rri
,*,
.
"r,uli,u.,
\srzliyin artmasl rilko iqtisadiyyahna menti
.
tosir gostarir. .Alman iqtisadg,rl n. O'u"nin
ir"rlffr_
mat.anna, gora. igsizlryn faktikr
soviyyosi tobii
sav] lV9!c1 lo/o aricl olan a, o zaman
iimumi milli
rnohs.ul 2.5%o azalmtS olar.
Iqrisadil,yat elmindo iqsizlik haqqrnda miixtolit
nezoriyvaler mcivcuddur. Ma;olon:
l. Maltusgulann ohali artrqhgr nezeriyyesi.
2le]lki
tereqqi ito UJ4r oturi''i"*notoli
nozon yyo.
3. Keynsgilorin yaratdrgr bazar tolebinin gatr$_
rnazh$ nozoriw*;r.
4. <Aza tl sahi bkariiq> nozori yyes i.
lis iqtisadqrsr Maltusa u, onun tarafdarlanna
. Ingi
gdro
ohali hondosi silsilo ilo. istehlak;;i;;;,"
istehsah ils odod silsile ila arrrr- OOri
[i,'i,"r'ZS
ilden bir ohali artrqlrgr yaranrr vo igsizlai
ordusu
qoxa lr r.
oJ i nazeri yyoyo gciro elmi-rcxniki
nailiy_
.,^.,
^I:*!:l
yotlonn
rstehsala tetbiqi igsizliyn artmasrna
sobob
olur.
81
<Azad sahi bkarh q> nozeri lrym i na gore igsi zliyi n
,xas sebebi yuks ek emok haqtp drr' []u nezonyyenln
tsrefdarlan ohalimn meqguttuq sovlYyos nr n
ytlks.l,filmosi iigiin omok haqqnrn azaldrlmasrm
I
edirlor.
teleb
'----Hazrrda
yayrlmrE nozoriyyo mr4gulluq
on gcnig
-nozori
yytnidir Keyms o gore igsizlik
haooinda Kevn,
i,.cl ;iiruutin" olan tolabin aEagr dirlmosi ilo elaqei""4", U" da ohalinin omtaolero olan telobin azlrp",L,
setir. Golirlor atdtqca ohalinin istehlaka
""fi Jalrr, ohati qonaatcil olniaga qalrSrr'
ilan nr,-'yli
H,rirlda i;sizliyin iiq es a^s lbmrrrst tnalttmdur:
1. Friksion igsizlik.
2. Struktur iqsizlik.
3. Tsiklik igsizlik.
i'nkion igiiztit i9 axtanlmast vo ya gozlomo
igsizliyi
it. "t,,q"Ou. olan igsizlikrlir' Friksion
urruOontu omok qabitiyyotli yala toze qodom qoyub
iiu"u,',inrr. vo oi'valki- i9 yerlorini kijniitlii surotdo
il* "olu ycni ig yen axtaranlardrr' Bela i9 axtaranlar
vo ya ig,slzlcr' iremige mdvcud olmurslar' Bu. ciir
olar vo bela
s.tiriryi iobii igsizlik-do adlandtnnaq iqsizlikdtr'
igsizliI mrioyyon menada arzuolunan
F.iktior.t igsizlik zeruri igsizlikdir'
Struktur iqsizlik bir qayda olaraq istehsal. texnologiyasrnda bag veren doygikliklorla oiaqadardrr'
qrup i;qilar
i"*ii";i <1oyi;iidik1er1o oiaqcdar bir i'sqilorin
ise
turnu,r,tl ixtrsara duq iir, digor qrup
*i"s.lruao qahb iglotnosi iig iin oz ixtisaslanmn
iffq,fr.if-osi, va da tarnanrile yeru pe;eye
int
82
yyolanmosi tolob olunur. Yeni pega hazrrhgr ise
alave istehsal xerclari demokdi r.
Tsiklik iqsizlik iqtisadi inkigafin tsiklik
xarakteri ile baflrdrr. Tsiklik iqsizlik iqtisadi bohranlar
zamar,t istehsalda olan durguniuq noticasindo
meydana gelen igsizlikdir.
Igsizlik bir srra sosial iqtisadi neticeloro sebob
olur. Mosolen: onltoa vo xidrnatlonn mtioyyan bir
hissa;i istehsal edilmemig olur; vergi ddoniglori
azalmrg olur; igsizlarin hoyat seviyyesi agagr dii5 iir,
onl ann sosial-p i xol oj i vozi]ryoti pis logmiq olur.
Gristorilonlorle olaqodar drivlotin osas
vazifelerindon biri ehaliuin mog gulluq saviyyosinin
yiikeldilmesidrr. Bunun iigrin regionlar izrit
mq;fulluq rnerkozlori yaradrhr, omek bi{alan togkil
olunur, ),eni ig yerleri yaradrlrr ve s.
Yoxlama
L
su all
ar:
iqtisadi tsikl (dcivr) vo onun morhelelori
2. Makroiqtisadr qeyri-sabitlik vo onu dofuran
soboblor
3. Makqoiqtisadi qeyi sabitliyin tezahtir
fonnala n
4. inl'lyasiya \ro onun tesnifatr
5. infl yasiyanrn sosial-iqtisadr naticolari.
6. int'lyasiya goraitinclo iqtisadi siyaset.
7. Ma,;lulluq Ie moggulluq haqqrnda
nozanyyolor.
8. igsizlik vo igsizlik haqqrnda nezoriyyaler.
f. igsizliy n {bmalan
83
Nrovzu
9.
igrisADiYYATIN DOvLar
TONZIMI,ONMOSI
[Ier
hansr
bir
iqtisadi sistemin
someroli
foatyyetinin tamrn olumrasrr-rda dtivlet mtihiirn rol
oynaylr. B ritiin bagor tarixi bo1,u dovlot olke daxilinde
qanungulufu qorumaq vo rnilli miidafiom togkil
etmekl o yanagr iqtisadiyyat sahosinde de miroyyen
vezifolori yen ne yctirmrg dir.
l,akin ddvlotin rqtisadiyyata mirdaxrldosi
miixtolif tarix morhelelorde, miixtelif iqtisadi
sistemlordo vo nehayet ayn-ayn dovletlordo eyni
xaralterli olmamrqdrr. []u sahode her bir tanxi
iqtisadi g oraitin oz xarakterik xiis usiyyotl ori olmuq dur.
iqtisadiyyatrn dovlet tonzlntlsnmesinin mijvcud ola
bilen iig mas formasr aSagdakrlardrr:
'Iam diivlet inhisargrhfi;
'l am iqtis adi liberalizm;
3. Her iki istiqamolin tatbiqi ila sacilyalenen iq tis ad i tenzimlame formalarr.
Yiiksok dovlet inhisargrhg ilo xarakterizo
ol una n iqtisadi yyata kcgmig S SR l-nin inzibati-armrl ik
iqtisadiyyatrru gcistermok olar. Bu iqtisadiyyatrn osas
1.
2.
xiisusiyyati rnerkozleEdrnlmig planlr
idareetme
sistcnrinin tetbiq edilmesindon ibaretdir. Inzibatiarnrrlik iqtisadiyyatr qorartindo butrin iqtisadi
mo6ololor insrkezi d<ivlot o:'qanlan torofindon yerine
yctirilir.
Dovlotin tam iqtisadi liberatizmi ils xarakleriza
olunan iqtisadiyyata hal-hazrrda tesadiif etrnek qeyrimiimkiindiir. Diinya trlkelorinin iqtisali yyatrna nazar
84
yctirmoli olsaq gdrerik ki, elo bir drivlet yoxdur ki,
o
iqtisadiyyata bu va y,a di ger derocodo
-tia"rif o
ctmernig olsun. B iitiin digor forqli cehotlorle
yanagr
dlkolor bir-birinden bu miidaxloni, soriyymi iio
Oo
larqlenirlor. iqtisadiuyara drivlor rnr.lduol*l^,,r
xarakten rso gox zaman milli xiisrxiyyotlorden astlr
olur. Odur kr, cltivlerin iqtisacliyyata rnUar*il".i
mesalolsnnde iqtisadgrlar arasrndi heg zaman iatrid
fikir
olmamrgdrr.
XVII-XVUI esrlordo iqtisadi nezeriyyedo
!9tp3n movqe turan merkintilist iqtisa'jc,ta,
drivlotin iqtisadi\yata rnijdaxrlos;iru
i
nkigaf etdiri Imesinde goriiudiiler.
. Azad sahibkarlrgn inkigafi
"r^"rr',i.rre,i,
ile elaqedar XVIII
osrin axrrlanndan etibaran iqtisadi liberalizm
ideyalan geniq yal,rlmaga baglayr. iqtisadi iib";;i;;_
rocyatanntn asas rnrielliflorindon biri olan A.
Smira
q9r9 !az1r iqtisadryyatrna tam azadhq veritmoh,
dcivl
ot iqtisadr yyara miidaxi I o etmomoli dirl
L*in . bazar iqtisadiyyatrnrn tarixi
. ki. iqtisadivyatrn
rnarhotolonndo brr srra
gosterdi
inkigafi
mrioyyen inkisal
iqtisadi problemlar mevdana
grxr. Hemin problemlorin tez bir zamanda
or_laiin,
vo. ya. bazar qanunlan ile hell olunrnasr
;;;
mr.imkrindrir. Honrin problemlarin n"ffiOoJiJiin
rqrrsadryyata miidaxrlesini telab edir.
Bu problem_
lorden agag dakrlan gcistermek olar.
Birincisi, molumdur ki, mohsul isteh-sah zamanr
meydana gelon istehsal tullantrlan
s uyurq
arun
torpagr n girkl onmes "trui--rr,ifr;iln,
i no,
.hav
.ve
rvronsur rslehsalqrlanru iso ekoloji
veziyyet
"b;';i;..
dell,
85
monf-aotin har va^sita ilo
rnaksimurnlaq drnlmast
rnaraqlanch rtr. Otrat' miihit i n 9i rkl onmminin q.np."'l'
almaq meqsadi ilo miivaf iq inziati-htquqi tedbirlori't
heyata kegirilmesi dtivlatrr.r tizorino di.i5 tir'
ikincisi, bazar iqtisadilyatr scx;ial edalat I'o borahesablagmrr. Nezoro .alrnaq 1abertik prinsiplori
zrmdrr ki, cimiyyatrlo maddi yardlma chtiyacr olarr
olillar, igsizler, tolabolcr, uSaqh tak analar, . kirnsesiz
-
ile
oocalar vasavlr va onlann rnaddi telebatlanrutl
tiaonilmoii vezifosini irio osason dovlet yerinir
yetirmoli olur.
Uqiinciisii, bazar itltisadiyyatr goraitindo
mtixtolif soboblerlo olaqedirr makroiqtisadr qeyri-
sabitlik hadisaleri olan inflyasiya vo iq;sizlik hallan
bag verir. inflyasiya proseslorinin zeifladilmesi vo
igsizliyin aradan qaldrnhnast moqsodi ilo
antiinilyasrya todbirlonnin heyata keqirihnosi v,e yeni
i9 y.ilu.i,rin yaradrlmasr ddvlotin iqtisadiyyata
miidaxilmim talob edrr.
Diirdiinciisii, tilko iqtisadiyyatrnda azgolirli vo
ya galin uzaq pcrspcktivdo gozlonilon vo yiiksek
inve-stisiya tolob cdon isteh-sat saholori m<ivcuddur ki,
sahibkariar, molum sobabl oro gdra hcmin sahelerdon
uaqlagmaga gahgrrlar. ictimai talebatlan
vo
istehsaitn ieruriliyrni nozero alaraq dcivlat homin
saholori oz himaymino g<itiinneli olur'
Bcgincisi, bazar iqtis:ldiyyattmn igtirakqrlan
arasrnda htiquqi-iqtisadi miinasibotlori n tonzimlonmosi ve iqtisadiyyatda inllisarqugn aradan. qal,1i.,1,-,"tt rnaqsodi iln doul.t rqtisadiyyata rniidaxil a
etmali olur.
86
iqtrsadilryatrn dcivlot tonzimlonmasi
, alaqodar rqtisadi
mtxol,sleri
ila
nazeriyyedo
,
;k;.-';a^.;
lundarncntal iqt isadi talirn mrrvcuddur:
I Klassik talim; 2. Keyns telimi.
Kla^ssik tolimin torofdzirlanna grire
bazar mexa_
nizmleri
mcivcud istehsal *r;lan;;-;u.""ro
somareli istiiado olunmasln tomin. edir. yarana
bilen iqtisadr dispropors iyal ar bazann
,;r,irr,"rr_
romo rncxanrzmlan ilo, yeni <gori.inmez
.rl>rn
vasitasi ilo hell olunur, bu yoll" t"Irl'*usf;ljrer';rif
olunur. Taklif ciz tolobini yaradrr.
VJnl lii"f.,saf
gJrnTq. mehsullar bazarda ciz istchlakgrsrn, iurl..'i,
klassik
.rnakroiqtisadi rrro,l.t S"t q;;;;';'"';;; ,t.,
tanrnmr;drr.
Klassik tolimin qrafik tesviri 9. l. savh
r;ekildo
verihnigdir.
$ok
9.1. Klassik
tslimin qrafik tesvin
87
urada Q-istehsaLn hocmrni'
y-vas i ni gtis teri r.
s"'ovi-'<lrun
B
P ise
qil, notlor
goriindiivii krmi moc rnu teklifin hacmi (Atl igsizlif"n tabii ieviyy'xii goraitinde eldo cdii.n' lt,.f',.uf hacmino uyfiun golir' yoru iqti'sadiyryat
iziinii tonzimlcme yolu ile istelisalrn clo bir hocmtno
nail olur ki, bu zaman tam meqgulluq tomin edilmi$
,,f*. f,ll *.n, tolobin dayigmosi yalnrz qiymet
f.a"an
O istchsal
rrr**i"i" doyiSmesinc iobob olur'
toleb
;;;;i;; h"q bii iosir gostorrnir' Mocmu
deytqtnest
mocmu toklifden asrhdrr. Macrnu toklifin
tolebin deyigmosine sobob olur' Bu klassik
;;;;
i
mrf.t""1tirr.f, mod"idi.. Bu modelin a;as mahilryat
yaradrr
ondan iLarotdir ki, emtoo toklifi oz tolobiru
mecmu
vo bu yolla makosoviyryedo mocmu teleblo
toklifarasrnda tanr uygunluq tsmin cdilir'
Klrusik tolimden torqli oleraq Keyns tolrmrrun
torefdarlan belo hesab cdirlor ki' teklif hca do homttasa ijz tolobini Yaratmrr. Bu o dernaktlir ki' mocmu
i"ui" *".t", taklif arastnda u','gunsuzluq da ol:r-bibilor'
i"i trt"L" mocmu telob mocmu tektifi yarada
yonl
lsIJu zaman meydana galon disproponiyalar'
tetsal resurslannln natamam istifado olunmast' tqstzva rqtlsadi bohranlar uzun
livin mevdana gairnasi
"",1o
bilut Ru qcyn-normal prosesin
rt;JJo"i l.*"l
ti.-oriinn tczlikla bazann <<giirtinnroz ol"i ilc aradan
dcivlct
i qey, i-miimknndiir' Bturun iiqiin etmeli'
--;;*;ti"t"
tO* ii^,f *"t
taal suretdo nriidaxila
fi;;uii
makoiqtisadi siyasotin hayata
,]u"^itq
nail olmalrdr r'
kecirilnrasina
'*'"'
*;^- modelinin qrafik tosnn 9'2 sayh
88
$okrldo verilmigdir.
Qrafikdon goriindLil,r.i
kinl toklif hecmi
so\4)ya;r rlo miiayyan olunur. Moqnurslobin
tolob
azaldrqca_(AD,-den AD"_yit dogru) istehsai f,.*_i
azalulg olur (e,-den q._yo do$u). gu ls"'
istcGal
resurslarrrun natanlam islilado olunrryno,
isrirf ,,"
i), up . . iqrisatii bohranlann' ;.r*;;
ill-1rs. lno
golmes
sobeb
olur.
, Gostonlen qrafiklorden bele neticayo golmek
olar:. toklif oynsi hor iki halda drz ;;'ft foiir".,",
alrr, birinci halda bu diiz xetr X o.xuna pe.p"nAtuivu.
drr jhnci.halda ise paralct olur. bu. a!*5[Ji.'r"]ti_
nnct hatda dayor iladesindo istelralrn hacmi
rnir, doyi5an omtoolonn qiymotidir, iti".i doyi;;t Jfa^
hocmi doyigir (azzrltr)-ia Uu anyf,n" ."J_,
ir1.l.'1
telebdan asrL drr.
0
Q2
Q,
$ek. 9.2. Keyrs toliminin qrafik tesr.in
89
B
azar iqtisadiyyatr goraitinde i qtis adyyatl
a
-ba[lt
vazifelerr
Oorrt:ur-l".inu v"ii.rnori oldu[u biitiln
asafudakr he5 qruPa aYrmaq olar:
" l. iqt isadiyryatrn hiiquqi ixaslanntn yaraclrlrrasr
u. onun riayet olururrasrna dtivl ot nozarotl;
siyasoti ;
O i-i"tin urrtiinhit" tonzimlonto
i. Oort",in makroiqlisadi sabitlik siyasoti:
+. Lt"n ut resurslanntn yenidan b<itii$diirulmosi;
'
:.
f*f
5. Golirlarin yeniden biili$dtirtitmesl .
iqtisadi
Oiirt ntir, birinci asas iqiisadi vezifasi
iiry,rti 1.*imloyon qanun vo qaydalanrr .iglenib
rc biitiin isletrsalqrlar ve. iste'hlakqrlar
i,"r,tfi"-"t,
i,:rafi
v()
nclen hemin qayda
,"u" ri"otl"irrl,
i*". i no nazarot i ; hol'ata
'"
qanunlafln yenno
kcq i rmosi
tlir'
ikinci miihiim vazifasi azad rcqaheti n
tanzimlomo
Jonaldilmrq antiinhisar
t;fi as
-iidr;;i;;*ivasutinin apanlmastdt r"\ nt iirrhisar slyasotInln
vo kiitlavi
;;.;il' ,"iilt iqti'u'liyry"rtla ohalimn
reqabatt
ir"i.uis,r,rnn monaley ni qorurnaq' saglam
ctmekdir.
temin
.- .
'"'^"'Oittuti,
vazifmi makroiqiigiincii rn0hiim
ty n tomin edihnosidir' B u iqtisatli. artrmtn'
totnin
#**-.iirnui vo qiynorlorin sabit seviyyosinitt
dir'
rirr""^t,ir' ror.i di r,ni 5 diivl et todbirl ori sistemr
"i
dovlot mtivafiq fiskat vc 9y!-krcdtt
ri n
n"vaia keq irmek I gostori I an pnrbl .'rnel
goslerir. ki' sabjtlik
;il# "ii "i' nuii ot" Tacriihauqun
yiiksok i5sizlik
rtvt"ilr'frnyo,u keqirmok arttrmalt'
ijzol sahodovlet oz xorclodni
tis uai-suUiit
ilil;-uq*
ii^
;
i,i*u"0"
qn
lorin fealiyyetiru stimulla;cirrmaq moqs edi ilo
vergi
daroc el on ni ve krcdi t faiziori ni uruttmutra..'- Yriksok inflyasiya geraitindo ise eksina dijvlet
. xorclorrru
ol
azaltmalr, tizol saholerin xorclenni
mehdutllaSdr rmaq moqsodi if"
yuKsattntolt vo kredit faizlanru aflrrmalrdrr.
""rg; J"."'.Ji"n,
Diivlerin dtirdiincii mtihiim ve2i fesi istehsal
resurslannrn yenidan
bcilgi.isilntin froruru
n qrru^ i,ir*r,
kegin I mos idi r. Osas moqs odi mlnfeati
olan sahibkarlar maddi nenrotlarin irt"rurf
qox zaman otraf miihitin girklonmesine
,'pi*lrina"
yoi venrlar.
Dcivlet bir srra tedbirlar sisrerru vasitosi lf"
tadbirlori. corimelar, istehsal rn m"h,ilG 1q"j"grn
dil;;;r,,
girklonmonin mehdurilaSJrnlmasr, i"irrf..rirrit
standarllanrun tatbiqi vo s. ) istehsalgrla",
iut""J'fi_
atlyyorru zarerli istelual rulantllannrn azalbrlrni,s,na
vo onpn lo$v edilmesine ydnoldir. Naticoda
iit"fuuf
resunlanrun istifadasinda semoroliliye
nait oturur,
israfqrlrgrn qa4;rsr ahnr r.
ycrx
.,Udvl.eti.n bepinci ds its vazifasi gelirJonn
0on bol rildririil mosi vozi losidir. B azar iqrisadi y_
yatr s rx i a I toboqol
oE rn eni g Lic I ondi ri r. fr4 uaAi
vu..fr*rr,,
enrtyacl olan ehali qruplarr mel.dana golir.
Dtivlor
verg srstcrni rasltesi ilo golirlorin yenidon
b<ileti., i.in i.i
apan r. rnorkozl epdrri lmiS rrral iyye
vesaitlori hirUi",
prt.rqrarnlar igloyb hazrrlayrr, tnrixtolif
:T,u, .
sosial
ooomotor
heyata keqiri r.
i-qtisadr vozitalerinin gristerilon
__-. ,, ?Oul",in ,
jllygada qruplaSdrn Imiur porridir. e rinki bulozi rolor
bir-bin ilo qaqrlrqL olaqodo u"'qr.5,t,fl,';.i;"
IJalr.vyot gtistarirler, hUzon onlan bir_birindon
91
tliivletin
avlrrnaq bela miimkiin olmur' Ma;olen' ogar
foaliyryeti miivafiq hirquqi bazarn.n
oi-r,iirto,
;i;;;r;
ut
telob edirso, antiinhisar sivasot o'
yenidon bolutdiinOvbosinde resurslann vo gelirlorin
riilrna; ine tmir gmtorir^*""--
Ot;rlnt [*t"tilun vozifoteri yenne yetirmek
istifado edir' Belo
iic rin bir sira iqiisadi vasitalarden
i;;rd, vasitelerdon do'"'lotin liskal va put-kredit
.lr^o,inl, sosial siyaseti
vo
rarici iqtisadi
alaqeler
sivasotini
sdstormak olar.
"''*"'-a.'"rd
eimok lazrrndrr h, iqtisadi silagolde
vas itel er bir-bi n
aovf oti riisiifaao etdi yi biitln iqtisadi
bir sahade
i;';;;;il,Ii;h elaqedodirler' Hor hansr
ba5qa hir
bu vil va dtgor qerann qebul edilmosi onun
Moselen' drivlotin
;;;;J;;ff noro,, ul'*'tahdrr' doyigdinlmosi
iit i"tiy*u,i, v.^ verl5ilerin
-pul
l,Iir..ir.i" -tivai q deviqikjikl onn apan lmasr nt toleb
iso
;;;* Fl;hi ve pul sil'asetindoi qtdavi.siklikler
n.1ffac
yyatr
ehalinin meqgulluq savil'yesina' lsadl
,5 .. i,tit g'r;tonr' Bu 9 d9m9\drr ,ki'
iqtisadi siyasotin rasitolori a1'nltqda blr-hrnnoon
halda devil, kompleks halda flralivryet
gostorirler.
i.[""i""."
il.iJ-a#-rs
92
Takrarlama iigiin suallar:
l. iqtisadiyyatrn drivlot tonzr
mlanmas inin zoruri_
livr
2. Iqtisadiyyatrn dcivlet
lanzimlonmasi haqqrnda
iqtr'sadi tal imler
3.
diivrar ronzrmranmesi haqqrnda
f:l:lf
4.
5.
6.
7.
8.
H?1,
r
flisadiVVar
ne1,rs
telinri
n dtivlot tonzimlenmos
i
haqqr ntJa
Iqtisadiyyarrn drjvlat tenzimlanmesi
formalan
Bazar iqtisadi yryarrna kcci r
dtiwiinde i qtisadi yya t r n dcivl ot tanzi
m I annros'l
Dcivlarin iqrisadr tenzimlorno
lun ks iyalan
I qti s adi yyar r
n d(ivl ot ronzi mf *ru.
i,uo-Ji,nl
93
"n
MOvzu
10.
MALiYYo nrtiNlsiearl-oRi
bu grinkti iqtisadi heyattnt
insan comiyyetinin
-bonzetmoli
olsaq, maliyye o,'1Tln
canh orqanizme
((qan)' hesab..edllo
kru oruanizmin damarlannda axitn
ud
;;";. "i;;;;;iir-Luru. subve ktl ari aras tnda movc
rditrJ -iinasibotlari malilycsiz tasevvir etmok
.
"i"^
ue vri-m iimkiindiir.
''
M,,liyyo. hor 5eydon ovvel' pul va digor.mti.xtatso
lii oivnraiii kafizlardrr. Maliyya miinasibotlari
n bol t4titirlil mmi v. isti ladc
il.rl''.It-"tii f,g,.lun
"*,i*t"lif bazar subvektlori arasrnda
:;i;il;J; ;^n,
r'
rneydana gelen pul mrinas ihetlon dr
Osas-maliyyo vasitesi kimi istifado oluran.pulun
'
i*uiu.
- t"."f,nOo" koqf cdilnrrxi on
.boyiik
ki' pul
i.-JtJ"rO"" biri hcsab edita bilor'
Stizstiz
,r"t""Ait, 1"Un o e1o bir orntoodir ki' btit iin digor
il;;i;; "t*inaun segilib, henrin omtoolor.rrasrnda
) onl
tun iimumi ekvivalent rolu oynayan amtoodlr'
putun
biitiin omteolonn pula doyigdinlmasi vo ekstnoqolinlik
il;;i;'dayigdinlneii insanlar iigiin
odur ki' en
;; rrr-;" buiiou olunan miibadilodtr'
ba'ilayaraq irrsanlar daim lrle bir
il;';tj;-den
tinivenal anrtaonin axtangr nda olmu5lar'
mitxtollf. tanxl
.
Qeyd etmek lazrmdlr ki'pulu
ovoz ctmigdir'
.,i*t"lif omteolar
clovrfo-r-io
don, duz, malqara' hcyvan qurudulmuq
i"l"u"i"" "r.
-) qiryglli 'lt:?llut
t,"G -t uo .. Ur,rn osrlor bovu
istifado
rmirsoli)rl qiimuS, qrzrl vo s pul kirni
gor metal larl a
:i #;;;r.: q u"'ri qi v*"tri rnctal lar di
(tivmctli
bi r srra' istrinl irkl er:o mali kdi r'
;il;il ;"
94
metallar nisbeten mehdud sayda mcivcud olmaqla.
onl,ar hocmce kiqik. qokido yiingiil, .yruKorlarunayan, miixtelif hissolore uy.,la "OJiU
bilen
metallarchr.
ilk
metal pul e. o.
VII
esrde qodim
meydana galmrgdir. Ilr kagrz pui da (indo eindo
1lX asr)
meydana gelmigdir.
Pul biit tin dorrl ordo oldugu kimi bu giin do
iig
os as funksiyanr verine yctinr:
1. T'edaviil vasitasi funksiyasr
2. Deyar tilgiisii tunksivasr
3. \igrm vasitesi funkslvasl
Pulun birinci vo ilk baxrgdan daha gox nozero
:uTul lunksivasr, onun tedaviil vasitesi
funks,iyar;r d
r. Bu grinkii ticaroti pulsuz t*urr.i,
ctmek qeyri miimklindrir. Ol<s i no. pul'ticaroti
n i nkiq afi
sayesindo.meyrtana gahri$ va formalaqmq
J.. Ciki
pul omraolar miibadtlasrnr irsanla5drrarL
unu *,ilf ii,
eden osas vasitodir.
Pulun mcivcud olnadr[r qedim drivrlordo
bazara
grxanlan omtoolor bir-birino barter yolu
ifo .lUuAf o
olunurdular. Bezon bir omtaa bii n"9"
nnri"Jla"
qiymetlendinlirdi. Barter omaliyyatlannaan' -i.oiqfr
olaraq ticareti n pulla hoyata kegiril-* i
iu_ur,"^U,.
omtaanil't satrlrnasr ile digor bir emteonin
uf ,n u.r, unr
nom mokana goro. hern de zamana gore
ferqlone vo
bir-birindon ayrla bilor.
gu o ae;otOir"fi.'"rrf
todaviil pr<xes i ni hem asa nla5dr n r. t
o,rai nt.
Lakin qeyd etmek lazrmdr. I., "r,iiiuif
y"k ;airfl;;;i;,
goraitinde (ma;oloq emreolorin'qiy."ii";;i;";;,
ayhq artrmr 309/o rogkil edorso) prfri.
t"a.Wi'r"riiil
95
lunlsiyasrnrn yerine yetirilmasi qotinleqir. Bu zaman
iistiinl iik venlir, ayfl-ay1
omteelr>r pulu evoz etmoyo baElayrr.
Pulun yenno yetirdiyi ihnci rniihiim funksiya
deyer iilgiisii funksiyasrdrr. Aydrndrr ki, barter
omeliylatlan zamanr dayari heg de bir-birino beraber
olmayan emtoaler de miibadilo oluna bilor. Bartcr
omoliyyatlannda miibadilo olunan omtoorun doyon
deyil, onun faydahhq xassa;i mas gotiiri.il iir. Lakin
laydahhqla yanagr hor bir emloanin hazrrlanmas r na
miioyyon omek mosrofleri, istehsal xorclon serf
olurunugdur. Bu masrofl erin hesablanmasr ugiiLn
istifado edilen citgri vahidi puldur.
B ununla yana$r put habela her hansr bir
sahibkarlrq foaliyyetinin noticasinirl golir vo ya
ziyantn hesablanmasrna imkan l'erir. Bu ise oz
ntivbos indo s ahi bkarhq f oa liyl,otim n tekmi llog di rilrnosi vo inkiqaf etdirilmosi iigiin $orait yaradlr.
Pulun iiqiincii miihrirn funksiyasr onun yrfrm
vasitesi olmasrdrr. Molumdur 1<i, put heg do sorvot
barter emeliyyatlanna
toplamagrn yegana vasitosr
deflldir. Servat
toplamagrn diger formalan da mcivcuddur (da5rnmaz
emlak medeniyyot
incesenot n[irnunolori,
antikvariat, qilanotli da;-qaqlar vo s.). Lakin pul
xiisusi bir yrSm vasitosidrr, yeni o yriks ok donorliye
lnaiikdir vo hor hansr bir erntooyu tez bir zamanda
rniibadilo oluna bilan orntoodir. Qeyd etmek lazrmdrr
vo
ki, awotin yalntz pul
formasrnda toplanmas r
arzuolunmazdrr. Q iinki ovvola pul yalmz d<ivriyyede
oldufu zaman pul sahibino golir gotiro bilor, vo
s
96
ikincisi, yriksek inflyasiya ;erartinde pul qiymetdon
dii5 iir vo pul formasrnda y$rlrrug sorvei itiritnug olur.
gdsterilon ug funksiyasrndan ireli golorek
.Pulun
ona bela ti:nf vermok olar: <pul, ovvola. ticirro-t ome_
liyyatlannrn biitiin igtirakgrlan tarafindon qobul edil_
mig vo bttiin digor omteoloro deyigdirile bilon ornte_
edil iJ*rncisi, pul alqr-satqL ameliyyatlannda igtirak
edon biitiin omteolonn doyor torkibinin mrioyyon
edilmosino va ugotun apanhnasrna imkan ucron
omtaodir, vo nohayot rigiinctis ii, pul eldo edilmig
galirin bir hissminin
formas r nda qonmub
saxlanmasr vo artrnlmasrna imkan veron omtoeiir>.
ygm
Bazi iqtisadi edabiyyatlarda putun daha iki
tedilye vasitasi vo diinya pulu
funksiyasr da oldugu gosterilir. Lakin
fulun
funksiyasr,
pulun
gristenlon hor ih funks i1,asr mahiyyet etibarL ilo onun
tadaviil funksiyasrndan iroli galen funksiyalardrr.
Mosolon, pulun todiyyo ftrrrksiyasr alqr-satqr omoliy_
yatlann(ia krcditlo satriir dziinda ols etdirir. Bu ise
todaviil funksiyasrmn bir novil hesab edilo triler.
Pulun dunya pulu funks i yas r ise ixlinde onun dr.inya
olkelsri arasrnda alqr-satqr omoliyyatlan ilo elaqodar
todaviil funls iyasrrun ycrino yetirmasidir.
Olko daxilinde maliyyo vasitolorinin herekori ile
elaqadar on rniihtim ma;<rlolorden biri tolob olunan
pul kiitlesinin miioyyon edilmasidir. Tocriibs
gostorir ki, pul kiitlesinin fbrmalagmasrna a$agldakr
amiller tosir gosterir:
l. ll orzinde rilkedaxili bazarlarda satrlacaq
ornteolorin hecmi
2. I{ontin omtoolonn
bazar qiymatlerindo
97
iimumi daYari
3. Pulun dovriYYe surotr
olt'nrrn pul kritlosirri aqagdakr
formula ilo hesablarnaq olar'
iiri." tiir" t"i.u
O'+A Q'+i)
',
d,
-
burada:
Pu-tolab olunan Pul kiitlcsi;
ii--lt erzinde nafltl pula rcalla5drnlacaq
doyotr
o,ril-,ri n baza r qi yrnat eri ttde iilnttmt
cmr
""'""[
ii';rzi.rle krcditla satrlacaq emtoolonn bazar
;
I
leri ndo iimumi doYan;
oivmrtt
"'ij.-o",.,r'ql
"''
r tedr yyoiori n iimumi miqdan
d:J""t'ii"" ti"d"l" t't't'n'q
:
vo can ildo odoni;;
vaxll Eatmlli omtoolorin daYori'
d"-Pulun dovnYve s urott'
piri tu v. *u1iyy' va:iaitleri miixtolif maliyya
ronOioirnuu' corrloqdrrilir vo morkozleqdirilnnq
fondlan iilkonin
;;;;;U istifade olunur' lvlalivva
edir' Malivve sistemino daxil
Hiil; ti,i.rnini taqhl
llu" *uf iyyn fondlan a5aSdahlardr:
-
Ddvlet biidcesi,
- Yerli biidcelar;
' Mtixtelif sr[orta fondlan;
- Dovlotin valYuta fonclu;
-- Neft fondu;
- Biidceden konar maliyvo fondlan;
' - N'liiossisenin tnenfaidiI
98
-
Ailo biidcesi.
O..r. -rnaliyye fbncllarr dtivlet
..
miiessisolorin
biidcasi,
menfeeti vo aile biidcasidir.
Melumdur ki, drivlot brr srra iqtisadi funksivalan
.
ycrino ycririr. Homin funk s iy, tu.,n 'y".inu yr:ti"i,"".i
tiqiin ise rnaliyye vosaitlori loloU otunur.
S;;;; il,
bridcosi
lard r r I rr vo mcrkazleydi-rm i g
fgrma
1:o.\,'1lt_,
qaldilda onun isrifadosi
ro;kil edilir. Dcivlor biidcosi
on iri mirliyyo fondudur. Diivlot bridcosi!"ii,
,"--r"
r
hissosindon ibaretdir. Mesalon,
;".br;
Rcspublikasrnrn 2004_cij il rigiin ao"l"t
l-iiJJJiintn
7002.0 milyard rnanat, rarclari iso 7317,0
rnnyard manat meblafindo tosdiq edilmigdir.
Biidco
kasiri 4,59o taqkil edirl
.Dtivlat bridcosjnin golir hissesi esason vcrsilar
ncsabrna lormalagrr. Colirlorin texminan
t6_ini
olavo doyor vergisi tegkil eclir.
Biidce xarclori bir srra istiqamotloro
l:l:l:ii
,
,
l!0+-cti iltlo drivlot biiclcosinin *"..
20.5o,','.-i. tahsilin
l,oneltlilir.
irlrrurrni,
inkiSafina, 16,2%-i i.o .uriol
yenne
Imosino aynhb. Azorbaycan
Ir-*r11,.1n
^yetiri
Kespubltkasrnln 2004_cii
ii dovlot bi.idcosinin golir
vo xe rc hissosinin strukturu 10. l. sayh .nOuiiO"
oks olunmrrgdur.
99
Cedval 10. l. Azorbaycan Respublikastntn
2004-ci il ddvlot trudcosinin strukturu
Golir maddolori
Vo-lo
C.mi,
100
Monfaet
don gelir vergisi
Z-Dovlat Neft
100
,o
73,6
2. Sosial miidat
t6,2
!o.!r4!!9!441I
vergisi
3.Fiziki goxslar-
__
_Cionti _
I
32,0
vereisi
2.
7o-lol
!l c!41S4-anI . Tahsil xorc
o ciim leden
t. elavo doyar
Xorc madde
10,6
q1
3. Hiiquq miiha
1:r!'!q!ssr44'r
4. Miidaiie xerr
5
rop
10,0
Fondundan
daxilohnalar
Msden
5.
vcrgisi
Aksiz
versileri
7.Gomruk rtisumlilrt
8. Omlak vergisi
'tp i. 0"rumi aorrt
4,3
arcleri
7. Sohilryo x orclari
S-D,g", dr+,t"1malar
15,9
toserrt
Ld toserri.ifah,
8. Kand
esorriifatt va
mego tesorriifa'
*919!9I,
Qetfq!,1,!'1,S- "9I9
vt rabito
9. NoqliYYat vo
6.
lori
so
6. SonaYe vo tl
x
49ry!9ri
10.
100
[)gor xolti
-
4,8
4,2
3,2
14,4
Drivlot biidcesi vergiler esastnda formalagrr.
Vergiler hiiquqi vo fiziki gexsler torafindon mocburi
qaydada verino yetirilan ridemelerdir. Vergilerin
ntahiyyoti onlarrn yerine yetirdiyi funksiyalarda oks
olunmugdur. Vergiler iki esas funksiyanr: fiskal vo
iqtisadi lunksiya larr ycrino yetirir.
Fiskal funksiya dovletin maliyye gelirlorinin
formalagmasrndan ibarotdir. Vergilerin rqtisadi
funksiya*srnrn mahiyyeti vergiler vasitesi ilo olko
iqtisadiyyatrna stimullaqdrrma vo mohdudlagdrnna
xarakterli tesirin gosterilmosi vo nozaret rolunun
yerino yctirilmesidir.
Vcrgiler iimurniyyetle 2 qrupa ayrrhr:
1) birbaga vergilor; 2) dolayr vergiler.
, Birbaga vergilar bilavasite vergi cidoyicilorinin
golir vo omlakrna gri ro hesablanrhb btidcoye iidani_
len
lordir. lvloselon, menfeot vergisi, fiiiki gaxs_
_vergr
lerden golir vergisi, amlak vergisi vo s. birbaga vcrgilsrdir.
Dolayr vergilar omtoo vo xidmctlerin
qiymotlorinde olavo haqq kimi miioyyon cdilmigdir.
Moselon, clave deyor vergisi, aksrz vcrgisi, gomriik
nisumlan ve s. dolayr vergileridir.
Verg i odoyicileri olan flziki vo hiiquqi poxslor
vergilor vasitosi ilo drivlotin maliyyo ehtiyoilunn,n
formalagmasrnda i;tiak edirlor. Vcrgiler comiyyatdo
yaradrlan golirlorin yeniden b<iigiisiiniin osas
vasitosidir.
'101
Yoxlama suallar:
1. Maliyyenin rnahiyyeti
ve zunrriliyi
2. Pul va onun formalart
3. Puiun deyer olgiisii funksiyast
4. Pulun tetlaviit vasitasi funksiyast
5. Pulun yrfrm vasitosi lunksiyast
o. Pul ktiilasinin miioyyen cdilmositra
amillar
7. Put kiitlasinin miioyyon edilmosi
8. MaliYYe fondlart
9. Dovlot biidcesinin strukturu
tasrr edan
qay'dirst
ib. V"tgif"t, onlarrn mahiyyati ve funksiyalarr
I 1. \zergiterin tesnitatr
102
MO!'zu t1. BEyNor.xALe iqrisADi
- - -"' *-
NruN.csisorreh.
Mriasir drjvrtjrn en xarakterik xiis usiyyotlari
ndon
bevnol xal cr i tn isarti elaqal of n
rn, I li';;ii;;ljr".,,,
dr n I m.es i n i n. onu n s em
arot i I i I ni n yiiks ot tti I _
:{l:il_:r on mlihiirn
moslnln
amillorindon Ul"no q"""i.*iai..
Diinya rjlkolori amsrnda
,bi ri
tarixe matikdir. Uzun
iq,i*d,';i;;J;',._"tt
irr"i u"vr"iqi"rji "ei"*r*
xarici ricarar olaqoiori f.nnasrnda
*Jr.rJ'"fi u]Orr.
Bu zaman uas nroqserl olko .h;iin;;
;;;;;i
:iun
mayan vo 1a istehsal ectilmesi
semorasiz ."r,tun
ernreelere olan ri:li:barrn odonilrna;i
iJ. i.ii"
j!1:.rd, ot,aqet.or inkisaf ctdikca U, J"ilf
^rr..i
tlcarot olaqolonndon kanara grxaraq
"r'_.".i
butrin drinya
menafeyine toxunan
:lI"-1"":il
i hcynelxalq iqisadi
mrirokkob vo
miina.iU"iior'.iil,rin"
qe'uti rniqdrr. Haznda t-,rif
i iqii.rd, yy"i,"'t"rrrilrf
^'"q"y.,q
iqs1a1
olaqolorsiz
tex;
evviir "'
..
qoxterofl
I
f
miimkiindiir.
",,rot-,
Mtiasir drinv:r hal-hazr rda. 200it qodor
mristaqil
milli _ dcirletlon birlogOrnr. Her birinin i\z
rni
coqral, milri.
di
ni, r.;i;i_;;y;;;'
-il;;;JiJll:l
asrlr olaraq. onlar diinya teserriifahrun
vo.ya digar deracode tosir gostormok
qu[ijirru,,r"
malikdirlar. Bu yaxrnlara q"a"". aanfu'oli;i;;rj
os",
irvnlrrcLlar:.
cliinya s*iotir,-
ilfo;;;;;,
l,11?i,
ilffi:il,:iffi]:
(l)
LlXlff-"n
,L[rn,
sistemr cirkeron: (3) in-
Hazrrda drinya cilkalorini iki
mtixtelil iqrisattr
.
olamero giiro qruplagdrmraq olar:
f
f
103
i tetfiq oiunln
teserriifat sisteminin xarakterine giire; (2) diinva
iilk al arinin iqtis ad i inkigaf seriyyes in e giira.
Birinci olamote gore diinya cjlkolon qsagrdakr
tig qrupa aynlrr:
l. Inkigaf ctmig bazar iqtisadryyatr
sistemina
malik olan olkaler:
2. I)azar iqtisadiyyatr sistemi inkigaf etmokdo
olan <ilkolor;
3. Bazar iqtisadiyyatr sistemr totbiq olunmayan
. diger olkeler.
lkinci
elamote grira de diinya olkelorini iig
(l) ytiksok inki;af etmiq olkelor;
(2).ort.r sevryyoli inkigaf etmip rilkeler vo (3) zoif
qrupa ayrrrnaq olar:
inkigaf ctmig ve ya kasrb olkolor.
_^Adambagrna dt\on illik golinn miqdan 10 000
,\B$ dollanndan yuxan olan olkelor yni<s ok inkigaf
etmig dlkoler hesab olunur. IVtexolon, AB$, Kana_
rla,Yaponiya, Qorbi Awopa olkoleri I.a s.
.^^^Adambagrna digen illik gelinn miqdan 1000_
10000 AB$ dollan arasrnda olan otkeler orta
seviyyoli inkigaf ennig iilkoloro daxil cdilirler.
Moselorq Rr.siya, Pnbaltika <ilkotsri, Tiirkiye vo s.
_ _,,\dambagrna dtgon itlik gelinn miq<Jan 1000
AB$ dollanndan a$agl olan cilkolori iso zoif inkigaf
etmig ve ya kzurb rjlkoloro aid etmek olar. Mmolan.
.,\zorbaycaq GiircLista4 Ozbakistan ve s. Dtinyarun
on kasrb olkelon Qa( BanqladcS vo F)fiopiyadrr.
Mtiasir dtnya iqtisadiyyatr XIX anrin sonu XX
osrin avvollorinden formalagmrlfa baglamrgdr. XIX
rxrin axrrlanna qedor
beynalxalq
lniinasibotlor esason diinya iilkatannin
104
tobii
iqtisadi
geraiti,
co$afi mr.ihiti vo tobii ehtiyatlan ile mi-ioyyen
olunurdu. XD( esrin sonu XX esrin evvollorinden
baqlayaraq maqrnh tos arri.rfirtrn inkiqafi ile elaqadar
istehsahn beynolxalq ixisiula;ma ve kooperasiyarun
tobii an.rillerdon asrhhfo azalmrg, onuq texnoloji
amillordan asrhhgr iso gticlonmigdir.
Hal-hazrrda dtinya tes orriifat elaqelori iki osas
formada bag verir: l) iqtisadi inteqrasiya vo 2)
transmilli elaqaler formas rnda. Iqtisadi inteqrasiya
milli tes orriifatlann bir-bin no yaxrnla5mast, onlann
bir-birini tamamlamasrdrr. Iqtisadi inteqrasiya
elaqelen beynalxalq ernol: bol gris ii ve istcirsahn
beynolxalq kooperasiyasrrur os a^s larur.
BelTrelxalq omek br;lgtsu emeyin
<>razi
bdl gi.ls iintin on ytiks ok formasrdrr, istehsahn
beynelxalq ixtis aslag rn asrdrr. BelT rolxalq emek
bol gis ii diinya olkeleri nin tobii -cofafi , elmi-texniki,
sosial-iqtisadi, dini, anonovi xiisusiyyotlen ile stx
bagh&r.
Melumdur ki, istehsahn ixtisaslqsmasr, o
ciimleden beynolxalq ixtisasla;ma 3 osas formada
bag r,'erir:
1) O9ya, yeni hazrr mohsul iizre;
2) detal, yoni mehsulun a).n-ayn hisselori iizre;
3) texnoloj i merhelelor lizre.
istelsahn beynolxalq kooperasiyalagmas t is o birbirini taman.rlayan ixtis aslqsdr n lmtg istr:hsa11ann
qarprhqh elaqasidir.
Transmilli elaqelor a)/n-ayn olkolor arastnda
birgo beynelxalq istehsal kompleklerinin
yaradrlmasr drr.
105
Diinya tmorriil.at olaqolorini
tonzimlomok
il9 gVn;aVn regionlzrr uzre 20-yo qsder
rnilxtaljf iqtisadi birliktor .varadrlmrgdrr:, Avropa
rngqs?!h^
rcgionunda fealiyyot gostoron belo biriiklor esason
,\ wopa Ittifaqr vo A vropa Azad, Ticarot
,\ss
<x; i:r-s i
yas rdr r.
Hal-hazrrda iqtisadi birliklerin foalil,yotini do
.
ohato eden diinya tasarriifat alaqalaiinin osas
form alarr agagr dalolardrr:
emtoo vo xidmotlorin beynelxalq ticaroti;
kapital vo xarici investisiyalann horoketi;
-- i;;9i qii v vos inin miqrasiyasr;
dovlotlerarast istehsal koopcrlsiyasr;
texnika sahosindo bcynelxalq
miibadilo;
beynolxalq valyuta kedit mLlnasibotlon.
Ilepolxalq iqtisadi lniinasiborlordo on miihiim
rnosololerdon biri beynolxalq ticaretin vo bcynolxalq
rrtrsasla$ma
i],stijnliikl orinin ol,ronilmixi ve bu
iis ttinl iiklordan diizgiin istifado olunlnas rdrr.
-
- elm vo
n
Bcynelxalq iqtisadi miinasibotlor
rarixi
rxonada 2 esas istiqamotin miibarizesi tarixidir:
bu
l) beynalxalq ticaretde protoksionist ticarat
sivas atin in ;
2) azad ticarat siyasetinin.
Protoksionist siyasetin solellori merkantilist
iqtisadgrlar hesab edilo bilerlor.. Merkantilizm
ldcyalan demok olar 3 esr (XV-XVIII osrler)
beynolxalq ticaretdo h<ikmran mdvqe tutmugdur.
Merkantilist iqtisadgrlara g610 drivlot milli
106
iqtisadiyyatrn istehsal etdiyi mehsullan xanci
bazarlarda realize ctmokle yiik ek gelir gritiirmeli,
idxal olunan mehsullan tso mehdudlagdrrmahdrr.
Bu grinkii
iqtisadgrlar xarici ticaretdo
proteksiouist siyasetin zoruriliyni milli iqtisadi
monafelerin qorunub saxlanmasr ile elaqol ondirirlor.
Bu meqsodle giimrii k tariflarinden istifade olunur.
Gcimruk tarifleri 2 qrupa a1,nhr: 1) idxal c,lunan
mohsullar iigiin tetbiq edilen gomrtik tarifleri; 2) i xrac
olunan mohsullar iiqiin tetbrq cdilen g<imriik tarifleri.
Miiasir diinya ticaretinin osas prinsip ve qaydalan ise
beynelxalq ticaret iizrer tarif ve ticaret haqqnda Baq
idare (QAAT) torofindorr miieyyen edilir. Avropa
Birliyine daxil olan ciikeler vahrd g<imriik orazisina
malikdirlor. II dtinya mi,rharibosinden s onra diinya
olkolari arusrnda licaret olaqelennin tonziml.rnmosi
gornriik tariflorinin qargrhqh suratdo azaldrlmasr yo1u
ilo hoyata keginlir.
Beyrolxalq ticarotdo azad ticarot torofdarlan
bele hesab edirler Li, cilkenin idxal vo ixrac
yox, bazar
Azad
struklurunu dovlot
qanunlan
miieyyenl eg dirmoli drr.
ticaret siyasetinin
nezeri esaslan klassik silasi iqtisadgrlar A. Srnit ve
D. Rikardo torefi nden iqlomlmrgdir.
Hal-hazrrda s ciziin osl menasrnda str{ azad
ticaret siyasotini totbrq eden olkeloro rast golmok
qeyri _miimkiindrir.
Olkerlorarasr ticarert elaqoleri omteo axrm rle
yanagr valyuta axm ile do milayet olunur. Dtnya
rjlkelen arasrnda valyuta axtru ise beyrolxalq
valyuta rniinasibatlerinin formalagmasrna sobeb
107
liifoti monasr ingilis drlindo
demektlir' Valyuta olkanin Pll
oldu. <Valyuta> s <iziiniin
iover
"it-".
ir'rriai di. Meselon A zerbaycan R espublikas rmn mi'
I
i
manatdrr.
valvutast
'-'''Hal-hazrrda
bcynalxalq valyula axrruru! y?I1'
1trlo-i bcynolxalq ticarot omoliyyatlan ilo bafhdtr'
il*,, anmmn 90%-i dunya dlkelen valyutalannn
Ot.*ui aiqr-satqrsr ilo olaqadardrr' Beynolxalq
*,alyuta axm beynelxa"lq .valluta ,,b-1t|1:: -,-l"
kommeniya banklan vo tlnlann filiallan tarotlndon
il;;';" lecirilir. Hazrrda beynalxalq valyuta
buin.l".,,rn on iri morkozlan London, Tokiq Nyua-Maync vo Briisselda yerlagir'
Voif.,
- ftrnf.f, rt-nvalyuta
sisteminrn formaqmast oz
Beyn"l*ulq
intiiannaa uq morhatedon keqmtgdrr' Birinci
diinya
mr.ft"f" XlX asrin axtrlanndan Bllr'r d<ivrde
,titlu.,Uu.i* qoder olan tlovrii ehate edir'
valvuta kurslannrn qtzll slandartlan sisternindon
i*i",f" otunurdu,, yoni beynetxalq hcsablaqmalar
h;rr bir
q,r,ffu heyata keqirilirdi .Bu 1.an11n
Vui^,
'valvuta'sabit qrztl mozlnLlna malik
idi' Mosalan I
ireirii flr", steriinqi 0.25 qram umiya qrzrla',1
ryS
do'ilan ise 0,05 qranr unsiya qtztla borabor
gritiinili.irdri (1 unsiya 31, I q' to$hl edir)'
" B"ynelxrlq valyuta sisteminin formalaEmastntn
ikinci m,rhat"ti U amyu mi'iharibosindon XX osrin
;b:;i' ,1l"ii;" qedor olan ddvrii ehata edir' Rr'r dovrda
valvuta kurslanrun tesbit olunmu5 sistcrnindcn
ilde
;t'f;;;; oirnu.ar. Bu siste:rnin osaslan 1944-cir
bevnelxalq
;;i;; i;;dr eohennde (/rBg) kcairilmr$
Bretton-Vuds
koniianscla miioyyen etiitnil ve o
108
sistemi kimi tamnmrgdrr. Bu sistem I merheledo
tatbiq olrman qrzl standartlan sistemindon az
forqlonirdi. Forqli cehot ise ondan ibaret idi kr,
bel,nolxalq hesablagmalarda bu d<ivrde rpzrl ilo
yanagr AB$ dollanndan da istifado olunur. 35 ABg
dollan 1 unsiya qrzrla beraber gotiiLriiLliirdii.
B eyrel xalq valyuta sistemiru n formalaqmasr run
iigiincii marhalasi XX .xrin 70-ci illorinden sonrakr
drivrtir ohato edir. Bu dovrda toleb vo teklifdon asrlr
olan valvuta kurslanrun [izon sistemindan istifado
edilmo5,3 baqlandr. Bu sistemin esaslan 1976_cr jlda
Kinqstonda (Yamayka) kcairilmig belneixalq
konfransda. rniioyyon edildi. Bu zaman bepalxalq
hesablalmalarda AII$ dollan ilo yanarr tam
konvertloge bilen diger valyutalardan da (ingilis funt
stcrlinqi, alman markasr, isveqra frankr vJ yapon
iyem) istifade cililmeya baqladr. erzrldan istifade isa
daya ndr n Idr.
Umr.miyyotlo halJrazrrda diinya valyutalan iig
qrupa ayrrlrr:
l. Tam konvertlego bilen valyutalar. y uxanda
gcisterilen valyulalar tam konvertleqe bilon
valyutalardrr.
2.
Qisman konvertlega
bilan valwtalar.
Iv'luialon, Avropa rcgionunda frans rz fianla,
italyan lirasr ve s.
3. KonvertlaEmayon
valwtalar. Mos olorq
kcami5 SSRi-ye daxil olan bu giinkii miistoqil
dovlotlerin valyutalan.
B eynel xal q val yuta miinas ibatl eri nin mi.irokkeb_
legmesi vo onun qeyn-sabitliy.r diinya otkolori
109
tarofindcn bu sahode olan iqtrsildi siyasotin olaqolondirihnrnini telob edir. Bu t- lir olaqolantlirmelsr halhaztrda Q arb <ilketorinin daxil olduqlan <Yeddilarin>
miiSavirolori vo Beynelxalq Valluta
illik iqtisadr
^
Fondu, Beynolxalq Yeniclanqurma va lnkigaf
bankr. ,tvropa Valyuta Sistemi klmi beynelxalq
maliyl'e tagkiiatlan terefindon hayata keQrnlir' .
Iieynelxalq Valyuta Fondu 1944-ctt ilde
statusuna
varadr lmti; vo BMT-run ixtis a'slaSdrnlnn$
i.rlrtlk ot,,n rnaliyye tegkilatrdir. Onun ba:;lrca r"irzilosi
beynol xal q vaiyuta miinasibetlarinin tenzi mlonrno.iir. O milli valyutalann mdhkomlondirilmesi
meqsodi
ilo
olvenqli faizlarlo krcdit verir, milli
iotitrd,vvut,n inkilafrna. ()nun solnereliliyirrin
ilde
Beynolxalq Valyuta Fc'ndunun nizamnamesi
Valyuta
ve nil es th ri I mis tli r. Haztrda Beyrolxalq
inn,lrna drxil olan trlkalorin say 50-ni kcqnriYdrr'
Beynelxalq yenidenqurma ve inkigaf banl'o kcdit
togkilntrhr va Beynelxalq Valyuta -Fondu !.{ eVf
toietindon tesis edjlmiidir O diinya olkalorinin
iiqiin uzunmiiddatli
i tii,ur'ti yyu,.,n n inkigaf etdr n ma;i
keditler vcrir.
Beynolxalq maliyye strukt urlanru n. . y".l'"
yetirdiyi rniihiim vaiifolordan bin bir olke
miihafizcsi'
iorgiu* it,tnn kenara glxan otraf m0hitinvo inlilyasiya
aclq yc,xsrilluq, igsizlik arzaq bijhram
ki-i'qlotul iqtisadi problernlonn sosial-iqtisadi
noticalorini n aradan qal dr rrltrtas t, onl ann hel I ctiilmest
tnirayyon edthnesidir' Gostorilen qlobal
yiiksaldilmosina yardrm goslorir' 1978-ci
)
;;ii;";"
1'10
iqtisadi problemlerin
kasr da i;tirak edir.
hel
linda Azerbaycan Respubli_
Yoxlama suallar:
1.
iqtisadi inkigaf soviyyasine griro diinya
olkelorininqruplagdrnlmasr
.
iinya ril kelori arasrnda iqtisadi olaqo
fbnnalan
3. Bcynelxalq emok botgi.is ii
4. D Linya t<n errtfat olaqalarinin es as formalan
5. Protokionist vo azad ticaret siyasoti
6. B eynolxalq valyuta rniinas i batl eri ni n ir aslan
7. B cynol xal q'"alyuta s istemi ni n formal qsmasrru n
osas rnorhel ol ari
8. Drinya l,alyutalan vo onlann xarakteris tikasr
9. Beynolxalq valyuta togkilatlan
10 Qlrfual iqtisadi problcn.rler.
2. D
111
M0vzu
12.
ierisADi Tortr UKosizLiK
pRosr_rMLoRi
u mcivzuda rjlkemrzin iqtisadi tehliikosizliyi no
hosr ol unmuq mosolelore toxunulur. B urada ,,iqtisadi
tohliikesizlib kateqoriyasrrun mezmunu dyrenilir,
B
olkamizin iqtisadi tehliikesizliynin
straiegryasr,
predmet ve metodu, maliyya sisteminin tohltkosi;liF,
ckivlot biidcosinin
vergrlor sisteminin
tohliikosizlil, qlobal tohlii{<osizlik problcml ori vo s.
vo
dyrenilir, dovlotin iqtisadi tetrliika;izliyinin temin
olunma rnexanizmi tetrlil cdilir.
$
l.
Azerbaycanrn iqtisadiyyat sahasinda
milli maraqlan
Umurnmitli lidcnmiz H.Oliyevin rehborliyi
attrnda qebul olunmuS sosiai-iqtisadi strategiyarxn
hoyata kegirilmesi gox az rniiddetdo rcspubhkamrzr
dorin bdhranlardan grxarmrs, milli maiaqlanmrzrn
tamin olunmasrru, iqtisadi
tohltikos
iztilmizin
problemlorinin helline sobob olmugdur, Ona gtiro de
24 noyabr 2003-cii ildo irzalanan fomranla ,riioyy",
edilmig sosial-iqtisadi inkigafin osas istiqamjtiori
iz.re
heyata kegirilon tr:dbir.lor arrrq
qabaEndadrr. Bclo ki, iqtisadr siyasat - daim
tokmi I1<4 en qanunverici I i k bazasrna s tiykeni r.
Olkomizin
milli
rnaraqlan
agagr
goz
dakrlardan
asrlrdrr:
I
Demoqrafiya sahesinde - l)rivlotin miihiim
iqtisadi maraqlarr dernoqrafiya potensialrmn borpa
112
olunmasr, dofum seviyyasinin yiikeldilemosi,
riltimiin azaldrlmasr, rilkemize gelenlerin 6lkodan
gedenlordon goxluq tagkil etmosino nail olunmasrdr.
II
Smial sferada
-
Olkemizin
esas
rrulli
maraqlan uzun miiddetli iqtisadi artrma nai I olmaqla
ehalinin hoyat seviyyesinin ytiks oldi lmos inden
ibaretdir. Maddi maraqlann tamin olunmas r r.igiin
agagrdahlann hellinin vacibliyi lazrmdrr.
- kasrblrq seviyyosinin va
ehalinin
di ffercrsasilasrrun azal drlmasr;
- ahalinin pul gelirlerinin artrnlmasr,
- omok bazanrun formalaqmasr, ig qiivvosino
toleb vo teklif balansr, ixtisas tohsitinin
ahnmasr vo inkiga{i sayoindo ehalinin
somoroli meg gullugunun tomini;
- qabaqcrl xarici tocnibaye osaslanaraq tetsilin
ke yfi yyoti ni n yii{<s ol dilmas i ;
- ehali
nin zz taminath hissesine
moqsodilo drivl ot tominatr ve
III
kcimek
s.
lstehsal, inrestisiyq elmi-texniki vo
innovasiya faaliylati sahosinda - Miiasir goraitdo
ddvletin iqtisadi inkigafiru temin etmok moqsedilo,
cemiyyetin maraqlanna uy[un olaraq innovasiya tipli
bazar tes orr[ifatrrun formalqsmasrndan ibarotdir.
IV Vergi biidca sferasrnda Milli maraqlar
-
-
h,
dovlot oz funksiyalanm yerine
yetirmek iigiin lazrmi miqdarda biidco resurslanna
onunla baghdrr
malik olsun" B unun iigiin aSagrdalolar teleb olunur:
- dovlotin xarici vo daxili borclanrun tomini,
biidcenin
gelir
vo xorclerinin
113
balamlagdrnlmasr asasrnda, biidco sisteminin
-
dayant qh[rnrn tomin olunmasr:
gatir budco sferasrnda yiiks ok infil_vasiyadan
-
vo xidmetin daxti
qiymotinin formalagmasr iiqin semroli dovl ot
.. nezarstinin hoyata kegirilmasi ve s.
Olkomizde 2004-cti il yanvann I -dan menfeet
vergisinin dorecosi 25-don 24 faizo cndirilmig, lizinq
obyekti olan omlak ugiin illik amortizasiya normasr 2
dofeyedok artrnlmr$. maliyyo lizinqi emoliyyatlan
miidafio iigiin mal
<leyor vergisinden azad edilmig dir.
Sadologdirilmiq sistcrn ilzro verginin
tekmillaqdinlmesi moqsedi ilo <cAzorbaycan
Respublikasrmn Vergi Mocollasine olava vo
deyigiklikler edilmosi haqqrnda>, <tAzorbaycan
Respublikasr Qanununun totbiq edilmmi baredo> tilko
baggrsr 2003-cii
noyabnn 28-do ferman
ilin
imzalamrgdrr. Qanuna
osa.s
a&
2004-cn ilin
yanvanndan sadelegdirilmi; vergl rideyicisi olmaq
ligiin axrnncr 3 ayhq dovriyyo iizro qoyulmu5 yrxan
hedd gerti maliyye vahrdirun 22500 mislinedok
miieyyen edilmigdir. Hiiquqi $oxslorla yanagr, fiziki
gexslere do sadeleEdirilmiii vergi odoyicisi olmaq
hiiququ verilmig, sadoloqdirilmig rergi odeyicileri
monfoot (galir) vergisi, omlak vergisi (fiziki gaxsler
istisna olmaqla) ve elave deyor vergisini ridomekden
azad olunmuSdur.
V
Maliyye - pul tadaviilii sferasrnda pul
tedavillriniin fasilmizliynin temin olunmasl, bunun
iigiin
qs
agrdakrlann olmas r \acibdir:
114
-
iqtisadiyyatrn bank-malilyo
da yaru qh
gm n y.Lik
ol dilmes
sektorunun
i;
\alyuta nozareti vo valyuta
terzimlenmesinin somoreliliyinin
ytiksaldilmesi (golirin grzledilmesi, cinayet
yolu ile qazarulan gelir, terror te6kilatlanrun
maliyyalegdirilnresi ve s. qarslsrrun alrnmast)
hemginin beynelxalq alemde kcgirilon
todbi rl ari n heyara kegiri I mes
- miixtolif strateji vo
i;
operativ xarakterli
todbirlerin heyata kegirilmesi
-
mcxanizmin iglenmosi;
rigrin
vo fond bazanmn
neqativ hallardan vo diinya maliyye
respublikanrn maliyye
kompaniyalan ndan qorurunasr
;
!|I Iqtisadiyyahn xarici iqtisadi fealiyyet
sferasrnda Olkemizin xarici tiiarot elaqelorinin
daha da geniglendinlmmi xarici ticaret dcivriyy.xinin
aftrnaslna ;;emit yaradrr. Olkemiz diinyamn bir gox
rilkelen ilo ticarot elaqelari qurmu5 dur. Xanci ticarot
dovriyyesi 2004-cri ilin melumatrna esason 6 2
milyard dollardrr.
M.aliyye dayaruqhg vo elmi texniki toreqqi
es asrnda a5agr dakr lan n nozoro ah nmas I vaci
bdi r:
-D6vlet iiqiin alverigli olan xarici kapitahn colb
olunmasl,
- Olkomizin iqtisadiyyatrmn inkigafi iigiin yiiksek
seviyyali texnologiya, molumat, erntea, xidmot
y9 s iiCrin beynelxaoq elaqolerin geniglerunosi;
-
Olkemizin iqtisadi semoroliliynin tomin
olunmasr baxmrndan beynolxalq iqtisadiyyat
115
vo maliyyo tagkiiah ile
qarq
rhqL
olaqenin
olmas!;
Vfi---Br.ofo.ji sferada - irsanlann ekolotr
onr*utuiOrq tehl"iikotardon miidafio darocosini
i"r"L."rl-.Ar vo bu rniiasir d6wiin on miihiirn
fr*"U edilir. Tahhikesizlik ovozine qlobal
"."i'f'".itcrmini daha qox istirado edilir'
:i.;i;;;i;hliik;izlik
"'*^
miniltikde yer iiziinde tnsan hoyattrun
ti.*.ii
t"r,rriiJ.lriiy*n tomin oiontut'
mesolssi en miihiim
lomi oYrenilir'
nroblem
*""'Bt"i"ti
problemin holli ehalinin sa[lamlrgua
tohltikosizlik
t*";;"ki; La.aba', hom da iqtisadi
hoilindo nrtisbet rol oynayrr' .Buna
"."ir"*i""r"
kadrlann
L;;-";; ;kologrva sahosinda milli
tu t-",t'"d' giiriil an i5l ar dov I at i n..xalqa
f,lritr,
".rtt,baiz niimuninidir' Sumqaytt Krmya
faygstrun
Scnave miiesslselenrun comleqdiyi
mokandrr'
vozi v-ucti hemige pis olmu5.dur'
ar"ttuvtu* n s ovet imperi yasr daxi I i ndo
;;ffi;ri;Aoioji
;;; ;;;
mumkiin
*.ri*va iaxili sivasot viiriitmesi
ffi;;eqii;t;
griclir
.iiil"ili,
iqtisarlivvatrmrza
1ulb"
inkigaf
birtarofli
kimi
I"orT,#"r. lu**ur' olkasi
etmos i olmu$ dur.
"""f^iuJj'""r0" istehsal olunan qara -metal
vo. :tft kimya
,n"tt"riu"^'ri 8cP/o-i, kimyarnehsullar
xammal
64o/o-t vo digor
ffi;;iiil;
gonderilirJi' ewellar fealiyyet
""iii"i"':rcrr*
t.i"'in istehsah davandrnlmrqdrr'
HI;; rl.".ii
"i"r.tii"v"
celb edilmeklo veni ekoloji
t #';,
yaradrlmast
,"AJr# .*ut u"." bilicok sahalorin
olar' Olveriqti goraitin
ffi[uil0;r"ot.t"i"in
d" helli
116
yaradllmasr tullanhlardan istifade maqsedile xarici
inveslorlan n bu bcilgeye soffnayo
eoyuluslanru
sriretlandjrir. 7 en9in tobii ehtiyatlara, etvengti cogran
mrivqeya malik Azorbaycan sosial iqtisadi inf,saf
ctmig rilkoler srrasrna daxl otmaga layiqdir.
VIII Regional iqtisadiyyai iferasrnda
-Regrgn bir-birlo qargrhqh
olaqede olun erazilon
riziinda bi rlagdirir, bir-bi rinden miixtelif elamotloro
gcire ferqlenen orazi hissmidir. Belelikle regionlar
her hansr. bir elameti, tobii-cografi elamet6ri ^vir
br.itiin olamotler kompleksini nozoro
alrnaqla
m[ieyyen edila bilor.
Regi onlar bir-biri ndon agagrdah olamotlere griro
ferqlenirlor:
- tobii iqlim geraitino g6re;
- aha lr nin mJskunlatmasrna grire;
- hovat saviyyesine goro;
- mog gulliyetine goro;
- medoni -iqtisadi elaqol onne griro;
- etru k xiis us iyyet lari ne gcira;
- inkigafseuyyosino vo medoni inkigafina
IX Idareetme sferasrnda _ innovasiya"gora;
tipli
iqtisadiyyatrn qurulmasr ve somoreli .o.iut]i+l.JOl
s.iyas ati n realize edilmosi, miUi resursluraun
iri-i^iJn
dovletlo sosial emakdaghq agagrdalolu" t"t"U
- milli miistoqilliyin saxlanmasr;
"0i.,--ilg,o.ol sahibkarhq va investisiya iqliminin
yaradrlmasr, bunun r.igiin miilhyylt htququnun
mtidafie edilmasi, vergi- dd;;;;,
iy, ,lo
mLibarize
yax5rlaqmasr, biirokratiya ue- ko..ups
va s.
117
- iqtisadiyyatrn drivl et tenzirnlenmesi, somorsli
tcxnikamn monims eni Lnosi ;
- dovlat xidmati sisteminin inkigafi vo onun
cemi yryete tesiretme fbrmasr;
- dovlet xrdmetine yiikserk ixtisash iqtisadgrlann
celb olunmasr;
- dcivlot idaregiliyi iigiin somreli infrastrukturarun
yaradrlmasr;
- tes erriifat subyekti iigiin istenilen m[i{ki yyet
formasrrun temini;
- vahid iqtisadi qanunlanrun s erbest omtoo,
intellektual
xi dmet, maliyye, omek
kapitalrrun s arbest
vrtld
vo
iqtisadi qanunlarla
ternin olunmasr va s.
iqtisadi tehliikosizliyirl osas
moqsedi
mriessisanin gelecek inkigafi vo semeroli
dayaruqhSmn temin olurunasrndan ibaretdir. Buna
nail olmaq rigiin agagrdahlarn.
-
c'rlmasr esas gortdir:
maliyyo dayaruqhlirmn
ve
miistoqilliyini
n
temini;
tcxnoloj i miisteqilliy'in vo texnoloji potensiahn
roqabet qabiliyyotlil.ino nail olunmasr;
miiossisenin iggilerinin ytiks ek ixtisa-sla;ma vo
intellekt ual seviyyesi ;
ckoloji i5in toqhli;
mriensisenin foaliyyotinin biitiin qoraitlorde
tirn i.idve ri ci miidafi os
i;
miiossisonin molumal miihitinin miidafimi,
kommersiya sirri ve iqin ytiLls ek seviyyeli
mol umatla tominattna nail olmaq;
118
-
miimsisanin iggilarinin
ehl iikes i zl i yini n
vo
mii{ ki yyoti ni
t
n
tamini, onun kapitalrrun,
vo
olunmast
tomin
kon-rmersiya maracflanntn
s. ibarotdir.
$ 2. Tahliikasizlik problemlerinin
yaranma tarixinden
<Tohliikesizlik> temrini 1190-cr ildon insarun
sakit voziyyotini, onun btitiin tohliikolerdon mi.idafio
olunmastru eks etdirirdi. Bu termin Qerbi Avropada
XVII a;ro qader hordenbir iglodilirdi. XIII ssrdon
baglayaraq bu termin altt esr erzinde daha genig
monaru: <<polissiya> s6zii manastru verirdi. Mszmun
hedden arttq genig, dovletin qurulmasl, idara
olunmasr. rifahr va tahliikasizliyi monastru verirdi.
Tarixan biitiin olkolorda XVII vo XVIII osrlerdan
bagtayaraq dovletin es:rs meqsedi ehalinin nfah
hahmn vo tahltikasizliyinin temin edilmesi olmu;dur.
Ona goro do <<tehliikasizlilo) termini yeni formada
veziyyot, sakitti( naticodo real tohliikonin olmamasr,
material, iqtisadi, siyasi garaitdo idare vo tr4kil,
miieyyon voziyyotin qurulmaslru nezordo tutur. Sovet
huqiiq elmi ve tocriibesi rirnumqebul edilmig bir gox
termi nl ordon i nkar edirdilor.
Miias ir goraitda tatrliikesizliyi n
temini mos alas i
en aktual problemdir. Ilk defo siyasi alorndo milli
tohliika;izlik termini 1904-cii ilde AB$ prezidenti
Teodor Ruzvelt Konqresdo iqlotmigdir. AB$-da <milli
tehliika;iztilo> termini gor iglodilir. Mmaleq <cAB$rn milli tehliika;izlik strategiyasr>da prezidentin
119
Ig*f.q
grinderdiyi melumatda deyilir: (Milli
tehli.ikesizlifl
n
mtidafiosi ' _ott"*iri,
korntitutsiyasrrun vo menim rahborlilmin en timdo
mesalesi hesab edilin>.
Onun mas meqs odi bundan ibarotdir:
-
HazrrhqL herbi qtiwolorin krimekliyi ilo
ymumi tehl rikasizliyin t omin ol unmasr;
- iqtisadiyyahn yiiks olmos i no nail olmaq;
-Xaricdo demokratiyamn
tu;ir etmok va s.
mohkomlonmosine
bunlar gristerir ki, tohliikos izliyin renlru
.iiqiinBqiin
cilkede sabitliye
nail olmaq, miiasir'texnikaya
iqtisadilyatr ^' dirgoltmek ve
lalik
.olmaq,
demokratlyanl mrihkomlondi
rmok lazrmdrr.
Tarixe nezer salsaq gdrorik h, AB$_da 1933_cu
loo prezrdent vozifasine segilmig F.Ruzvelit
prezidentlilnin 100 giinri arzindo tS'qanun qeiul
etdi. Bu qanunlar <jlkonin golecokdo a;hrJrdr"
qrxrrasl, iqtisadi giic iimin berpa olunmasr ve <<veni
kurs >> gotiirmmi iigtin baza oldu
F.Ruzvelit vo onun komandasr XX osrda bazar
mexanizmi - yeni, tos errii fatla bazar miinasibotlerinin
olaqmini yaratma$ qobul etdiler.
,
O, tfrrrif.
nezoriyyodon ve tecriibeden aralanma$ vo ckivletin
iqtisadi. heyata qangmamasrn toklif .i.lr. nu igiu.i,
hoyata kegmesi iigiin F.Ruzvelit 29 iyun tSf +_ci.i ildo
iqtisadi tohliikosizlik rizro Federal fomito varatdr.
19.70-ci. ildo Vyetnam miiharibesi
nroyuq
m iihari be> d_ri_wiinde A B -da i nfi lyas i ya
ru n s ovi yyos i
$
,"
_..
yul<soldi 1972-ci ilda prezideni Rigard Nit<so,
Iqtisadi siyasat iizro Sovet yarardr. Lakn 19g0-ci ilin
120
ewollorinda AB$-da voziyyot daha da
miirekkoblog di: infilyasiyarun s eviyyosi r,'o biidce
defisiti bag1adr. Milli tahltiLkesizlik problemlerinin
boyiidiiyiinii gciren prezident Bill Klinton Milli
iqtisadi sovet yaratdr. B iitiin bu igler ewolki
moqsedleri, iqtisadi qanunlan eks etdirirdi va 1947-ci
ildeh Milli tohliikosizlik Soveti ile olapdar idi.
g exsiyyetin
Drivlotin
comilyotin,
tohl iikes izliyi ni n sosial fealiyyotinin temin olunmast
iqtisadi tehlii.kos izliyi temin edir.
Dijvletin t ohliikesiztiyi miihiln ehemiyyet kos b
cdir: buraya veziTyot, comiyyotin menevi heyatt,
votondaq hiiququnun birli( teqkilat, ittifaq,
konistitrsiya prinsipleri osistnda vicdan azadhfu run
hoyata kegirilmosi vo s. da.dldir.
<Tohliikesizlik> kateqoriyasr agagrdalo kimi
tesnifl endirilir:
- beynelxalq qlobal tohliikesizlik
- beynelxalq reqi onal tehliikosizlik;
-
milli tohliikesizlik;
-
yerli tetrhikesizlik
Milli tehliikes izllk oz ncivbesinde aqafi-rdaktlara
b<iliiniir:
- dovlet tahl rikasizliyi;
- reqional tohliikasizli k;
- qoxsi (firma va gexsi) tahtiikesizli!
Miixtolif aspekden mitli tohli.lkosizlik bagqa ciir
mona veflr.
- milli dcivlet tehliikasizliyi;
- federal tehliikes izlik
- ictimai tehliikes izlik;
121
Tohliikeden asrh olaraq, beynelxalq ve milli
tehliikosizlik - ckotoji, iqtisadi, harbi, ehtiyat,
molumat, ictimai, clmi-tcxniki, encrj i, niive, siyasi,
htiquq, innovasiya, texniki tohlrikosizlik uu ..
s
feralarda o1a biler.
'Iahluke menbef ndon asrh olaracl
tebii
.
^ folaketin
naticesinda, ldvqelado voziyryatde,
homgrnin neticslerin togv olurmasrnda es as
tohl iikos i zli k ntivl ori
aq
a[r dakr lar hes ab olunur:
-tobii tahliikosizlik
- texnogen
tohliikesizlik;
Tohliikerun miirokkob
veziyyotindo
kombinel og mig tetrltikos izli k anlay;rndan cla istifade
olunur.
<l) ovl otin i qtisadi tehl iikos izlik> kateqoriyas r nr n
rhozmunu onun milli tehlilLkssizlik sisteminde tutduiu
yer vo roldan asrlrdrr.
Dovl etimizin i qrisadi tehl iikas izl i k strateqi yas r,
onun iqtisadi mara$ ile do olaqedarrJrr
<lqtisadi tehliikosizlib termini iqtisadiyyatrn
idaro edilmesinde yeni tcrmindir. Belo t;rmin i)orb
rilkelarinin tecriibosindo idareetma strukturlanrun
loaliyyetindo yaxqr mel umdur.
Iqtisdi tahliikesizlik - iqtisadi asrhhq, asrh
olmamaq, stabillik ve balhlq, iqtisadi tezyiq, gantaj,
aqressiya, iqtisadi suveren.lik ve s. ilo olaqodaidrr.
TohlLikesizlikde oldugu kimi, iqtisadi
de sor.ryyesini r4agrdakr kimi
farqlandirmok lazrmdrr: Beynelxalq (qlobal vo
reqional), milli, lokal (reqional vo ya citkodaxilindo
tehltikosizliln
122
sahe iizro) vo xiisusi (firma ve ya $oxs) tehliikosiztik
sisteml ari.
Beynalxalq iqtisadi tehliikasizlik
Bu
dcivlotlerarasr kompleks beynelxalq milqavile vo her
bir dovletin qarg:hqh anlagma, qa4rhqli emokdaqtrq
goraitindo serbest oz strateqiyasrru seqmesi ve heyata
kegirmesidir.
Milli iqtisadi tehliikasizlik bu iqtisadiyyatrn
voziyyati vo hokiimer institutlan, hans r ki, rji[eni n
milli maraqlanna biitdvliikda <ilkenr n inkigadna, onun
miidafi esino teminat verilmosine imkan yiradr.
Olkanin iqtisadi tehliikasizliyi" miinasibotlorin
-rqtisadi
nriidafia edilmesi, oikenin iqtisadr
potensialrnrn qabaqcrl inkigafirun tayini, camiwerin
biit rin iizrrlorinin rifah hahnrn yiikselmesinin ilmin
edilmosi, rjlkeninin esas miidafie qiidrotimn
formala;mast, onun tehliikalerdon qorunmasidrr.
Osas iqtisadi inkigaf clmi_texniki loraqqi,
.
qab199rl texnoloqiyaya keEid ve miiasir goraiido
texniki-iqtrsadi miisteqiltikdan ibaretdir. Oiskenin
iqtisadi tehliikesizliyi onun xalq teserrtfatrrun ve
re-qionl..arrmn sabit inkigafirun tomin olunmasr, onun
iqtisadi rnetodlara uygun golmesi hor bir soxsrn
maragrru n temin edilm.nidir.
g 3.
iqtisadi tehliikasizliyin obyekti,
subyekti va predmeti
Bildilrmiz kimi her bir elmin ozriniin xr.is rs r
riyronma predmeti ve tedqiqat obyekti vardrr. Ona
grire do kurs un dorinliklorine kegmizdon ovvol
onun
123
predmet
ve
tedqiqat obyektini aydrnlzqdrrmaq
lazrmdrr. Bu meselo ilo ilk defs maraqh olan hor bii
gaxs owolceden deqiq bilrnalidir ki, onun oyrendir i
kurs konkret olaraq no ila meqguldur, yaxud da onun
predmetini tegkil edir.
Iqtisadi tehliikosizlik problemlori xris usi obyekt
kimi, hem de di gor fealiy,,et sferalan ilo herbi, stxial,
siyasi, iqtisadi, melumat vo s. qaqrhqh olaqadardrr.
Ona g<ire de iqtisacli tohliikosizlik problcmina
ayrTca xiis usi iqtisadi s f-erada baxrlmahdrr. B uraya
horbi-iqtisadi sfera, tilkonin intellektual vo clmitexniki rniidafi o s ferasr, comiyyoti n tehliikos i zl i yi ni n
tominatr sferasr, tobiol va cemiyyetin qaryilrqh
elaqosi va s. daxildir. Olkornizin iqtisadi tehlriiesiztik
obyektino homginin, iqtisadi
sisterni
n
osas
clcmentlerinin yeni biitovliikdo drivletin iqtisadi
sistemi onun tebii servoti ari, institutlar, miia;sissler,
t eserriifal s ubyektleri, homginin heyati mtihiim
iqtiszrdi maraqlar vo s. daxildir.
Iqtisadi tohl iikosi zli yi n subyekti dedikdo, dcivl ot
vezifolerini heyata kegirmak iigiin hiiquqi,
icraedici orqanlann salaluyyetlorinden istifada cdir.
Buraya sahelor iizro nazirlikler, vergi va gcimriik
oz
orqanian, banklar, bi{alar, srfiofta ve sosial tominat
kompaniyalan, sahibkarhq foaliyyeti, iqtisadiyyatrn
btttin sahaleri daxildir. Ona gdra de dovlot milli
iqtisadi tehliikasizliln miih0m subyekli hesab cdilir.
Iqtisadi tehhikosizlik sahosindo dtivlotin
faali yyatini n predmetino da
xi
I
dir:
- Dtjvletin qrsamiiddatli
smial-iqtisadi sisterni:
124
vo
uzuruniiddotli
-
Vahid iqtisadi reforma gerqivesi seviyyesinde
iqtisadi
fealiyyetin formalaqmasr ve
realizasiyas I daxildir.
D <ivl oti n i qtis adi tehliikes izlik s feras rna daxi I dir;
-
Olkenin iqtisadiyyat sahesinde
milli
maraqlanmn toyini;
-
iqtisadi tehliikmizliyi temin etmek meqsadile
daxili vo xarici tehliikelerden qorunmaq iigiin
diivlotirq cemiyyetin ve gexsiyyotin heyati
miihiim rnaraqlanmn tomin
olunmasrrun
xarakteristikasr;
-
Olkenin heyati miihiim maraql anrun
temin olunmasr iigiin
miidafi cninin
iqtisadiyyatrn iqtisadi tehlilkesizliyinin
teleblerine cavab veren iqtisadi vezifolorin
paramctrlori ve teyin olunma meyarlan;
- D civl
et
halomiyyotirun
biitih institutlan
birge hriquqq iqtisadi vo inzibati
gostormok
ilo
tesit'
olkonin iqtisadi
temin olunma mexanizmi vo
yolu ile,
tehliikesizlilnin
sistemi;
cii
Olkamn iqtisadi tehliikesizlik strategiyasr 2003i\ 24 noyabrda d<ivletin hoyata kegirdiyi
<cAzerbaycan Respublikasrmn sosral-iqtisadi
inkigafirun srirotlendirilmesi tedbirlori haqqrnda>
imzalanar, fermanda eks
ol unmug
dur.
sahibkarhgrn inkigafi iigiin aiverigli
B urada
geraitirr
yaranmasr, regionlann inkigafina bciyiik di qqet vo
qayg, xarici ticaret olaqel arini n geniglenmesi.
qagqrniara ve mocburi krigkiinl ero drivlot qaygrsr
gdstarilmmi problemlori vo s. nezorde tutulmuq dur.
125
Regionlarda sosial-iqtiriadi problemler ahalinin
heyat seviyyesine menfi trxir gristerir, bu da ohalinin
markoze axnrna s ebob ol ur', 2004-cii ilin fcvralrnda
Azerbayca n R espublikasr rc gi onl an run s osial i qtisadi
inkigafina dair drivlet proqramr tosdiq edrhnigdir.
Bundan s onra regionlarda'yiizlerla yeni miiessiso
fealiyyoto baglamrg, 70 ntinden artrq i9 yeri
agrlmrqdrr. Proqnozlara gciro bu reqemin daha da
afiacagr giizlenilir.
5 ildo 600 min yeni ig yerinin agrlmasr osasen
<izel sektorun inkigali hesabrna heyata
kegiritmekdedrr. 2005-ci ilds <Sahibkarhga kornok
fondu>nun 200 milyard manata qatdrnlmasr nezerdo
t ut ulmuq dur. Bu vosaitin regt onlar iizro paylanrnasr ve
onun icra mexanizmi daha ila tekmillegdirilnl; dir.
Heyata kegirilen
bu
proqramlar iqtisadi
maraqlann, iqtisadi tehl rikes izli yimizin qarantrdrr.
Yeni tesorrtifatgrhq geraitinda dovlatin iqtisadi
tonzimlemo funksiyalan daha da tehnilloqiir, bu da
ohalinin rifah hahmn iqtisadi tohhikesizlilniq milli
monafelerinin daha da ya>qrlaSmasr iigiin alverigli
perait yarad.rr. Bele bir inkigaf daxili ehtiyatlan
sofarbor etmekle ve amak ehtiyatlanndan maksimum
semereli istifade etmoklo, makkroiqtisadi
g<istericileri yaxqrlaqdrrmaqrlan ibaratdir. B ildi yrmiz
kimi iqtisadiyyattmtzrn a;asrnr miixtelif miilkiyyet
formalanna- asaslanan tesarrtifat fonnalanrun
faaliyyati togkil edir. Bunun tigiin yerlerdo istchsal
soholori yaradllmalldlr, gotirilme metsullarla
iqtisadi inkiqafdan s<iz gedo bilmoz.
126
$
4. Milli tehliikmizlik sistemindo iqtisadi
tahliikasizliyin rolu ve yeri
(Mil1i tohhikosizlilo> genig menada <iqrisadi
tehliikosizliyi> yoni herbi, ekoloji, infbrmasiya,
ictimai, enerj i vo s. tahl iikesiztikleri <iz iindo
birlegdirir.
Milli tahliikosizliln biitiiri tipleri
bir-
birila qaryrhqh elaqodardrr vo bir-birini tamamlaylr.
Mes: Zoif ve sameresiz iqtisadiyyatrn mrihkem herbi
tehliikosizlil ola bilmoz vo yaxud da problernleri
olan cemi yyetdo horbi vo iqtisadi tohliikesiziiyin
foali yyeti gatin olur.
Toosiifflor olsun ki, Milli tehliikosizlik vo ya
iqtisadi tehliikesizlik prc,blemi respublikamrzda az
dyrenilon sahedir. Bu sahsnin hor torafli tohlili
olkemi zin iqtisadi tehliikrxizliyi nin inkigafrna sobob
olar. Hor bir cilke iigiin milli maraq onun biitiin hoyatr
tolobatlannrn iidonilmesi
iig
iin obyektiv amildir.
Osas, koklii rrulli maraqlara olkenin orazi
biit6vliiyii, dcivlatin <iziinii tayin etmesi ve xalqrn
siyasi dziinii idaroetmosi, diinya birliyindo layiqli yer,
cilkanin gigoklenmosi, btit iin smial qrumlar iizra
g exs i yyoti n hiiquql a n m n t orni n ol unmas r aiddi r.
Iqtisadi maraqlara:
- Milli
iqtisadi tohlirkasizlik
konsepsiyasrrun
vax5 rlagmasr;
- Illmi
-
totqiqatrn davam etdiritmosi, tobii
sorvotlerdon vo maddi ehtiyatlardan somoroli
istifade;
Enc{i iizre qanuni olgii gotiirtil ms i ve s.
daxildir.
127
Mitli maraqlann tomin olunmast iqtisadi
maraqlann tamin olunmas r demakdirinkiqaf
iesoudlikada smiat-iqtisadi
hoyata kcqirilrnmina olan. telabat
nda
"rno*.fln^n
i;l;; ;;;;; *il", r,"i vryoti ni n tohlili n-ot icosyyos
i
i
I
gat so'v'r
oikarl anmrsdr r. 6 I komizdokr i qtrsadi i nki
krlnldrr:
vL ya makoiqtisadi g<istoricilor agagrdak
SSRI-nin dagrlmast
Bildiyrmiz
n"titJina" Azerbaycarun iqtisadryyatr . darin
bohran keqirmigdir' lakin blitiin Qotrnlrkloro
-'
kimi
-
baxmayaraq
o
bazar iqtisadiyryatt slstemln
bu Yolla gedir'
scgerok
-
iqtisaaiyyatr,-'do kOklii dayigikliklar . bag
infilvasiya saviyvasi azalmrg'
";il;d;'
iimumdaxili mahsulun hocmi xeyli artmr$drr'
ve
- Sahibkarhga rneydan verilrnrg' dovlr:tinxeyli
miiessiseloin matiyl'o vaziyyotr
rlaqdrnlrruqdrr.
investisiya
- Respublikamrz adambagrna dtisen
yaxS
-
qoyuiuS
*u
gdro MDB d0r'lotleri igorisinde
birinci
Ycrdo durur.
aplnlan . m1q:?dyqnll
- RoprUtitutn
todbiilorin noticesidir ki, ddvlot biidcostntnn
kasiri minimuma endirihniq' milli valyutaru
ddnorli liYi temin edilmi gdi
- Bank sistemindo islahatlar apartlmg'
va
niru,rrnurn" fondu I mln dollara 9atdr1!
49 bank
naticode hal-hazrrda respublikamrzda
rO,
foaliYYet gostorir'
Of["0" Ietsil, sotuyya, sosial-mridafio' kond
apanlrr'
teoent fat, vo s. sahelerda ardrcll istahatlar
128
lakin iimumi gostericiler miivafiq beynekalq
g<is
etari ci I orl e miiqayi s ede defel erl e
ag a grdr
r.
Olkodo iqsizlik seviyyosi resmi olaraq 1.2%o, real
olaraq ise bu gosterici xevli ytks akdir.
Olkedaxili ve xarici miqras iyalar xeyli artmrgdrr.
Onlardan goxu teqriben I mln nefori Rusiyan n
miixtalif geherlorinde, I mln neferderf goxu qagqrn
ve mec buri kogkiindiir. Bunlardan akseriyyetinin
manzil garaiti yaxgrlagrmgdrr, lakrn goxu gadrr
goharciklennde doziilmoz qoraitde yagayr. B iiti.in
sadaladrgrmrz problemler miiharibo goraitindo
ya$ayan rilkemizi n halli vac i b mesol sloridir.
Respublikamrz hemigo oldufu kimi, indi do iri
ddvletlorin strateji maraqlanrun toqquS dulu mokan
olaraq qahr. Ona gcira do ycni sosial-iqtisadi sistemin
formalagmasr iginde giiclti iqtisadi-siyasi vo regional
siyasetin apanlmasr telob ol unur. Hom xarici, hom de
daxili amillonn goxlu[u sosial-iqtisali inkigafin tomrn
edilmesina nezareti daha da getinlegdirir. Lakin
buna baxmayaraq iqtisadiyyatda yiikek inkiga!
sabitleqrno vo iqtisadi artrm mtipahido olunur.
Olkomizdo apanlan islahatlar bu problemlorin hollino
cavab verir.
$ 5. Diivletin maliyya tahliikasizliyi
Yuxanda qeyd etdryimiz
kimi
<iqtisadi
tohliikasizlikrr kateqoriyasr maliyyo, investisiya,
innovasiya, intellektual, ene{i, elmi-texnih toraqqi,
i
t
nformas i ya, bank-kredit sisteminin, budco sisteminin
ehl tikes i zli yi ni vo s. <iziinde birl e9 drri r.
129
Miiasir goraitdo maliyye -
orriifat
mexanizminin miihtim elementidir. Maliyyeiimummilli mehs ulun ve milli gelirin biil giis i.i ve
yeniden b<ilgiisii esasrnda pul vosaitlarinin
formalagmasr ve istifadesini heyata kegiren iqtisadi
tos
miinas ibetl er sistemidir.
Maliyyo siyasoti d<ivlotin moqsodyonlii
foaliyyetidir. O biidce-vergr siyaseti, maliyye-pul,
kredit-banlg qiymet vo val yuta siyaseti ile srx
elaqedardrr.
Diivlot maliyymi uzunmiiddotli nailiyyetlerin
oldo edilmesi iigiin milli iqtisadiyyatln roqabot
qabiliyyeti ni yiiks eldir.
Maliyye tehliikesizliyi - Bu maliyye ve
maliyye institutlanmn milli iqtisadi maraqlanmn
miidafiesini temin edir, cemiyyetin sosial-siyasi
stabilliyinin saxlanmasrna dovlotin xarici vo daxili
tohliikelerden miiveffeqi yyetlo miidafi e olunmas rna
xidmot edir.
Maliyye tehliikosizliyinin temin edilmosi tigiin
pul
tedaviiLlii vo
dbwiyyesi
s
ferasr
normallagdrnlmahdrr. Buna gdro do tedaviil vo
dovriyryo sferasr <canh> pullarla, kiitlevi dollarlarla
ve emteelerle (barter g eklinde) qarqrhqh olaqedo
olmahdrr.
C
emiyyet iigiin
xi.is
usi maliyye
tehltikes i
istehsalda vepgi orqanlanndan ve hemgirun emok
kollektivlorinden gelirirL maliyye ddvriyyasinirl
kapitalan hocminin gizledilmesidir. Belo hal maliyye
tohliikmini yararJrr, emek kollektivirun omok
haqqrrun az miqdarda, vaxtrnda verilmomes ine ve
130
onlarda inamsrzhp garait yaradrr. B titirn buriann
qa4lsrrun ahnmasr iiqiin drivl et miilkiyyatgilerle
yanagl xrrda miilkiyyotgilenn va lnvestorlann
maraqlannr miidafie edir. Omek haqqrrun vaxtrnda
vcnlmemixi, vergiden yaynmalar istehsahn
inkigafina xolal gotinr. (Qonaotetma) boyiik
miqdarda vasaitin istehsal dciwiyyosinden goxsi galir
kimi konarlagmasrna sobob olur. Bazar iqtisadryyatr
goraitinde golir tolab vasitesilo istelsahn
genigdenmosine sobob olur. Ona goro de istehsahn
geni$londin lmesi iigiin stimul lazrmdrr.
Hazrrda maliyyo sistemi yeni iqtisadi
miinasibotloro kegid goraitinde daha gox saheleri
ehata etmekdedir. Maliyyo sistemi halqalan slrasrna
iqtisadiyyatrn tenzimlome vasitmi aloti kimi drivlet
maliyyesi gergivesindo merkazi es as yer tutan dtivlet
bridc a;i
xiisrsi rol oynayr. iqtisadiyyatrn
terzimlenmesinin esas halqasr dcivlet biidcesidir.
D<ivlete iqtisadi vozifeleri yerina yetirmek iigiin kiillii
miqdarda pul vmaiti telob olunur. B i.rtiiLn bu vszifelar
dovlat biidcmi vasitesils hoyata keqinlir.
Diivlat biidcesinin tahliikmizliyi - iqtisadi
mtnasibetlorin an vacib hissmi - maliyyonin esas
terkib hissmi olan dovlot biidcesidir. Dovlet biidcesi
dovlatin on miihi.im iqtisadi funks iyalan ndan biridrr.
Dovlote bu funksiyalan yerino yetirmok iigiin pul
vesaiti telab ol unur. Bu iqlor dcivlet biidcesi vasitrxila
tomin olunur. Dovlot biidcasi maliyyo
miinasibetlarinin asasrru tegkil edir. Buna griroda
dovlet btidcesinin tehliikosizliy mtihiim problenrdir.
Bu dijvlot budcosinin !.a onu togkil eden institutlann
131
jlff#i,
mridal.r i1t, *ril^
, :[:",il.
rlrari)v'r#3"ffi
'lil:-"
"]
iilkodaki biidce ststemlrun
*"",a,biidcasi malivvo planr.n "uaslo'''
:;;ffi ;;;l;
Dcivletin rnaliyye vozlyyotinin
I*".-
g*,"".iti
bugco
l1];i
B iidcanin osas mul
r,i.,*"iTui""ve
topranan
:
qi
ymatlendirilmas
t
"h"miyy"t
tlIJ
1ur[::
I nr
n
kesb eden
TIHJ'tl
teEhr
,:;biilgiisii
i; .i.;rar
8ff"":llT:ii"li,J,Hll,
vo verudan
;d;.;;;;;; h'ssede gotirlorin
hoYata keqirilirbt lsiisti
xorclor
- B iidce
kos;in' bridcedo gelir
' p.zulmast
'?
ile
'
p,"'pt*io'uir'gn
u.^,iolil'
uzre
""iffi;;;r 'T*.iib"lu, Itotont ki' olkolor otiir'
galirleri
;ff;A;trn; nisboti po'"utur' xorclor
bi.idc ade kos ir Yarantr'
Biidce ka;tn olkonin iqtisadrYYattrun
vaziwetilo baghdr'
'"'''ilp,uiiri"*;e:::,:;:';:.'#ir:iff ,?'I"i
ilin nroqnoT
pelirleri oten
"B",d;,:ll*,"fi|.
:i;:i;'
r;lli$ffi$*JtgJ
#Jli,t',,Hdll*{*fiuff*ffi
-'ra.1ti1ii
lii,ii"*
.
toNrikosiiliYinin tomrn
*,ffi;tm *uili..,#il]i
inkigattna
er
habelo stxial saholarin
sosialydniimlii
iistiinliik vermigdir' iffivliikdo
c"hsi 54"1 laiz olmu5dur'
xerclorin biidcedekr *usuti
matiyyala6on t6kilatlarda
Son bca ilde biidcadon
;;;ldeio,.,
132
omakhaqql fondu 3, I defo, persiya ve mtiavinatler
2, 3 defo, erzaq xerci 4,7 defo artmrgdrr.
Valideyru mtiddetli herbi xi dmetde olan
ulaqlann ayhq rntiavinetinin 8 dofo, ugafirmn anadan
olmasrna goro bir dol-olik miiavinetin 2, I defo
artrnlmasr mtieyyan edilib. Dovlot btdcesindan elava
olaraq 30 milyard manat vmait aynlmasr hesabrna
novbeti ildo nrocburi kogkiinl oro verilen ayhq
muavinetlerin mobl agi do arttnlacaqdrr.
Drivlot irtvestisiya xerclerinin bolgiisiinde
regionlann xilsusi qekisi arttnlmtg, tohsilirL
sohiyyanin, modani)'yoti& maddi-texniki teminattn
yaxgrlagdrnlmas r, yollann tikintisi va osash temiri
ugi.in 2004-cii ilo nisboton daha gox vasait aynlmrgdr.
Olkomizin iqtisadryyauiln s onrakr illerde daha
yiiks
ok temple inkigaf edocoyini
proqnozlaq drrma q
iigiin hor ciir esas var. B iidce galirlorinin yaxn be; il
orzindo 20-25 trilyon manata, 2015-ci ilde ise 40-45
trilyon manata gatacagl giizl onilir.
iqtisadi inkigafin esasrm diizgiin maliyyo siyaseti
taqkil edir. Maliyyo sisteminin tohlukesizliyi manattn
sabitliyinin qorunmasr ve xiisusila dollara nisboten
onun mezantrasirun daha mtihkem 6asa
sdykorunes
idir
Vergiler sisteminin tehliikmizliyi - Iqtisacli
siyasetin heyata kegirilmasi dovletin mitli
tohl iikosizliyini n tomin olunmastndan ibarotdir.
Dovlotin iqtisadi siyasatinin oszsrru vergilor
teqkil edir. Dovlot bi.ldc es mi ni n osasrru vergi, rlisum,
gomriik rtis umu laghl edrr.
133
AB$-da Reyqamn hakimiyyote goligi g0_cr
illerin owallerinde vergilorin xeyli dorecoda
azaldrlmasr ilo elaqodar iri miqyash bir srra
tedbirlorin hayata kegirilmasine sebab ohnugdur.
Osas meqsod iqtisadiyyatrn yiikseligine nail olmaqdan
ibarot idr.
Amerika iqtisadgrsr - .A.. Laffer mehz o vaxt bu
todbiro dair elmi nozori cehetden proqram
hazrrlamrgdrr. O, hesablamalar apararaq siibut itmigdir
ki, verglerin artrnlmasr iqtisadi yiiks elig o ziyandtr.
Relelikle maliyyo tehlikesizlil
budcesiniru
g{ul.ma-s
ridociyi
r
o
dcivlet
ctimledon vergi sistcnrinin diizgiin
yeni, vergi faizinin azaldrlmasr,
lorinin saynn goxaldllmasl ilo
olunmahdr.
vergi
tamin
Vergilar fiziki ve hiiquqi gaxslerden tutulan
mecbun cidemadir.
Vergi siyasoti - vergi sahesinde dtivletin l.reyata
kegirdi yi todbirl or sistemi dir.
Vergiler sistemindo va vergi siyasotinde, tekca
cemiyyot vo dovlet deyil, biitrin vetendaglar ohali,
miie.ssisoler vo taEhlatlar rnaraqLdrr. VerE iqlisadi
vaziyyotla, biidce sistemi ile
yerliidaroetme
togkilatlanrun veziyyoti, onlardan ddvletin riz so;ial
hiiquq miihafize, miidafio firnksiyalan ilo olaqedardrr.
B ohran $ oraitindo vergi ve vergi siyasetinin rolunun
qi;nnotlendrhlmosi iqtisadi vo timummilli diivlet
tohliikosizlilno tosir edir. iqtisadi tohliikosizlik
sistemindo gelir ve gelir sivasati iimumi prinsiplarla,
kriterivalarla vo iqtisadr g(xtancilerle, o ciimloden
maliyy"a
tohliikasizlil ilo tolin
134
olunur.
bele
vergi ve. vergi . siyas eti
dovletin herbi+iyas i
iqtisadi tehltikosizliyrn mezmunundan.
neticoyo golmek olar
comiyyetii
s
osial-iqtis
ki,
adi.
UtitOvtiiyuntin saxlimlmzr^sr,
xanci ve - daxli
hell olunmast
miidaxiiolorin mtvoffoqiyyetlo
amill ori ndon asrhdrr.
S
omoresiz
vergi iyasoti dlkenin iqtisadi
s
tehliikosizliyine xalel getirir, bu da oz ntivbesindo
maliyryo sistemini zeifl edir.
Mii^tit qoraitdo golirlor
sisteminin
tehl iikes izliyine a5 alr dala ami ll er xal el getirir:
- iqtisadiyyatrn mad<li sekorunda gelirlerin
driagiin odenilmemesi;
golinn
- Gelir vergisindo konarlaqmalaq
gizladilmesi;
- Cavabdeh gaxslerin qanun qar;rsrnda
mesuliyyatsizliYi vo s.
Olkemizda ehalinin hoyat s ovlyyes r n
yaxgrlaqmasr sahosindo nailiyyetler, sabitliyin temin
ol u.,rrrui t, bttih ehtiyatlann (emolg tobii, intellektrnl,
informasiya, maliyye vo s.) semareli istifade
ol
unmast yem
milli maraqlann tomin
-
olunmasr,
sahibkarhq fealiyyetinin roqabot qabiliyyotinin
dil mesi, dtinya tos orrhfat sisteminde dlkemizin
iqtisadi alrtivliyinin yiiks eldr lmm stratej i
siyasi
yiiLks ol
i
v.
mes elelordon biridi r.
135
$
6 Qlobal tehltikasizlik probtemleri
tahliikmizlik meyllari
va ekotoii
mi qyas rnda i qtis adi yyatrn i ntcns i v i nki afi
9
^Dunya
biosfer
chtiyatlann tiikenmosine yer iiziinde lnlan
hoyatrna qlobal tohliiko yaradrr. Ona griro de mtiasir
g eraitdo ql obal tohl
iikosiili k problemi fi , tiy."ruirn* i
gox vacibdir.
Qlobal tahli.ikosizlik miiasir geraitdo dar ve genig
menada maslandrnlrr.
rnkgalin ckoloji tohli.ikelorden miidafie
nozerdo tutulur
Qsasen,
Genig
ve bu
os
as qlobal
olunmasr
problemdir.
bu problem <ekoloji qlobal problem, uOf"r..
monada miixelif
plun"tu. tohliikaior;n
kompleks miidafie <qlobal tehfiikosizlib> a<ilarurOna
griro do ckoloji tohliikelorlo birlikdo digor tohltikolor
iqtisadi, smral, her"bi, etrtiyattar,
1o,,
.
-O.11orrufil..
molumat.
ene{i. hmyovi vo s. nozere ahnmahdrr.
tleleliklo. milli rohltikasizlik qlobal r ohliikes izliyin bir
hissesidir, biitiin bunlar dcivlotlararasr qrnii,qf ,
mrinasibotlenn yaranmaslna va onlann btit un dtinya
rilkaleri ilo birlikde qlobal tohliikosizliyinin romin
orunma-srna gerart yaradrr.
elobal tehliikosizlil
qryrnaf londirmek tiqiin diinyada insan hoyatrmn
es as
kornpleks diinya
miqyas
ahnmahdr.
h tahliikelori nur".o
Olkonin hoyat lealiyyori onun ya.xg r yagamasr.
,
,
ohalirun orzaqla tominatr marolosidir.
Oikoirin riyasi
iqtisadr tahliika;izliy do bu problemla yana;,,
xils usi ahomiyyet kosb edir.
ro
136
Orzaq
tohliikmizlil problemi 6ton asrin 70-ci
illerindo Beynalxalq Millotlor
Tegkilatrmn
Beynelxalq Orzaq vo Kond Tos errtifafi Tqhlah
(FAO) terefinden qaldrntmrgdrr. Hele o dovrde orzaq
problemi bir gox briytik d<ivletler (AB$, Arstriya,
Kanada vo s.) iigiin ciddr ehemiyyet kesb etmigdir.
Orzaq tohliikesizlil problemi qlobal .problem kimi
qalrr. 1996-cr il noyabr aynda bu mesoleye dair
konfrans kegirilmigdir. BMT-nin tizvi olan d6vlotler
burada Lgtirak etdi lor.
B-u-\9nfuam da erzaq tohliikesizlilne nail olmaq
i.iqrin, 2015-ci ilo qeder achq gekon insanlann saynr
..
iS dol'a azaltmaq
bareda deklarasiyaya qq,rt"n
cilkoler ohdalik qabul etmi;ler. B eynol xalq Orzaq va
Kond loserrtifah teqkilatr orzaq tohhikmizlilrun
minimal seviyyosini istehlalon hecminin ZO faizi
heddinde miiolyon etmigdir. Umumdiinya Ticarat
Togkilatrrun yaradrlmis r ile olaqodir diinya
iqtisadiyyatrmn, o ciimledon diinya orzaq va kand
tmerriifah bazanmn fomralagmasr pros esini hriquqi
cehotdon
res
miloEdirmeyo imkan vermigdir.
.
..Tebi1 chtiyatlann titkenmmi, orzaq qrthgr,
ehalinin hoddon gox olmasr qlobal problemlein
ssaslrx to,$ kil edir.
2004-cn ilin son statistik melumatlanna esasan
yer iiziindo toxmrnan 852 milyon insan achqdan ve
daim doyunca yememokden eziyyat gakrr. bniann
815 nllyonu <iigiincii diinlra > rjlkelerinde,2g milyonu
kegmig smializm diigergesi dcivletterindo, 9 milyonu
rso sonayeco inkigaf etmig mamleketlerda ya$ayl r.
Bu barede BMT Orzaq vo Kend Tesorriiiatr
137
Te,Ekilatrmn (FAO) achq problemi baredo hazrrladS
meruzode behs edilii. Tedqiqat miielliflerinin
filainco, diinya ehalisi artdrqca aclann say da artrr'
B ununla yanagr, 30 tilke achqla miibarizedo -u[urlar
qurutt*ufu ve yarlac-yantox ya$ ayan sakinlorin
*yrr, Jrtu hesa6la, 25 faiz- azaltmapa miivoffoq
olmug dur. Onlann arastnda Braz'lliya, Vyetnam,
lndoneziya, QirL Kuba ve Nigenya da var'.
ecliq neinki insanlara miisibetlor gatiriq hem de
olkelore ieyli iqtisadi ziyan vurur, gtinki onlann
.
vatondaglan yantox yaSadqlanndan lazrmtnca igloye
bilmirloi. Uqaqhqda achq qakmek fiziki vo eqli
getirib grxanr' ona -g9ro. do bela
,quqlu. biryndtikce deyerli i99i ola bilmir' FAO
els oertl eri nin aragdrrmalanna g6re, aclrq noticesindo
emik mohsuldarhgrrun itkisindon <iiqiillcii diinya>
ijlkelerinin iqtisadi-yyatrna golocokde 500 milyard
dollardan bir trilyon dollaradek ziyan doyecokdir'
Bildiyrmiz kimi, ekologiya tebiotlo comiyyot
olaqeni, qanunauygunlu[u erraf
arastnda [arqrhqh
-miihafizesini,
inkig afda qtisurlara
milhiitin
tebii
meqsodouyfun qaydada
va
resuslardan
somoreli
daha
istifade
edilmosini <iyrenen elmdir.
Beqoriyyotin movcud olmasr iigtn helli vacib
olan piobiemlero qlobal problem deyrlir' .Bu
problemter beynolxatq tagkilatlann i9 tirakr ile hall
oluna hitacok hadisolen toqhl edir.
C amiyyotle tobiot arsrndakr qarqrhqh - elaqede
tarazhq poroluou boyiik tehliike yararur' Ona gore
otraf miihitin qorunmasl ilo tekce ekologiya yox,
btitih digor sahiler da meqful olur' Biosferdo biitiin
138
hadise vo proseslar bir-biri ile elaqe de movcuddur,
kdhne mahv olur. yenisi yaranr. Giineq energisinin
tesiri ila tobiotde rni.ixtelim bioloji prmesler gedir ve
noticodo biomohsullar yararur. B una misal olaraq
yeralh sarvatlori - torf, dag, kdmiir, ehang dagr ve
digor faydah gaztnttlan gristormok olar.
Qlobal tekliike6izlik diinyada iqtisadi ve ekoloji
tehliikolarin deyigmesi ilo baghdrr. Onlar brr-bin ilo
elaqedardrr. Maselen, soyuq mi.ihariba dowtindo AB$
vo SSRI qaryrdurmasrnd4 nive silahr vo onun
ehtiyatlanm o s oviyyeye artrrmrgdlar h, onun totbiq
olunmasr yer ijziindeki biitth canhlann mahv
olunmas r na sebob olardr. Niivo silatnrun ahomiyyatli
deracede azaldtlmasr, yer iiziinde qlobal
tehl iikes i zl i yi n ehemi yyet
li
deroc ede artmasrna
obeb
diinyada
pislenir, yer iizerinde niive silalurun olmasr qlobal
tohl tikosizl iyin miihtm tehl iikes idir.
oldu Miiasir geraitdo ekoloji veziyyet
s
Qlobal tohliikosizliyin obyektiv qiymetlendrrilmesi ila elaqedar qeyd etmok lazrmdrr ki, yeni
texnika va texnologiyalann kogf edilmosi vo onlann
istelsala totbiq olunmasr bi os feramn dagrlmasrna vo
otraf miihitin voziyyetinin daha da pislanilmesine, bir
srra tebji felakatlere sobob ola biler. Diinya
alimlerinin intersiv olaraq totbiq etmeye gahgdrqlarr
termontivo sintezinin idare olunmasr, mehdud
olmayan mi qdarda enefinin yaranmasrna, tebii
ehtiyatlann enerji menbeyi kr mr istifadesiru vo
imamn tebiata tesirinin azaldrlmasrna sebeb olar.
irsarun iqtisadr vo
texnoqen fealiyyoti, onun
139
bios.feraya
tosiri, dtinyevi dol
felaketo yol aqlr.
I ikl
ikleri, insana
Ekoloji problem qlobal problcmdir.
qargr
onu
I
nda irsanlar gifurahkardrr, giinki havarun.
suyun qirklenmasi otraf mtihito ziyan vurur. B iitiin
yaranmas
r
bunlar insan igiin lazrm olan maddelorin tiikenmasi.
atmos ferin qirklanmosino sobeb olur.
Senaye tullantrlannr n Qoxunun Bah vo Sumqayrt
ndo comlagmmi tobiidir. Molumdur' iri,
atmmferin ilhn girkJendiricisi neftgrxarma
geherl ori
senayesidir. B uradan mriLhite daxil olan tullantrlann
terkibi ve omelo golma sobeblen miixtetifdir. Belo
h,^.srxcr komprcssor slarsiyalan gatl$madlgndan
neftle- yanagr eyni vaxtda grxanlan *"yi quz
atmcsfero buraxllr.
Neft
qazlanrn
toplayan
sistemlorin yararsrzlrg boyiik itkilere sobob oiw.
Hemin sistemlerin bezi yerlerde srradan glxrnasl
problemi daha da agrrlaqdnr. Lakin yenileqmip sistem
iqo qoE ul duqda problem xevli azalrr. Mosolo4 1995-ci
ildo Bakrda neftgrxarma sanayesindon havaya
buraxrlan ugucu orqanik hidrokarbonatrn (IJOH)
miqdan 500 mrn ton olmu5durs4 1996-ct ilde agagr
tozyiqli qaz emal edan kompressor stansiyasr rgo
saLndrqdan s onra havaya atrlan qaz 200 min tonadek
azaltb. Olkemizdo otrrrf mtihitin on
gox
girklondirilmesi nelt vo neft mangoli mahsullann ve
avadanhqlhnn istehsal vo istisman ilo baphdrr.
Istehsal vo emal prosesindo meydana golen tullanhlar
suya, torpafa, havaya, habelo can.h orqantzmlere
dolay ve birbaga yolla tesir gristerir. Ancaq bunlann
hamrsrru energetika
vo
140
ncft-qaz senaycsi ile
alaqolendirmek olmaz. Demok lazrmdtr ki, hazrrda
paytaxtlmlzda atmoslbri girklendiren 3000 stasionar
sonaye monboyi mtivcuddur ki, onlann da yalmz 40
faizi qaz vo toztomizleyici qurfiularia tachiz olunub.
Noticodo aynlan tullantrlann boyiiLk bir hissesi
atmosfere daxl olaraq havamn terkibinde
doygikliklar yaratmaql4 keyhyyetini pisleqdiria
amma i$ bununla bitmir. Qirklendiricilerin bezileri, o
ciimleden a$r metallar vo davamh orqoni k-tizv ii
birlegmeler, torpaq vo orz aqda toplarur. Onlar
hedden artrq davamh olduqlan iigiin uzun miiddot
pargalanmadan qala ve ciddi fesadlar toredo bilirlor.
Xezer denizine trikilen Kiir gayr vo onun on briyiik
qolu Araz respublika erazisine daxil olana qodor
qongu <ilkelenn (Ermenistan vo Giirciistan) s enaye
girkablan ile yeterince yiiklenir. Moseleq
Ermenistan sorhodi yaxnhgndak $ayfhda (iqfal
altrnda olan Zongilan rayonu erazisinde yagayg
sahmi) mis vo molibdenin qox yiik ek saviyyosi
aqkar edilib. Giirciistandala Rrs tavi senaye kombinatr
her il Kur gayrna min tonlarla girkab axrdr. Bu ve
bagqa seboblerdon (kend tm erriifatl vo mei$ot
tullantrlanrun atrlmasr)
Kih ga),rrun
suyu
Azerbaycamn igrneli su standartlanna normal
tomizlodikden s onra da cavab vermir. Halbuki
respublika paltaxtl vo Kiretrafi ya$ayr$ menteqeleri
mohz bu sudan istifado edir. Xezero axan Kiir rizii ile
getirdil goxsayh girkablan bu denize <bogaldrr>.
Dogrudur, Xezerin girklenmosinde Volqarun payr
(8CPlo) daha goxdur, lakin Azorbaycan sahillarinin
eks er hissesi nisbeton az girklendiyi halda, Bakr
141
buxtasr vo S umqayr totrafl sular hedden z.iyade
girklenmeyo meruz qahb ki, bu da erazi do yerlegon
sanaye mi.ilxsisolerinin toqsiri iiziinden bap verir.
Senaye s ulanndan tokar istifade,
bazi
miiessiselordo ise hetta birbaga techizat sistemi
oldufundan su ehtiyatlanna qonaot edilmir ve
semeresizliyo yol verilir. Bele girklenme hallan daha
Cox olur. Sumqaytda sutemizleyici qurEular tam gticii
ile iglamediyindeq biitrin girkablar tomizleyici
qurgulardan kegmir. Ona gore do temizlenmemig ve
Xezoro atllnug girkli sulann hecmi daim artrr. B iitiin
bu hadisalerden zoror qeken irsanlardrr.
Birirrcisi, bununla onlar otraf miihite ziyan vurur,
tebietdeki disbalansr pozmaqla onun s onuna
yax nlagr r.
ikincisi, ba;hca.sr irsanlann saflamlrlrrun
pozulmasrna sobob olur.
iitiin bunlar hoyatrn tiikenmesi qorxusunu
yaradrr. Moselarl Salyanda. Ktinin tez-tez dagmasr
B
rayonun bir gox erazisinin
s
uyun alttnda qaltlasrna
olur ki, bu da irsanlann laqeydlilnin
neticasidir. Sadaladrgrrnz hallar ekoloj i
sabob
tohliikesizliyin yaranmaslrun asasrdrr. Ekoloji
tehltikosizlik iqtisadi tehliikosizlilmize sebob olur.
Insanlann tebiete tesirinin hecmi elmi-texniki
tareqqi inkigaf etdikca daha da artrr, bu da qlobal
probl eml eri'yaradrr. B una s obob
-
ag dakrlardrr:
Yer tiziindo ehalinin sa).lnln atmast.
ag
Elm vo texnika inkigaf etdikce insanlann
tobieto tosirirun qoxalmasl.
142
-
istehsal tullantrlan goxalmasr, kimyevi
maddolerden daha gox istifado edilmesi.
Tebil etrtiyatlann ttikenmosi ve s.
B iitiin bunlar tobiotde olan nadir heyvanlanrl
bitkil orin kokiiniln kesilmesine s obeb olur. Havaya
zororli maddel orin buranlmastmn 9ox hissesi
avtomobiL neqliyyatrrun payrna diiS iir.
Ekoloji problemin qar;lslrun ahnmast yoru
-
zorersiz yeni texnika le texnologiyamn tetbqi,
tullantrlann yenidon emalt, meqelerin qorunmasl,
nadir bitkilerin ve heylanlann qorunmasr ekoloji
tehl iikes i zl i yi n tomi n ol urunastna qarant veri r.
Qlobal tehltikesizliyin esasrm miiasir qoraitde
qlobal iqtisadi deyigikliklor teqhl edir, harsr ki, onlar
Uit-Ui.i ilu elaqedardrr, o dit oz ntivbesinde miixlelif
ctir meydana grnr. Qlobal tohliikaye qa4l igtisadi
tetrliikm izlik a9 afrdakr kinri hoyata keqirilmeli drr.
- Qlobal doyigikliklerin miimkiinliiyiiniirl
miqyashh$run vo tohliikenin meydana gelme
vaxtrrun teyini;
- Qezamn noticolorini to[v etmek iigiiLn texniki
ve iqtisadi 6lgiilor iglenmosi;
- Qlobal doyigikliklann insan iigitur tehliikosizliyi
istiqamotinde tiziinii miidafle goraitinin
yaradrlmasr;
-Qlobal deyigikliklero qaqr diinya olkolerinin
rge i qtis adi miinas ibetl ori
heyata keqirilmosi;
bi
-
ni
n
inteqras iyas rm n
Dovletiq firmalann vo insanlann
ozleriru
apatmaq norrnaslnn formala5 drrmas r ve qlobal
143
deyigikliklerdo onlann aldivliyinin temin
edilmesi;
-Ele bir tehsil sistemi teEkil etmek lazrmdrr ki,
hem
obal tehl iikolerl e miibarizede ixtisash
\a!1lar hazrrlansr4 hem ds har bir vetondag oz
faali yyoti ndo vo moigetde qozalara
!la$r
ql
cavabdehlik dagrsrn;
Qlobal tohliikoyo qagr iqtisadi tahliikosizlivin
qargthqh tesirini tohlil ederken onu agagrdalo esas
istiqamotlore bcilmok olar, harsr'ki] iqtiruOi
tehl iikes izlil n tohl iikoye qary r tosiri ni realla5 drnr:
- Q]9Uit deyiqiklikloro qa$r iqtisadi
tohliikesizliyin teminatr (ekol-ogrya cshltdon
temiz istehsahn yaradrlmast, tullanttlann
yenidon emalr vo s. _):
-
Otraf miihitin miidafiosinin teminatr,
tcxniki siyasain realizasil,as
elmi_
r;
biittn sahelorindo tobiotdon
istifadenin rasional sisteminin yaradrlmasr;
- Ekoloji tem_iz s onaye texnikasrnn temin
-Iqtisadiyyatrn
olunmasr;
-Telsil
sisteminin yaradrlmasr;
vetondaglann
ixtisaslagmasrmn hazrrlanmasrmn - ili,
-
olunmasr;
Votenda$lann tetrl iikes
izliyi
rigrin sosial iqtisadi
mexanizmin hazrrlanmasr (comiyyot, ottonin
qlobal deygikliklorinin
iigrin);
-
qarq,srn
n
alrrunasr
Otraf mrihitin girklonmosi ile olaqedar, ya$a)4i;
keyfiyyetinin pislEmesi, - *"ri"iiti".i"
goxalmasr.
144
.
Yurandalolann
tehlili
g<isterir
ki,
qlobal
tehliikesiztik igtisadi tohliikmizliklo srx elaqodardrr.
Son onilliklsrdo diinyada qlobal iqtisadi
problemlonn hell edilmesi sahesinde qoxlu iglor
goriilmiiq diir. B uraya etraf miihitin miihafizesi,
donizin girklemna;inin qarqlslrun ahnmasr ve s.
daxildir. Q tinki, tobii ehtiyatlann riikenmesi tekco bu
gtin iigiiLn dcll, gelacok iigiin to]rltikelidir.
Atom ene{isindan dinc moqsodla istifado,
xesteliklore qarg r birge mtibarizo, meqlullugun tomin
olunmasr, achEq savadsrzh$n tJgv -eOitrnmi,
qagqrnhq ktigktinliik ntmelolerinin helli ve digor
meseleler iizre birge amokdaglq edilir.
Yer ki.ires ini n bir srra rayonlannda xiismilo
Sakit okeanda zelzeleler bazen okearun dibirun
yanlmasr. gatlamasr ile miiqalet olunur. Ona gciro
okeann sahillonndo yagayan ahali sunamilertan
oziyyot gekir. Sunami neticminde noheng dalgalar
yararur vo bu da falakotlare sobeb olur.
Bele hadisomn on detrgetlisi Hind okeanrndakr
sunami oldu. Xozerde s unami son min ilde iig defa _
958, 1808 va 1960-cr illorde qeyde ahnmrgdr.
Azorbaycanrn miixtelif saholer
tarit
qonaata golmiglor ki, son
drivrlerdo Azorbaycanda qlobal iqlim delgikliy ito
baflr 250-dak nrtixtelif texnoqen
prosei mr4ahido
olunub. Xazerin Azorbaycan - hisjesinde dagdrcr
sunamiye
.sebab olcaq zelzeleler miimkiin Oefrtair.
-bag
miitoxesislari
belo
iinki denizin morkezinda geoloji gat tamamilo
qa
ctiLrdrir, palgrq vulkan piiskiirmesi ise s unami toredi
bilmez. Son vaxtlar diinyaru biinimrg tobii felakotlor
Q
145
vo
onlann reqion uqiin tehliikesino,
hemqinin
reqionda ehtimal olunan gelacek tobii hadis eloro dair
miizakireler apanlrr.
iqtisadi tehliikesizliyin tomin ol unmasr ehalinin
smial veziyyetinin daha da yax;rlaqmasr tigiin
r. Makroiqtisadi
mcihkeml endirilmmi infilyasiyantn
elverigli gerait
yaratmrqdr
sabitliyin
qar$rslrun
ahnmasLna vo iqtisadi yiiksolige nail olmuqdur.
Regionlar iizre meg[ullufiun tomim ohalinin
todiyya qabiliyyetinin aftmasrna, onlann maddi rifah
hahmn yaxgrlaqmasrna sebob olmuqdur.
milli
maraqlanru belnolxalq
gevik
diplomatik siyasot
alamda rntjhkamlendiren
Azerbaycamn
yuxanda qeyd olunan problemlerin aradan
qaldrnlmasrnda esas vasitedir. Son illerdo olkomizde
ipanlan meqs odyrinlii igler bu vasitonin etibarlt
eilorde olmast, xalqtmlza hem tobii servotlerdorq
hem de apanlan iqtisadl silasotdon behrelanmeyo
esas verir.
YOXLAMA STIALLARI
1. Tehtiike nodir? <<Tohliike> vo <<tehliikesizlik>
terminini n teyini;
2. Tehliikenin yaranma menboleri va onun
tr:bioti.
3. <Tohliikosizlik> terminin yaranma tarixi
4. Tehliikosizlik sahesindo osas cohetlor
5.iqtisadi tahltikmiztik termininin obyekti,
s ubyekti ve predmeti.
146
toln
6. Iqtisadi tahli.ikesizlifln
olunma
mcxanizmi
7. Milli maraqlar vo onun mahiyyoti
8. Iqtisadi tahliikesizlik sahesinda mas amiller
9. Belnelxalq, milli ve regional tahliikesizlik
10.
Azerbaycarun iqtisadi
strate gi yas r
I
vo
l. Milli
tahltikmizlik
12.
tetrliikosizlik
as kons ep iyalan ru n veziyyeti
tehhikesizlik kons eps iyas ve
arasrndalo ferql or
os
r
milli
iqtisadi sistemin toqkilinde tetrliikesizliyin
mi.ixtalif elementlarinin tami n olunma metodlan
I 3. Maliyye tohliikesizlil problemlori
14. Budce tehliikosizlil
I 5. Vergi sistemini n tehl iikes izli yi probleml ori
16. Qlobal tohliikosizlik problemlerinin sosialiqtisadi mahiyyoti.
17. Iqtisadi inkigafin miiasir veziyyetinde
Azerbaycanr n milli maraqlan
18. Azerbaycanln milli maraqlanrun temin
olunmasrnada va
orqanlanm n rolu
i
dare edilmesindo d<ivlet
147
QISA iqTiSADi TERMiN VO ANLAYI$LAR
LUGAII
Abstraksiya (a6c'rparcrur, abstractoion) elmi
tedqi qat metodudur. iqtisadi tahlilda ikinci doroceli,
tmadiifi va ya qeyri-i qtis adi amillorin nezore
ahnmamas r iisuludur.
Agq iqtisadiyyat (orrpstma 3KoHoMrIK4 open
economy)- emtoo va xidmotlerin idxalrru ve ixraclm
azad suratda hoyata kegiron mitli iqtisadiyyat&r.
equitics) comiyyotin
qiymotli kagzdrr, onun sahibi sohmdar
Adi sehm (o6utooneuuas
idare
olunmaslnda
aro1r.ra,
igtirak etmek vo
onun
monfoatinin bir hissosini di vident formasrnda olde
etmek hiiququna malikdir.
Aila biidcesi (cenaefiurrfi 6ro4xer, family
budget) osas maliyyo fbndlanndan bindir. Ailo
ijzvlerinin miixtalif gelir novlen hesabrna formalaqrr
vo mtixtelif istiqametlerdo s arf olunur.
Aksiz vergisi (arc1u:uufi nanor, excise tax)
bazi emteelarin (sprrtli igkiler, titiin momulatlan,
xarici mehsullar ve s.) qiynotlerine elava edilmig
vergi nriviidiir.
Bank (6an4 bank) -maliyya vagitaqilorinden
biridir. O depozitlorin qobul edilmosini, kreditlorin
verilmesini, hesablaqmalann apanlmaslru vo
qiymetti kagrzlann
alqr-satqrsr m hayata keEirir.
Barter (6aprep, bader) puldan istifado
olunmadan miixtolif omtoa
bi rbaq a miibadil midir.
148
va idmot novlennin
Aktiv
(arcnre, asset)
- fiziki vo
hiiquqi
qoxslorin ixtiyannda olan emlalon pul formasrnda
dayerl ondiri lmmidir.
Bazar (puuo rg market)-amtoenin qiymoti ile
onun satr$ hecminin mi.ieyyen edilmesi iigiin ahcr ilo
satlclnn qargrlagdrgr nizamlanmrg bir strukturdur.
Bazar iqtisadilyatr (puHoqHa, 3l<oHoMrdKa.
market economy) -iqtisadi heyatrq tosemifatqrh$n
esas tegkili formalanndan biridia bu zaman istelsal
ami
llori
nemotlsrin vo
i
miiLlh yyotda olmaqla, maddi
xidmotlorin istehsal
bdl giis ii
asason xiisus
tolob, toklif reqabot vo
altrnda formalaSrr.
qr
ve
ymot
qanunlanrun
tain
Bazar obyektleri (o6tercru psrHr4 obj ect of
market) - bazarda ahmb-satrla biten biiLt iin maddi
qiymetlilordir, ms-'nrl son mohsul ve xidmotlar
goxlufq istehsal anr,. )ri, qiymotli kafu,zlar.
Bazar subyektleri (cy6rercru pbrHK4 subjcct of
market ) bazann iqtirakgrlan drr. Mos ol on istehsalqrlar
(ahcrlar), istehlakgrlar (satrcrlar), miixtelif ddvlot vo
qeyri-dovl ot strukturlan.
Birbaga vergi (nprn,roft Haror, direct tax)-vergi
rideyicilarinin bilavasite golir va omlaktna gdro
hesablanan vergidir. Meseleq menfoot vergisi,
fiziki qoxslordon golir vergisi, emlak vergisi.
Birja (6upxa,
cxchange)-emteelarin vo
qiymatli kagrzlann satrgrru heyata kcgi ren bazar
infrastrukturudur.
Bimes (6uonec, bizness)
tmerriifat feali yyeti dir.
Broker (6porep,
- golir
broker)
149
-
gotiron
emteelerin
istehsalgrdan istehlakgrya
do$u
herekotindo igtirak
eden vasitegidir. O, omtooleri istehlakgrlara oz
a&ndan deyil istetsalgtlar adrndan teklif edir.
Biidce kesiri (6 ro4xerH sr fi aupuuur, budjct
dcficit) -ele bir maliyye veziyyotidir ki, bu zaman
dovletin
illik
nezerde tutdu[u xarclsr
onun
gelirl orinden yiiks ekdir.
Daxili diivlet borcu
(nuYrPeHunfi
rocyAapcrBeHHlrfi golr, irternally neld public debt)
-drivlet orqarilanrun <ilko vetonda.glanna, miisesise
ve togkilatlara olan borcudur.
Debet Ge6*, debit)-aktivlonn
doyerinin
azaldrlmastru gdstoron miihasibat yazrhgrdrr.
deduction)(aeay KIfiq,
Deduksiya
iirnumileqdirilmig hipotetik iqtisadi fikirloriq
ferzi yryol arin soyloni lmosidir'
Devalvasiya
(.4
valyuta doyerini n aq ag
r,
devaluation)-mitli
rrrarln
diiL5lnesidir.
ena,r
Deflyasiya (4e$nxuur, deflation) -tilke
iqtisadiyyahnda qiymetlerin
iimumi
(orta)
seviyyosinin a5agr diiLqmes idir.
Dempinq (Aewrranr, dumping) - omteelerin
xarici tilkalora dz doy'orindon agagr qiymete
satrlmastdrr.
Deyarin
am
ek nezariyyesi (rpy4o rar
reopl4s
croHMocrr.r, labor theorl' of value) -iqtisadi
telimidir, bu telimo gore hor harnt bir omteomn
doyeri onun istehsaltna sarf edilmig emek
mesrofl eri ile olgiiiiir.
150
Dayiqen xarclar (uepeuennrre
r43AepxKH,
variable cost)- bilavasite nrahsul istelsah hecmi ile
bagh olan istetsal xarcloridir. Mmalon, xammal,
material, yanacaq xercleri,
Diler (alr-rrep, offeror) emteelarin istehsalgrdan istehlakqrya dogru hereketinde igtirak eden
vasitogidir. O omtaelori istetrlakgr lara' <iz adrndan
-
toklifedir.
(gr.raugeur', dividend) sahibkann
sahib oldugu sohmo gcira olde etdiyi gelir ndvtidiir.
Dotasiya (4orar1ur, state)- ayn-ayn tes ornifat
subyektlerinin istetsal xorclorini <idemek meqs edi
rle faizsiz, bozon iso qaytanlmamaq g erti rlo dovlet
biidcmindan aymlan malilye vesaitlaridir.
Diivlet miilkiyyati (rocyAapcrneunag co6crBeHHocrb, statc ownership)-torpaq vo kapitahn d<ivlot strukt urlanna moxsus olmasr drr.
Dolayr vergi (rocneuHsril Hanor, indirect tax)omtoo ve xi dmotlerin qiymotlennde olavo haqq
kimi mtieyyon edilrrug vergidir. Mosolorl olava
doyer vcrgisi, aksiz vergisi. gtimnik vergisi.
Divident
Diivriyye vasaitleri (o6oporuue
cpeAcrBa,
civculating assets)-bir istelual tsiklinde iqtirak eden
deyerini biitrivli.ikdo isteltal olunmuq
mohsulun iizeri na kegiron istetsal amilleridir.
vo oz
Ekonomiks (sroxortrurc,
economics)
comiyyotin qeyri-mohdud olan maddi telebatlanmn
mtivcud
daha dolflun cidonilma;i meqsedi
mehdud istetsal resurslanndan istifade olunmastru
oyronon ictimai elmdir.
ile
151
Ekstensiv arhm (:xcreucuausrfi
extencile advance)-istelsal arnillorinin
pocr,
geruslon_
dinlmesi hesahna eldo edilen iqtisadi artrrn&r. '
Elastiklik emsah (rcarbOrqrreHr 3r acrr.rrr _
uosfla, clasticity coefficient)+elebin (ve ya toklifin)
doyigmo faizintn emtoenin qiymetinin' Oovis-"
faizino nis betini xarakterizo edii.
Emissiya bankr (sunccuonsufr 6anrg bank of
issue)-dcivriyyeye milli pul vahidinin buraxtlmasrnr
ve cilkeda puJ d<ivriyyosinin tonzimlonmesini hoyata
keqiren bankdrr.
.E,rqonomika - (aproHomln4 ergonomics)_ig
$oralttmn yaxgrlagdrnlmasr ve emak motsuldar_
Lgnn ytiksoldilmesi merqs odi ila insanrn emek
foalilyeti prosesindo onuir hereketlerini ciyrenen
elmdir.
Ekologiya (exonorHr)_ canh orqanizmlsrin
onlan ohata edan miihitin qargrhqlr
ve
rniinasibotleri
haqqrnda elmdir.
Olave deyar vergisi (H a.,ror Ha Ao6ameHHyro
cro r.t Mo crr,, value-added tax)_ mtiessisanin satrsdan
qazandr!: golirlo onun diger mtiessisolordan elde
etdif. omteolorin deyeri arasrnda olan forqo gciio
ddonj len vergidir.
. .pmek (rpya, labrrr)- insarun fiziki va oqli
qabiliyyotinin istchsal p,rrxesindo isrehlak cdilmS_
sidir.
Omek biilgiisii (par;lereuue rpy44 di,,rsion of
labor)-istel.rsal sahslerinin bir-birindon al,nlmasr
152
yolu ile miisteqil irsan faaliyyot
sahelonnin
yarunmasl, istehsahn i xtis as lagmasrdr.
Omek haqqr (sap a6ornaa n,r ar4 money wage)muzdlu emoyin istifade olunma qiymetidir, i99i
qiivva;inin doyondir.
Omak mahsuldarhfi (npousnogurelsHoc.rr
rpyg4 labor productivity)- miieyyori vaxt orzinde
adamba;rna driS
mohsul istetsah hocminin
artrnlmasr ve ya istehsal olunmug mehsulun hor
vahi di no goki I en emok mos refl ari ni n azaldr lmas r d r.
Omtea (ronap, commodity)-satrf iigtin nezardo
tutulmu5 maddi nemetdrr.
On enavi iq tis ad iyvat ('rpaAuuraoHuar axouo-
en
lrr
x4 traditional economy) -istetsahn ve istelsal
maddi nemotlerin boligdiiriiLlmosinin
xarakteri xalqrn adet vo ononoleri ile miioyyon
edi Idi yi iqtisadi sistemdir.
Osas fondlar (ocuornue Son.qsl, basic assets)istehsal prosesinde uzun miiddot foaliyyet gdstoran
vo oz, doyerini hisse-hisse istetrsal olunmug
olunmu;
mahs ul un iizori na kegi ren istehsal ami
II
andi r.
f'illips eyrisi (rgnsax @ulunc4 Philips curve)igsizlik soviyyasi
ilo qiynretlerin illik artrm tempi
arasrnda olan elaqoni
ek
etdiren oyridir.
FAO (OAO, FAO)- Beynelxalq Milletlor Tegkilatrmn Bey,nolxalq Orzaq vo Kend Tas erriifatr
Teqkilatr (B.M.T.B.O. vo K.T.). Bu teqkilat 1970-ci
ilde bele adlandnlmrgdrr.
Fiskal siyaset ($tcxanrHar nolururc4 fiscal
153
policy)- iqtisadiyyata tosir gdst ormolg onun inkigf,nr
stimulla5drmaq moqsodilo vergi sistemi vasitci ilo
d<ivlet xarclorinin torzimenmmi siyas*idir.
Fond birjasr (Qon4ona-a 6rlpN4 stock
exchange) qiymotli kagrzlann alqr-satqrsrru hayata
kegiren bazar i nfras trukurudur.
<Giiriinmez ol)
(<uerugunaa
pyKa),
<invisible hanil)- bazar iqtisadiyyatr goraiiinde
miimsiselorin iradesinden asrh olmayaraq foaliyyot
gcistaron bazar qanunland r.
<Giiriinen el> (<nr.r1u uas pyru, visible hand)proseslerin tenzimlenmminde tlovletin
isti fade et di yi i qtis adi torzi mleme vas itol ori dir.
iqtisadi
Hiperinfilyasiya (rr.rnepuuQnrqur, hypcrinfl ation)-emtoo vo xidmotlerin qiymotlerinin ksskin
suretdo, mesolen ay erzi ndo at azt 30-5U/o,
artmasrdrr.
Hoyati miihiim maraqlar (NasHeno BzDr(Hbre
) - cemiyyetin fealiyyetini temin edo
r.rHrepecu
bi
lon telebatlann comidir.
Xarici diivlet borcu (nu euurafi rocy!,apcrBeH uufi 1orr, extemal neld public debt) -dovl ot
orqanlanrun xarici olkalero, beynolxalq bank ve
maliyyo strukturlanna olan borcudur.
<X el veti iqtis ad iyryab (<<renenar 3Ko r{o MH Ka)),
shady econonry) - gelin vergi sisterniden gizledilen
iqtisadilyatdrr.
154
Xoldinq (xor4uHr,
dinq)
konsemin yiiksek inkigaf etmig formasrdrr. Ba5 idaro kimi fmliyyat
hol
gristoron xoldinq qruplan birliye daxil olan
miiessiselarin sehmlerinin nazarot paketini oz
ellerindo comlaEdirmeklo homin
mtiassiselerin
faaliyyotine tam nezaret edirler.
Xiisusi miilkiy.vet (uacrnar m6crsenHocru,
pri vate property) - istehsal vasitaleri iizorinde
sahibli( soroncam vermek ve istifada etmek htiququ
veran miilkiyyet formasr drr.
idxal (rlunopr, imports) -xarici
istehsal olunmuq amtao
vo
rilelerde
xdmetlerin elde
ediImesine gokilen xorcl ordir.
idxal kvotasr (ur,rnopruaa KBor4 import
quota)- xarici olkelerden olkeyo gotirilen emtoeler
iigiin d<ivlet tarefindon miieyyen edilmig komi yyot
limitidir.
ixrac (srccnopr, exports)-mrlli istehsal saheleri
torofindon istehsal edilmig omtealerin xarici
olkelere satrqrdrr.
ixtis aslagm a (cnerluannsaqlra, specialization)miiayyen omtoo vo xi dmetler istehsalrrun bu
istehsahn tegkilinin an somerali formalanru totbiq
ede bilon tm arriifat subyektlorinde cemlegmmi
pros
es i di
r.
iqtisadi arhm
(:xoHotvl4.{ectclfi
pocr, economic qrowth)-iilkonin istetsal imkanlannn ilden ile
artrnlmas ldrr.
iqtis adi diinyagtirii g (sxoHoulrecxo e Mr.rpoBo3peHue, economi cal ideology)-iqtisadi prosesleri n
155
vo iqtisadi inkigaf qanunauylunluqlannrn oyronilmosine imkan veron iqtisadi biliklor sistemidrr.
Iqtisadi inteqrasiya (axoHorwrvecxa, r4Hrer.
pau\ufl,, economic inteqration)-ayn-alm cilkolor
lasrnda iqtisadi emokdaqhgrn ticaret olaqolerinin
inkiqaf etdirilmesi ve milli tos erriifat lann bir-birine
yax nlaqmasr drr.
iqtisadi qanun
(:xoHorlrl.ruoolfi raroH,
economic law)tesentfat
s
ubyektl ari
nin
iqtisadi
ve
fealiyyetinde iimumilqidinlmiq prirsip
qaydalardrr.
iqtisadi model
(er,c Ho
llllv
ecrar
Mo4erL,
economic model)-iqtisadr gergokliyin ab,strakt
ilmumileqdirme yolu ilo miieyyon ri-vazi lormula
gekJ
inde ifado olunmasrdr.
iqtisadi somorolilik
(sxonorwruecxaa aSQexruBHocrr,, economic effi cency)-istchsaln toEkilinin
elo bir lormasrdr ki, bu zaman son meh.s ul ve
r
xidmotlerin oldo edilmosino serf olunan
istetrsal
xarcl ori minimum seviyyodedir.
Iqtisadi tehlil (sxouonuuecrcr atanuz,
economic analysis)-iqtisarli gergekliyn faktlan
osasrnda mi.iayyan iqtisadr noticelorin va ya iqtisadi
qanunauygunl uql an n miiovyonl e9 diri I mes i di r.
Iqtis
adi tehliikuiizlik (srouomrvecxa.a
6esonacuocrr, economic safety) iqtisadiyyatrn ele
bir veziWatidir ki, bu zarnan drivlet strukturlan
terofinden, rilkeni n milli maraqlanrun qounmasl
iigiin, biitovliikda <ilkenjn inkigafi iigtin, onun
mtidafiosi iiqiin taln . tominath garaitin
156
movc udl ugudur.
iqtisadi tsikl (oronor"rnqecrclfi quror, bisiness
cycle)-bir-birini ardrcrl s uretda evoz eden d<ird
merholeden (bohra4 depresiya, canlanma vo
ytksalig) ibarat iqtisadi inkigafin miieyyon zaman
kesiydir.
imtiyazh sahm (npr.rolznerupoBaHHzu aKIrI{t.
privileged sharc) liymatli kagrzdr, onun sahibi
sehmdar cemiyyotin
qazandrgr
menfeetin
hecmindan astlr olmayaraq tasbit olunmug divi dent
oldo etmek htququna malikdir, lakin o s ohmdar
comiyryetin idaro olunmasrnda igtirak ede bilmez.
induksiya (nn.qyrc1nr, indukti on)-faktlar'
m as r nda iirnumi I eq di ri I miq fi knn s tiyl enilmes i dir.
i nfl yasiya (nuQr qu4 infl ati on)- iqtisadiyyatda
qi ym otl ari n iimumi Grrta) s ovi yyes i nin artmas tdrr.
infrastruktura (nH$pacrpyrryp4 infrastruc-
ture)-yardrmgr strukturlardr. Mmelen, bi{alar
yarmarka lar, auksionlar tmzann yardrmgr struldurlan.
yeni bazar infrastruktur'landrr.
inhisarqlhq (rrrouonorn4
monopoly)-mehsul
istchsahrun gox hissesinin hor hanst bir miiessisede
cemleq dirildiyr reqabet formasrdtr.
innovasiya fealilryeti (uHuoraI1uouuaa
AeflrerrbrrocrB, innovation activities)-yeni nov
metr^s ulun istelrsal edilmesi meqsedi ile miiessisonin
elmi, elmi-texniki vo intellektual potensiahndan
istifade edilmesidir.
intensiv arhm (uureHcunnnfi pocl intencive
advanc)-istetsal amillerinin semoroli istifado
157
edilmosi hesabrna elde edilan iqtisadi artrmdrr.
. investisiya (nunec.ruqur, investment)- elavo
kapitahn ol do edi I mesi ne ycinol di lmi g mssroh ordi r.
inzibati-amirlik iqtisadiyyatr
TI,t
BHo-Ko MaTIAHEUT 3KoHo Mll Ka.,
(aArwrHucrpacommand economy)_
maddi istehsal amillorinin drivlot miilkiyyetinde
oldugu vo tes srriifat subyektlerinin - iqtisadi
foali yyotini n merkezl og di ri I mi 9 planlaS d rma s istemi
ilo hoyata kegirildil iqtisadr sistimdir.
Is tiq raz (o 6n uraqt r, b ond)- mrieyyan miiddot o
verilmig pul borcunun qaytanlmasrm tesdiq eden
qiymetli kaglzdrr.
giire am ok haqqr (c4er rua-a onrrara rpyA4
^_ .Ige wage)- serf edrlmig
efficiency
ig vaxtrndan'Lsrh
olmayaraq gciriil on igin hoc:rnine grire <idenilen emek
haqqrdrr.
Igsizlik (6erpa6oruqa- unemploy,rnent)_ olke
ehalisinin emek qabiliy,votine
ol ub v.r
iglemok arztsunda olan bir hissminin iglo ternin
edilmoma;idir.
igsizliln
soviwesi (ecrecroeunrrfi
_
malik
ypoBeHs
tabii
6 esp a6or-ra qrr,
natural rate
unempl oyrrent)
soviyyesidir.
-
of
tam megfulluq geraitindo igsizlik
Ipoteka (unorer<a)-torpagr4 mtil loin ve digor
dagrnmaz amlak ncir4erini n girov qoyulmasr yolulle
veri len kreditdir.
.
Kapital (rannrarr, capital) -omtoo
xi dmatl ori
amilidir.
vo
n hazrrlanmasl nila istifade oluna n istelsal
158
Kapital ixracr (nsImr KanrlraJl4
vo
capital
-olka votondaglan
tsrofinden xarici <ilkalorde aktivlorin ve qiymetli
kagzlann aldo edilmesine y<inoldi len xsrclerdir.
Kartel (xapren r, cantel)-bir qayda olaraq eyni
sahaden olan miiessiselerin birliyidir, bu birliya
daxil olan miisesisoler riz miisteqilliyrru saxlayr ve
istehsal olunmug motsulun satrgr sahasinde birge
foaliyyat gdstori rlor.
outflou,)
miies sis ol en
Konsern (ronqeprr, concem)-mtiossiselorin
yii{<s ek birlik formasrdrr. Konsema daxil olan
miiossisolor hiiquqi gaxs kimi fealiyyet g<isterseler
do onlar iimumi bir idare orqaru da tesis etmig
olurlar.
Kredit (rpe1r.rr, credit)- miihasi bat hesabrnda
aktr vl ari n deyori ni n art dr Liru gdstoran yazr hq dr r.
Qapah iqtisadiyyat (rargura.r
sKoHoMr,rK4
cloced economy)-emtoo vo xidmotlerin ne idxahm
no de ixracrru heyata kegiran milli iqtisadryyatrr.
Qangrq iqtisadiyyat (cueulen Har 3KoHoMHK4
mixed economy)- ele bir iqtisadi sistemdir ki, bu
zaman istetsal amillorinin vo maddi nemetlerin
bdl ig dtirtilmos i bazar qanunlan ilo lakin dtjvlet
strukt url an m n feal i gtiral<r q oraiti nde hoyata kegiri lir.
Qeyri-mehdud mesuliyyatli cemiyyet
(o6ulecrno c HeorpaHuqeHHofi oraercrBeHHocrblo,
company ab,solute liability)- ortaqh sahibkarhq
formalanndan biri dir, bu camiyyete daxil olan fiziki
vo ya hiiquqi gexslar cerniyyetin foaliyyetine g<ire
biitrin emlalo ilo mosuliyl'et da$ryrlar.
159
Qeyri-miitegekkil reqabet
(neconepureHHaa
KoH-rVpeHrIHr, rmperfect cornpetition)_bazarda ya
istelsalgrlanq ya da istehlakqrann kiitleviliyinin
pozuldugu roqabet formastdrr.
Qeyri-tarif mahdudiyyaflar
orpanuqeHur, non tari
ff
(ue.rapraQHrre
barriers)- dlkolor arasrnda
ticaret elaqolerini zeifledon qeyritarif xarakterli
tedbirler sistemidir. Mesolarl idxal kvotalan, xijsrs i
lisenzi yalar, standartlar ve s.
pnce)
Qiymat (qeH4
emteenitr bazar
deyorinin pulla ifadesidir, bazar iqtisadiyyatrrun
mexanizmlerinden
qanunlanrun
aralan_ndakr
tsin altrnda istelsalgrlann oz
raqabet
formaS
formalag r r.
.
esas
biridir. O releb vo toklif
rndan asrh
olaraq
Qiymetlar indeksi (uH,rexc rIeH. prece index)_
q yeni ssas istchlak melsullanrun
<<bazar zenbili>ni
qiymotinin deyigma;ini xaraktcrizs edon indels dir.
Lorens o),risi (Kpusaa JIopeHq4 Loren,s
curve)- milli iqtisadiyyatda golirlorin ailo qruplan
arasrnda briliiq dtiriilmos ini taslir edon ayridir.
Mak roiq tis ad iyXat (ruarcporro Ho Mu Ka, macro_
econornics)- rilke vo ya xalq tinerriifatr soviyyesinde
en iimumi qlobal iqtisadi problemlori
tiyrenon
iqtisadiyyatdrr.
Makroiqtisadi tohtil
(uargosxouomr.{ecrcrfi
aHaJr143, macroeconomics)-rJlko rizro istehsal olunmu$
son mehs ul vo xidmetl erin iimumi hecmi ilo hemin
mahsullann bazar qiymotleri saviyyosi arasrndakr
160
asrhhg n oyrenilmesidir.
Maliyye sanaye qruplart
npo
Mbr
(tf uuauconorrrn eHHLI e rpy n nbl, fi rxance i ndustri al qroups )-
miiessiseler, te6kilatlar, rnaliyyo-kredit idarelori ve
investisiya tmisatlan terofindon birge teserriifatmaliyyo foaliyyetini heyata kegirmok moqsodi ile
yaradrlrrug tos arriifat birliklori dir.
Marketinq (rrrapxerunr, marketing)
miiossisanin semerali tm err0fat fealiyyotinin heyata
kegirilmesi moqs edi ilo alverigli bazar imkanlanmn
oyronilmesini vo istifada edilmesini tetnin eden
iqtisad clmi vo iman faaliyyeti sahosidir.
Menecment (t'leHe,4Nueur. managernent)
istehsalrn makimum somereliliyini tomin ede bilon
idarmtmenin prinsip, meqsod vs vositeler sistemini
dyrenen iqtisad elmi va irsan fealiyyoti sahoidir.
Macmu teklif (co no rcynHoe [peAnoxeHl.Ie,
upplu)- miioyy on qi ymetl or s evi yyos i ndo
milli iqtisadiyyattn miiayyen mqdarda omtoo vo
xidmotlor goxlugu istchsal etmek imkarudrr.
Macmu talab- (corroxynnrtfr cnpoc, aqqrerate
demand) -miieyyen qiynatler soviyyesinde biitiin
rilke istetrlakgrlanrun olde edo bilecekleri son
mohs ul ve xidmatlor qoxlugudur.
Mahdud mmuliyyatli camiyyot (o6 rqecmo c
orpaunv eHHofi orBercrBeHHocrblo, company limited
liability)- ortaqlr sahrbkarlq formalanndan biridir, bu
comiyy-ote daxil olan fizriki ve ya hiiquqi gaxslor
cemi yy-oti n foali yyotine gore c erni yyeti n kapitahnda
kapitahrun tutdulu xiisusi gakisi ve ya riz payt
hecrnindo mesuliyyot ri:$ryrlar.
aqqre qata
s
161
Menfaet (npz6u:rs, profit)-istelmal amillerin_
den istifadeye grire sahibkrrlann elds etdikl eri gelir
nriviidiir.
safigdan elder edilon gelirdon britiir
istehs al xorcl ori grx ldr qdan s onra formala$tr
Manfeet normasr (noprua npulsuru, profit rate,
rate return) miiossisenin gelirlilik seviyyesini
xarukteize edon iqtisadi gcis t erici dir, menfeetin
miitleq hecminin
istchsal xerclerino
nisbatinin fai zle i fadesidir.
Mikroiqtisadi tehlil (lrrargosrnonouu.recrcrfi
aJda.lrLt3, micreconomiks)-uy.r-uyn tesorriifat
gubyektl eri s evi yyes inde i qr.is adi inki g af meyl I eri ni n,
iqtitsadi proseslerin riyrenilrnosidir.
Mikroiqtisadiyyat (nau rpoarono mzr4 micro_
economics)-ayn-ayn tesan.[ifat subyektleri iizre
i qtisadi pros esl eri <i1,renen i,qtis adi yyatdr r.
Milli galir (HaquoHarurr,l 4oxo4, national
income)-rilkenin bir il srzirlde istehsal etmiq oldu$u
xalis gelir ve ya yeni yaradrlmrq doyordir, caih
omek mmrofl eridir.
sorvot (na4uonalruoe 6orarcrno,
national u,ealth) xalqrn tzrix boyu yr lrb yaratmrg
oldufu maddi vo monevi s orvetl or goxlu[udur.
O
iimumi
Milli
-
Minimum emek haqqr
(rraannuanrua.a
zapaf'ornar nnar4 minimurr waqe)- omok haqqtrun
qanunla mileyyon edilmig on aSagr seviyyesidir.
Monetarizm (rraouerapnsu, monetarism)- bir
qrup Amerika iqtisadigllan terafinden ireli si.iriihnii5
ve iqtisadi proseslerin t onzi ml onmes inde pulun
ehemiyyetini yriksek qiynotlondrron iqtisadi
corayandtr.
162
Monopsoniya (uoHonmuxr, monopsony)reqabatin ele bir formasr drr ki, bu zaman bzarda
omtoo vo xidmetlerin yalnrz bir ahcrsr igtirak edir.
Mii assisa (npelnpa-alue, plant)- morrcud qaydada qeydiyyatdan ker;mig vo miisteqil suretdo
foali yyot gdstoron tos errijf'at subyektleridir.
Miitereqqi vergi (nporpeccuiuuri nanor,
vergiqoymarun ele bir noviidiir
ki, bu zaman vergiridoyicilarin galirleri artdrqca
progrcssile tax)
-
vergi daracolari artrr, azaldrqca ise azalrr.
Miisadire
(-rcouQucxaqur,confi
s
cation)
hakimiyyet orqanlanntn qerarlanna osason
votondaglann omalarun evazi ridenilmeden elinden
ahnmasr drr.
Miilkiyyat (co6crreuHocru, property,
possessions) istehsal vosaitlorino miinasibetds
comiy1,s1 iizvlori arasrndakr mcivcud miinasibeti
ifado edir.
Nominal galir (no lnrnan rHufi AoxoA, nominal
income )- miieyyen dovr erzinde pul formasrnda
eldo cdilon gelir n<iviidiir.
Normal manfeat (uopr'lanuraa npu6ruIt,
nonnal profit)- sahibkarlarrn oldo etdiklori monfeatin mi rumum sovi yyosidir.
<Nou-hau> (<Gloy-xay>, know-how)
Omteelorin realagdrnlmasr vo istehsalun taqhl
olu.rmasr lgiin lazrmi clmi-texrdh vo iqtisadi
biliklar, istehsal vo
t€,s
orrlifat
tacriibes
i,
xiis usi
verdigler mecmrs udur.
Oliqopoliya (oruronorur, oligopoly)- bazarda
163
miioyyen
mohs
ul istehsal iZro bir
nege m[ios-
sisenin h<ikmran mdqeyo malik oldu[u
formas
r
roqabot
dr r.
Ozelleqme (npunarusauua, privatization)
keqmig drivl et miiessisolarinin mtieyyen $ortlorl o
fiziki ve ya hiiquqi gexslorin ixtiyanna verilma;idir.
Ozelleqme gekleri (npurarr,rsaqr.ronuni ue4
pri vatization cheque)-rizollegme siyasotinin heyata
kegiri lmes inde i s ti fade ol unan qi ymatl i kagr zlardr r.
Rantje (paurre, r:antje) -pulun vo diger
qymotli kagrzlann istifadoye verillnesinden oldo
edilen faiz golirlei hesabrrra ya5yan gexsler
Passiv (nacora, liabitity) - mi.iassisenin vo ya
fiziki gersin pul cihdeliklori vo ya borclandrr.
Pul (qeHrrr.r, money)-ticaret omoliyyatlanrun
igtirakgrlan tarofindon qebul edilmig ve biittin digor
omtool ero doyiqdirile bilo:r en iimumi emteedir.
Pulun emissiyasr (enrzccul geHer, money
issue)-d<ivlet terefinden elave pul kiitlosinin
drivri yyeye bura>o I mas rdrr.
Re:rl gelir (p ean rrr r,r ii .qoxoA, real income)nominal gelinn maddi nemetlordo vo xidmotlsrdo
ifade olunmas r drr.
Reqressiv vergi qrerpeccunxu uaror.
repressive tax) vergiqoyrarun ele bir novtidiir ki,
bu zaman vergiodeS.icilerin gelirlari afidqca
(azaldrqca) vergi derecel ori azalmrg (artrmg) ol ur.
Renta geliri @eurnr,tii noxoA, rental income)164
torpagrn istifadeya (icareye) verilmesinden eldo
edilen gelir noviidiir.
Revalvasiya (p ena,r r,nar1ur, revaluation)- milli
valyutamn ewel miielyen olunmug dayerinin
artmas r dt r.
Raqabat (xourypenqr,rr,
competition)-daha
yiiks ok gelir ugrunda istehsalgrlann riz aralanndakr
mtibariza vo ya iqtisadi yang formasrdr r.
Sabit xorcler
(no cro *tH sI e
H3.[epxKr, fixed
co6t)- mohsul istetsah hacmi ilo heq bir elaqasi
olmayan istehsal xarcleridir. Meselerq icare
xarclen, milhafizo xarclari. torpaq vergtsi.
Sahibkarhq qabiliyyeti (npegnpunuvratelr,srBo, entreprenrial ability)- istehsahn biit ih digar
amillerirrin on somereli formada istifado olunmastnt
tomin eda bilen xiisusi bir insan amilidir.
Sey qanunu (:axou Cer, Sey's law)- mocmu
teklif hocmi terofinden ona boraber mocmu telobin
yaradrlmastdrr.
Sehm
(arcrua
stock)-sohmdar conriyyetin
inkigaf etdirilmasine ycineldil mig pul vosaitlorinin
evezino investora venlmrg qiymotli kagrzdrr. O
sehm sahibino miilhyyot htiququ va divident
formas rnda
gelir olda etmek htiququ verir.
Sindik at (cunsurar, syndi cate)-kartelin inkigaf
etmig formasrdr r. Bu birliya daxil olan miiessiselor
mohs ul satrgrru hayata kegirmek meqsedi ila vahid
satl$ orqarn yaradrrlar.
Son hedd xarcleri (npegelruue 3arparbr,
marginal cmt)- istehsahn optimal hocminin
165
miioyyon edilmesine imkan veren mehs ul vahi dinin
eldo edilmes
ine
goki I on istehs al xercl oridi r.
Staqflyasiya (crar(fnxcur, staqflation)- hem
yiiksek igsizli( hem qiymotlorinin yiiksok artrml vo
hom de istelsahn idaro olunmasrrun gotinlqemesi ile
miiqayiat olunan inflyasiya formasrdrr.
Subs idiya (cy 6 cu sufl.- s ubs i dy) -qaytanlmamaq
gorti ilo miiessise vo togkilatlann inkiaqf
etdiri lmos i ne y<inel di I en mali yyo yardr mrdrr.
Sunnami (qyuarwr, tsunami) - yaponca limanda
boyiik sq qabarma demekdir.
T'arazhq qiymeti (panuoneoraa
rIeH4
equilibrium price) - omtoolerin elo bir qiymot
seviyyesidir ki, bu zaman Mzarda amtoolrtrin teklif
vs teleb hocmi orta soviyyeda olur, yoni bazarda no
omtoo qtth&, ne de emtoe qoxlu[unun oldugu
goraitdir.
eklif
(np eg,'roxeHrre,
upply) - istehs
n
vo
satlcrrun miioyyon dcivr erzinde smteeni
mtioyyon qi),mote vo miieyyen mi qdarda satmaq
imkarudrr.
Teklif e1r'isi (rpunar rrpeAloxeHr.lr, supply
curve) -. Satrcrlann miieyyon dovr orzinda miieyyen
qiymate satrga grxardrqlan omtoa ve xidmotlerin
miqdanm oks etdiren oyri dir.
Teklif qanunu (saxou npeArroxeHrr4 law of
supply) miieyyen driw erzinde omtoo vo ya
xi dmetlerin qiymeti ile onun toklif hocmi arasrnda
olan birbaqa asrhhqdrr.
Teleb (cnpoc, demand)-ktitlovi ahcrmn
ya
T'
s
166
al grnr
I
miieyyen dtiw arzinda koniillii surotdo aldrgr
emteenin miqdan ilo hemin amtaonin qiymeti
arasrnda olan asrhhqdrr.
Teleb egisi (rpusar cnpoc4 demand curve)ahcrlar terefinden miieyyon dtiw orzindo miieyyen
qiymete miieyyen mi qdarda omtea vo xidrnotlor
goxlugunun ahglm eks ctdiron ayTidir.
Taleb qanunu (:axou cupoc4 law of domand)
- miieyan d<ivr arzinde emtea ve ya xi&notlerin
qiymati ile onun telob hecmi arastnda olan eks
asrhhqdrr.
Telabe giira inflyasiya (uHipn4u, cnpocE
demonapull inflation)-mocmu tolebin hesabrna
yaranan inllyasiya&r.
Tahliikmizlik
(6e:onacuocrr,
safety,
security) cemiyyetin faaliyyetini temin etmok
meqs adi ilo hoyati mtihiim maraqlann daxili vo
xarici tohl iikolerden qorunmasrdrr.
Tetrliike (onaorocrs, safety) tehli.ikosizlik
fealiyyeti nin obyektidrr.
Tasbit olunmug valJuta kursu ($uxcnponzuiuft sar rorHuil rypc. fived exchange rate)-milli
val yutamn dovlet terefinden miieyyon edilmig
kurs udur.
Trasfert iit enigleri (rpacQepnrue
HJrarexu,
miiesisolar tarofindon ovazsiz hayata
ayn-ayn
kegrritmig
trans
fer paynent)-dovlat vo ya
odenigdrr.
Transmilli korporasiyalar
(rp an cu aquonan s-
Hr,re KopnopaquN, tramnational corporation)-aynayn olkeler arasrnda yaradrlmrg birge beynalxalq
167
istehsal-kommersiya kompleks leridir.
Trest (rp ecr, tnst)-ovveller mtisteqil foaliyyet
gdstormiq miisesiselorin birle6mosidiq bu birliyo
daxi I olan miia;sisoler oz hiiquq ve tesorriiiat
mris teqi I ti kl orini itirmig olurlar.
Umumi milli mehsul (nanomii uauuoHalruufi
AoxoA, qross national product) -.il orzindo istehsal
olunmug son mehs ul vo xidmetleri n Mzar
qi ymotlerinde iimumi doyaridir.
Uzen valyuta kursu (n-n aaarcuqa E ranrcrHurfi
Kypc, flouting exchange ratc) milh valyutantn teleb
ve toklifdon asrh olaraq onun sorba;t surotde xarici
valyutalarda qiymotlondirilmosidir.
Umumi milli mehsul deflyatoru GeQlrrop
Bzrrro B)ro H ar{r4o H Elrr bHo ro rrpo,qyKr4 GNp deflator)_
Real iirnumi milli mehs ulun hesablanmasr iigin
istifado olunan amtoo vo xidmetl erin qiymoiler
indeksidir.
Vaxta giira emek haqqr (nonpeueHHar oln ara
rpyA4 pay bythe hour)-miioyyen ig vaxrr orzindo
(saat, gtr', hofte, ay) yerino yetirilmig iqe gcire
ridenilen emek haqqrdrr.
rate)
Valyuta kursu (ea.r rcrrbrfi Kypc, exchange
--olkenin milli pul vahidinin diger bir tilkonin
milli pul vahi dinde qiymetlandirilmosidi r.
\/eksel (nercens, bill of credit)-bir torofin digar
torafe tosbit olunmu$ borcun miioyyen miiddoto
ridaru Imosi m tas di q eden <ihdoqi
168
lik
s
enodi drr.
I
Vergi (uanor, tax)- htiquqi ve fiziki gexsler
terofinden qanunla miieyyen edilmig vo mscburi
qaydada dovlotin xeyrine yerino yetirilen <idenigdir.
Yagayrg minimumu (npoxurovusrfi lruuurrlyrra,
living_ w'age)- fizioloji normalardan az olmamaq
qerti ilo insan [igiin teleb olunan erzaq mehsullannrn
eldo edilmesi vo elece de diger maddi telobatlarrn
minimum soviyyade ridonilmosi iigiin zeruri olan
I
malimyyo masrefl oridir.
Yoxsulluq (6eAnocrs, proverty)-her hansr bir
rilkede ailenin ve ya aynca gritiiriilmrig ferdin osas
istehlak telebatlannrn doyorinin onun gelirlerinden
yiiksek oldugu bir veziyyotdir.
169
ODOBiYYAT
1. <dqtisadi nozeriyyer>
Veliyev T.S. vo
Qafarov g.S. ve b. (ali maktoblar tigrin dorslik)
Bakr. BDU neEriyyatr. 2002.
2. <tqtisadi nezoriyyo> Veliyev T.S., Babayev O.p.
vo Meybullayev M.X. vo b. (ali mekteblor tigiin
dorslik). Bakr 1999
3. Veliyev T.S., Memmodov N.M. <tqrisadiyyat>
ders vesaiti. Maarif negriyyatr. Bakr 1998.
4. <9rouoruuqecKiur reopur) Yqe6uur. Kar..laen B.[.
tt 4p. Mocxea. fynaanurapnufi u:rg. qeH.rp
BJIAAOC 1998.
5. <flparravecroe rloco6ue K ceM]rHapcKr4M 3aHqru-
i
flM no 3KoHoMuqecxofi TeopHH) Kanaaea B.!. u
.qp. fyMaHrlr r.r3A. LIeHrp. BIAAOC 1998
b. <{qtisadi nezeriyyo> dors r,,osaiti.Voliyev T.S.,
ibadov S.A., Memmadov A.V. le b- Bakr
Universiteti Nogriyyatr, 1 992
7. MarcxoHue.u K.P.. Bpro C.A. <SronoulrKc: rprrHqr.rnrr, npo6leMLt r, [oJrHTriKu flep c aHm. s 2-x
rouax. Baxy 1992
8. Cauysrscon flon A., Hopgxayc B.H.
<<3ronouuxo> flep. c aur_n-M: <BIIIHOM>,
<Jla6oparoprar Easosnx 3nanufi >, I 999
9. Samuelson P., Nordxaus V. <Ekonomiks>
(dersliyin referah). Bakr <Seda> odabi nagriyyat
morkozi.'1994.
170
'rl
10. (HauHoHarbHiul 3KoHoMuqecKa, 6e3onacrHocrb)
OaefiHuxoea E.M. H .Ip. I'lgAarerr,crao
<3Kral,reu>> Mocrsa2004
Mustafayev N.M. <Marketinq> (dors vosaiti)
Qagroflu no$riyyatr, Bakr 2000
12.T afiy ev A.H. <Bazar iqtisadiyyahnrn osaslart
(darslik) Bakr, Maarif 2000.
13.Oliyev $.O., Afayev S.H., Mikayilova S.M.,
Salahov M.K., <Bazar iqtisadiyyatrmn formalagmaslnln osaslan>> Bakr.1998
l4.Ohmodov M.O. <tqtisadiyyata girig> Bakr<Araz> nagriYYart, 1997
1 1.
>>
-l
171
MUNDORiCAT
Giri9............
..........3
Movzu 1. <iqtisadiyyau elminin predmeti ve
metodu
..............5
Mtjvzu 2. Maddi istehsal ve iqtisadi sistemler . . . . . . l5
Mcivzu 3. Omtoo istehsalr vo miilkiyyet
miinasibotleri.
..............24
Mrivzu 4. Bazar ve bazar iqtisadiyy att.. . .. . .. .........34
Mrivzu 5. istehsal xorcleri v,J golirlor. . . . . ... . ... .....45
Mrivzu 6. Miiessisanin tesemifatgrhq vo marketinq
fealiyyetinin osaslan...
..........54
Mcivzu 7. Makroiqtisadi gristericiler vo makroiqtisadi
tehIii...........
...............67
Mrivzu 8. Makroiqtisadi qeyri-sabiitlik va onun
tozahiir formalan....... ...........i6
Mrivzu f . iqtisadiyyatrn dcivlet tenzimlanmesi. . . . . .. 84
Mcivzu 10. Maliyyomiinasibetlori. .........94
Mcivzu I l. Beynelxalq iqtisadi miinasibetler. . . .. ...103
Movzr 12.lqtisadi tohltikesi:zlik problemleri. . . . . ..1 12
Qrsa iqtisadi termin va anlay,rglar liileti .... ... ....148
Odobiyyat.....
.
172
......170
I
_1