1. No category

Hukuri 2014
Rihanyu • Nhluvukiso wa Matikoxikaya • Mitirho • Nsirhelelo na Vuhlayiseki • Timhaka ta Vantshwa • Mitlangu 1
Vuk’uzenzele
Swi tisiwa ka wena hi Ndzawulo ya Vuhlanganisi (DoC)
Xitsonga/English
Makaya
yantshwa
ya khale ka
masocha pheji 9
Ku suka
eUnion
Buildings
pheji 3
Swivijo swa Phuresidente swi
nyika vaaki ntshembho
Phuresidente Jacob Zuma loko a vulavula ni Thulebone Maphumulo (la nga tshama
ehansi) na vamakwavo va yena vanharhu hi nkarhi wa Swivijo swa Phuresidente.
More Matshediso
Mindyangu yinharhu
leyi fambisiwaka hi vana
eMbali, Pietermaritzburg, yi
vile ni nkateko wo burisana
hi ta vusweti bya vona na
Phuresidente Jacob Zuma
loko a endzela ndhawu leyi
tanihi xiphemu xa Swivijo
swa Phuresidente.
P
huresidente u vurile leswaku u khumbhekile ngopfu hi muntshwa loyi a nga ni
vutihlamuleri byo kurisa vamakwavo
va yena vanharhu hi hala tlhelo a karhi
a yisa tidyondzo ta yena emahlweni.
“… Thulebone Maphumulo i mativula endyangwini lowu. U ringeta ku yisa tidyondzo ta
yena emahlweni… wa tirha, naswona u hlayisa
ndyangu wa yena,” ku vula Phuresidente, loko a
vulavula eka Xivijo lexi khomiweke eYunivhesiti
ya Thekinoloji ya Durban, eKhempasini ya Indumiso.
Maphumulo, loyi a tshamaka endlwini ya RDP
eMbali 2 ePietermaritzburg na vamakwavo va
yena vanharhu, u vurile leswaku a a nga langutelanga ku endzeriwa hi Phuresidente emutini
wa yena.
Vuk’uzenzele
Wanuna loyi wa malembe ya 21 u vurile
leswaku u sungurile ku rhurhumela loko a vona
Phuresidente Zuma a nghena ejarateni ra yena.
“Xiyimo lexi hi hanyaka eka xona laha kaya a
xi tshamisekanga. Ndzi mativula laha kaya
naswona ndzi hlayisa vamakwenu va mina
vanharhu, va malembe ya 12, 10 na kombo hi
vukhale. Va nghena xikolo naswona na mina ndzi
yisa tidyondzo ta mina emahlweni eKholichi ya
FET,” ku vula wanuna loyi.
“A hi na muholo. Vamakwenu va mina a va
holi mudende wa vana. Minkarhi yo tala hi
kuma minyikelo na nseketelo hi vamakhelwani,
kambe nkarhi wun’wana ndzi kuma mintirho ya
xinkarhani emahelweni ya vhiki leswaku hi kota
ku ya emahlweni ni vutomi,” a engetela.
Maphumulo u yisa tidyondzo ta yena emahlweni hi ku endla Diploma ya Vuthori bya
Vatirhi, kambe mbilu ya yena yi le ka digiri ya
Van’watinkota ya BCom tanihilaha a navelaka
ku va n’watinkotankulu siku rin’wana.
“Ndzi sungurile tidyondzo ta mina hi Khotavuxika nan’waka naswona ndzi endlile xikombelo xo lomba mali eka Xikimi xa Rixaka xa Pfuneto
wa swa Timali ta Swichudeni (NSFAS). Ndzi nga
ha heta tidyondzo ta mina hi N’wendzamhala
haxawa,” a ya emahlweni.
Phuresidente Zuma u vurile leswaku mfumo
wu ta teka ndyangu wa Maphumulo tanihi ndyangu wa mfumo, leswaku a ta kota ku dyondza
dyondzo leyi a yi a nga tihlawuleka yona hi 2015,
ivi vatirhi va mahanyelo ya vanhu va ta tirha
ntirho wa vona wo hlayisa vamakwavo va yena
vanharhu.
“Ndzi hava marito ya kahle yo hlamusela ku
Hukuri 2014
khensa ka mina eka ku nghenelela loku Phuresidente a nga ku endla, ndzi ba mandla ndzi
vuyelela,” a engetela.
Ku tlula 10 wa Vaholobye lava nga nghenelela xivijo xa Phuresidente, lexi nga xo sungula
eka mfumo lowuntshwa, va tlhele va endzela
mindyangu yo hambanahambana etiwadini ta
Pietermaritzburg va nga se burisana ni vaakatiko.
Phuresidente Zuma, loyi a vulavuleke na vaaki va
kwalamo ka 2 000 ku suka exidorobanini lexiya
etendeni leri a ri simekiwile erivaleni ra mintlangu ra khempasi, u vurile leswaku xiboho xa
mfumo xo khoma Swivijo xi tumbuluxile nkarhi
wa varhangeri va tiko ku titwela hi voxe swiphiqo
swa vaakatiko.
“A hi nge tshameli ku vula leswaku hi le ku
tirheni loko hi nga tivi loko vanhu va karhi va
kuma vukorhokeri kumbe e-e. Hi fanele ku va
ni swivijo ni vanhu leswaku hi ta twa leswi va
nga ta hi vutisa swona kumbe leswi va vilelaka
hi swona,” ku vula Phuresidente Zuma.
Hi nkarhi wa xivijo vaaki va vulavurile hi
timhaka ta vukorhokeri naswona Phuresidente
u vurile leswaku timhaka leti ti ta yisiwa eka
tindzawulo leti nga fanela naswona mfumo wu
ta endla leswaku ta landzeleriwa.
U vurile leswaku rendzo ra yena leri landzelaka
ri fanele ri vulavula hi mahungu lamanene hikuva
mfumo wu ta va wu ololoxile swiphiqo leswo
tala. Eugenia Mbeje wa le Ashdown, ePietermaritzburg, u vurile leswaku u tsakile ngopfu ku va
xidorobani xa yena xi endzeriwile hi Phuresidente
Jacob Zuma. “Ndzi vona onge mfumo wu endlile
swo tala exidorobanini xa hina. Swiphiqo swo
tala swi ololoxiwile … hi kumile vukorhokeri byo
tala ku suka eka mfumo. Tikhanselara ta hina ta
ringeta, kambe ka ha ri ni ntirho wo tala lowu
faneleke ku endliwa,” ku vula Eugenia.
Wansati loyi wa malembe ya 64 hi vukhale
u vurile leswaku tindzawulo ta mfumo ti ni
ntolovelo wo endzela muganga wa yena hikokwalaho ka tiphurogireme ta vukhorhokeri leti
va ti endleka.
“Lori ya Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya ya
ta emugangeni wa hina ku ta pfuna vanhu lava
nga ni swiphiqo mayelana ni mapasi ya vona na
switifikheti swo velekiwa. Vatirhi va mahanyelo
ya vanhu na vona va ta ku ta pfuna muganga
wa mina ku ololoxa swiphiqo swo tala,” a ya
emahlweni.
Eugenia u vurile leswaku hambileswi vukorhokeri bya mfumo byi n’wi khomaka kahle, matirhelo
yo biha ya swidzidziharisi na vugevenga i mhaka
leyi tsonisaka vanhu vurhongo emugangeni wa
yena. U tlheli a vula leswaku u ta tsaka swinene
loko mfumo wo tlhela wu nghenisa nhundzu
etiholweni ta xidorobani lexiya ni switirhisiwa
swa vatlangi leswi swi nga ta vuyerisa vantshwa.
Vulavula u boxa hi madzolonga
eka vavasati ni vana
Albert Pule
M
fumo wu kombela vaakatiko va
Afrika-Dzonga, ngopfungopfu vavanuna, ku seketela 16 wa Masiku
ya Vumpfumba byo Lwa ni madzolonga eka Vavasati ni Vana, lebyi nga ta sungula
hi 25 Hukuri ku fika 10 N’wendzamhala.
Lembe rin’wana ni rin’wana hi nkarhi lowu,
mfumo ni minhlangano ya vaaki swi tirha
swin’we ku lemukisa ntshikelelo wa madzolonga eka vavasati ni vana.
Xana u nga endla yini hi
nkarhi wa vumpfhumba lebyi?
•
•
•
•
•
•
Ambala ribono yo basa hi nkarhi wa
masiku lawa ya 16. Riboni yo basa i
xikombiso xa ku rhula naswona yi kombisa vutinyekiti bya loyi a yi ambaleke
leswaku a nge tshuki a tinyiketile kumbe
ku hlohlotela madzolonga eka vavasati ni
vana.
Nyikela matimba ya wena eka nhlangano
lowo ka wu nga ri wa mfumo kumbe
ntlawa wa muganga lowu seketelaka
vavasati ni vana lava xanisiweke.
Nyikela swibye eka minhlangano leyi tirhaka ku herisa madzolonga eka vavasati
ni vana.
Vulavula u boxa hi ku xanisiwa ka vavasati
ni vana. Hlohlotela vanhu va xisati lava
xanisiweke ku vulavula hi ku xanisiwa
ka vona u tlhela u endla leswaku va kuma
ku pfuniwa. Vika ku xanisiwa ka vanhu
emaphoriseni naswona khutaza vana
leswaku va vika ku xanisiwa ka vona hi
vana kuloni eka varhangeri va xikolo.
Vavanuna ni vafana va khutaziwa ku vulavula hi ku xanisiwa ni ku sola mahanyelo
yo xanisana.
Loko u xanisa muhlekisani wa wena
emoyeni, enyameni ni hi swa masangu,
kuma ku pfuniwa.
Laha ku pfuniwa
ku kumekaka kona
Loko u xanisiwa kumbe u tiva munhu loyi a
xanisiwaka bana riqingho eka:
• Nomboro ya Mpfilupfilu ya Rixaka
(Nomboro yo Pfuna) – 086 322 322.
• Nomboro yo Yimisa Madzolonga ya
Rimbewu - 0800 150 150.
• Vanhu lava Kanetaka ku Xanisiwa ka
Vavasati – 011 642 4345.
• Nhlangano wa Ndyangu ni Vukati wa
Afrika-Dzonga – 012 460 0733.
• Netiweke ya Rixaka yo Kaneta Madzolonga eka Vavasati – 012 321 4959.
• Ku tsundzuka ni ku seketela vana:
Nomboro yo pfuna Vana – 0800 055
555.
• Mapfhumba ya vavanuna lava
kanetaka nseketelo wa madzolonga:
Phurojeke ya Vavanuna tanihi Vanghana – 011 833 0504.
iMAHALA . . . kambe yi hundzise loko u hetile
2
Hukuri 2014
Vuk’uzenzele
Rural
Angarhelo
Development
Ndlela yintshwa ya mabindzu eKwaZulu-Natal
Chris Bathembu
Sweswi Dube TradePort eDurban yi vekiwile ximfumo tanihi
Ndhawu ya Nhluvuko wa swa
Vumaki (IDZ).
I
DZ yi hlangana ni tindhawu tin’wana tinharhu to yelana na yona ta ikhonomi leti kumekaka etikweni hinkwaro.
Phuresidente Jacob Zuma u nyikile Khophorexini ya Dube TradePort layisense yo tirha
hi yona ya IDZ, leswi kombaka matirhelo yantshwa endhawini liya, leyi naswona yi nga koka
mahlo ya vuvekisi bya nxavo wa kwalomu ka
biliyoni yin’we ya tirhandi hi pfhuka yi pfuriwa
hi 2012. “Leri hi rin’wana ra magoza lama yisaka
emahlweni ntirho wa hina wo tumbuluxa mintirho leyi nga ta antswisa vusweti eka vanhu
va hina,” ku vula Phuresidente Zuma ekhubyeni
lowu eRivaleni ra Swihahapfhuka ra Misava ra
King Shaka.
Dube TradePort IDZ i ndhawu yintshwa no
hlawuleka eka tindhawu ta ikhonomi leti nga
ku andlariweni etikweni hinkwaro leti kongomisiweke ku fikelela xikongomelo xo kurisa
ikhonomi ya tiko hi ntlhanu wa tiphesente hi
2019.
Tanihi IDZ yo sungula eDurban, Dube TradePort yi nghena eka nxaxamelo wa tiphurojeke
tin’wana to fana na yona, leti kokeke mahlo ya
vuvekisi lebyi loko byi hlanganile byi tlulaka
R5 wa mabiliyoni ePort Elizabeth, East London
Phuresidente Jacob Zuma u nyiketile layisense ya Ndhawu ya Nhluvuko wa swa Vumaki
eka Dube TradePort. Laha u vonaka na (ku suka eximatsini) Xandla xa Holobye wa
Mabindzu na Vumaki Mzwandile Masina, Holobye Rob Davies, Phirimiya ya KwaZuluNatal Senzo Mchunu, Meyara ya Doroba ya le Ethekwini James Nxumalo na Bridgete
Gaza, Mutshama-xitulu wa Dube TradePort.
na Richards Bay.
Hi ku landzelela Lionel October, Mulawurinkulu wa Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki,
tin’wana tindhawu ta ikhonomi yo hlawuleka
ti ta andlariwa etikweni hinkwaro tanihi hi ku
navela ka mfumo ku endla leswaku ikhonomi ya
Afrika-Dzonga yi ndlandlamuxiwa hi vumaki
hi ku landzelela swilaveko swa Kungu ra Nhluvuko wa Rixaka (NDP).
Dube TradePort IDZ yi kongomisiwile ku hundzuluxa KwaZulu-Natal yi va ndlelankulu ya
nhluvukiso wa mabindzu yi tlhela yi va mutlangi
wa xiyimo eku khulukeni ka nhundzu emisaveni
hinkwayo. Ku ni tindhawu timbirhi ta vuvekisi
leti nga ni nkoka eku humeleleni ka IDZ – Dube
TradeZone na Dube AgriZone.
Swiyenge swa nkoka leswi nga hlawuriwa swi
katsa ku makiwa ni ku bohelela ka tielekitironiki,
vumaki ni vutumbuluxi bya swihahapfhuka
ni swirho swa swona, vurimi ni vusweki bya
swimilani, vumaki ni vuxavisi bya mirhi yo
tshungula vuvabyi ni swidzidziharisi ku katsa
ni vumaki ni vurhungi bya swiambalo.
Phuresidente Zuma u vurile leswaku Dube
TradePort yi ta vanga ku tlula 150 000 wa mintirho hi 2060, ku nga lembe leri nhluvuko lowu
wu languteriwaka ku hoxa xandla eka R5.6 wa
mabiliyoni ya swimakiwa hinkwaswo swa tiko
(GDP).
“Dube TradePort hi xin’wana xa switori
leswinene leswi hi nga mi byelaka swona. Hi ti
yimiserile ku tumbuluxa ndhawu leyi vitanisaka
Biliyoni ya tirhandi ya ku aka, ni ku
antswisa tiikhonomi ta malokhixi
Nosihle Shelembe
Mfumo wa Gauteng wu ta vekisa
ku tlula biliyoni wa tirhandi ku aka
ni ku antswisa switirhisiwa swa
ikhonomi ya le malokhixini eka
malembe ya ntlhanu lawa taka.
“H
i lava ku endla leswaku ikhonomi ya
le malokhixini yi nghenisa xiphemu
xa nkoka eka ikhonomi ya Gauteng.
Hi lava leswaku 30 wa tiphesente ta
ikhonomi ya Gauteng yi endliwa hi mabindzu ya le
malokhixini,” ku vula Phirimiya David Makhura wa
xifundzha lexiya.
U tlhele a vula leswaku mfumo wu lava leswaku
ikhonomi ya Gauteng yi kula ha kambirhi ku fika eka
tithiriliyoni timbirhi ta tirhandi eka malembe ya 15
lawa taka.
“Ku pfuxa tiikhonomi ta le malokhixini i tindlela
tin’wana to nghenelela eku hundzuluxeni ka ikhonomi
ya hina, ku endla leswaku yi kota ku hlamula mintlhontlho ni vumaki bya manguva lawa.
Loko a vulavula eka Samiti yo Pfuxeta Ikhonomi ya
le Malokhixini eRivaleni ra Mintlangu ra Orlando eSoweto, u vurile leswaku mfumo wu tekela enhlokweni
swilaveko swa van’wamabindzu va le malokhixini.
Xikongomelo xa samiti a ku ri ku nyika van’wamabindzu va laha kaya, Van’wamabindzu Lavantsongo
(tiSMME) na van’wamabindzu va tikhoparethivhi
nkarhi wo nyika mavonele ya vona eka Kungu ra
Pfuxeto wa Ikhonomi ya le Malokhixini.
Phirimiya Makhura u vurile leswaku Mfumo wa Xifundzhankulu xa Gauteng wu le ku langutiseni hilaha
va nga nghenelelaka hakona ku susumeta ku tlakusa
tiikhonomi ta le malokhixini. “Hi lava ku vona leswaku
ku endliwa milawu leyi nga fanele hi tlhelo ra xinawu
ni vulawuri… hi lava ku tlhela hi langutisisa nakambe
milawu leyi kokelaka endzhaku nkuriso wa tiSMME
ni van’wamabindzu va le malokhixini. Hi lava ku
tlakusa xiyimo xa vumaki bya nhundzu emalokhixini, hi fanele ku endla tinhundzu ni vukorhokeri
emalokhixini.” Ku nghenelela kun’wana ku katsa
ku hatlisisa nhluvukiso wa vuswikoti, hi ndlela yo
pfuna van’wamabindzu hi timali ni vuvekisi eka tiikhonomi ta le malokhixini.
Phirimiya Makhura u vurile leswaku mfumo wu
lava ku pfuna van’wamabindzu va le malokhixini
ku fikelela timakete ni mabindzu yo phamela mfumo
hi vukorhokeri.
Eka tinhweti tinharhu leti hundzeke Phirimiya u
tihlanganisile ni ku burisana ni van’wamabindzu va
le malokhixini exifundzheninkulu hinkwaxo.
“Hi endzerile ku tlula 65 wa malokhixi eGauteng
laha hi nga twa mavonele na ku kuma timhaka ku
suka eka van’wamabindzu va le malokhixini hi voxe
lava a va tlula 50 000 hi nhlayo mayelana ni makungu
ni ku navela ka vona,” ku vula Phirimiya Makhura.
Yin’wana ya mintlhontlho leyi van’wamabindzu
va le malokhixini va langutaneke na yona yi katsa
timolo to xavisa nhundzu, mabindzu yo phamela
mfumo hi vukorhokeri lawa nga seketeleki tiikhonomi ta le malokhixini, ni mahanyelo ya voko ra
nsimbhi hi maphorisa ya le madorobeni lava tekaka
van’wamabindzu lavo ka va nga ri enawini tanihi
swigevenga.
“Mfumo wu tshembhisile mali ya R60 wa maliyoni
eka lembe ximali leri ku vekisa eku akeni ka switirhisiwa swa xiyimo xa le henhla leswaku van’wamabindzu
va le malokhixini va kota ku endla mabindzu ya vona
etindhawini to antswa,” ku vula Phirimiya Makhura.
Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa u byerile
van’wamabindzu va le malokhixini leswaku vutumbuluxi bya swilo byi fambisa mabindzu. “Vutumbuluxi i nchumu lowu fambisaka tiikhonomi. Ndzi
lava leswaku mi anakanya hileswi mi nga swi endlaka
tanihi vutumbuluxi. Vanhu lava humelelaka eka bindzu rin’wana ni rin’wana i vanhu lava tumbuluxaka
swilo, lava anamisaka miehleketo ya vona ehandle
ka maanakanyelo ya ntolovelo,” ku vula Xandla xa
Phuresidente.
Xandla xa Phuresidente Ramaphosa u khutazile
van’wamabindzu ku antswisa vuswikoti bya vona
leswaku va ta kota ku hlaya switatimende swa timali
na tinhundzu ta bindzu, ku twisisa switatimende swa
mbuyelo ni ku lota vutivi bya timakete kun’we ni ku
fikelela timakete leti.
“Tiikhonomi ta le malokhixini ti fanele ku tirhisiwa
tanihi masungulo yo nghena eka ikhonomi ya tiko hi
vukulu bya yona. Mi fanele ku endla nhundzu emalokhixini kambe mi yi xavisa eSandton … mi fanele
ku ndlandlamuxa mabindzu ya n’wina ehandle ka
xifundzhankulu, ni le handle ka tiko.
“A hi fanelanga ku tshama ndhawu yin’we; ikhonomi ya laha malokhixini i masungulo ya hina. Hi fanele
ku fanele ku nghena hi nhloko emabindzwini ku fana
ni xibamubamu,” a ya emahlweni.
Xandla xa Phuresidente u tlhela a kombela
van’wamabindzu lavakulu ku seketela tiikhonomi ta
le malokhixini.
vavekisi. Hi ta ya emahlweni hi antswisa tindlela
ta nseketelo hi ku andlala tindhawu ta ikhonomi
to hlawuleka ni switirho swin’wana swa nhluvuko,” a engetela.
Holobye wa Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki Rob Davies u vurile leswaku miehleketo ya
tindhawu ta ikhonomi yo hlawuleka i switirho
leswi pfuneke ku tlakusa nhluvuko wa vumaki
ni ku ndlandlamuxa ikhonomi ku nga ri eAfrikaDzonga ntsena, kambe ni tindhawu tin’wana ta
misava.
“Lebyi i vumaki lebyi seketelaka swinene
timakete ta hina to xavisa nhundzu ematikweni
ya le handle naswona ti simekiwile eswitichini
swa swikepe ni le switichini swa swihahapfhuka. Enkarhini wa mfumo lowu hundzeke hi
anamisile miehleketo ya hina ku vona leswi hi
nga swi fikelelaka hi tiphurogireme ta tindhawu
ta ikhonomi yo hlawuleka. TiIDZ letinharhu leti
hanyaka (Port Elizabeth, East London na Richards Bay) sweswi ti kokile mahlo ya vuvekisa bya
nxavo wa R5 wa mabiliyoni loko wu helerile,
kutani hi ndlela yaleyo kungu leri ra tirha,” ku
vula Holobye Davies.
Holobye u tlhela a vula leswaku mfumo wu
ni mianakanyo yo simeka Bodo ya Tindhawu ta
Ikhonomi yo Hlawuleka, leyi nga ta tsundzuxa
Holobye hi tindlela to fikelela ni ku humelerisa
tindhawu ta ikhonomi yo hlawuleka.
Phuresidente Zuma u vurile leswaku vanhu
va KwaZulu-Natal va ta hlela ku humelela ka
nhluvuko lowuntshwa tanihilaha wu nga ta
cinca vutomi bya vona hi mintirho leyi wu nga
ta yi tumbuluxa.
Ndzawulo yi pfuna wanuna wa mutsoniwa
Yindlu leyi (laha
henhla) Siyabonga
Khumalo na
ndyangu wa yena
a va tshama eka
yona yi nga si
antswisiwa hi
Ndzawulo ya
Nhluvukiso wa
vanhu.
Albert Pule
E
ka malembe layo tala, Siyabonga
Khumalo wa malembe ya 21 a
a nga swi koti ku famba hi ku
olova endlwini ya kokwana wa
yena wa xisati na le jarateni eMndeni,
Soweto. Yindlu leyi ya tikamara ta mune
eMndeni (Soweto) a yi nga swi koti ku
amukela xitulu xa vatsoniwa lexi a a tirhisa xona.
“A swi nonohwa ngopfu eka Siyabonga
ku endla nchumu hikuva jarata ra yindlu
a ri nga swi koti ku amukela xitulu xa
vatsoniwa lexi a xi tirhisaka, naswona
xitupi xa yindlu a xi nga ri na xiehlo xa
xitulu lexi,” ku vula khazini wa Siyabonga, Makhosi Khumalo.
Kambe leswi hinkwaswo i mhaka ya
khale hikokwalaho ka vunghana exikarhi
ka ndzawulo ya nhluvukiso wa vanhu,
rihanyo na GVK Siyazama Construction
na Eliot Mobility. Siyabonga na kokwana
wa yena va tshama endlwini leyi nga ni
jarata leri antswisiweke hi swiehlo leswi
endlaka leswaku Siyabonga a nghena ni
ku huma hi ku olova.
Eka xitatimende xa yona, Ndzawulo ya
Nhluvukiso wa Vanhu yi vurile leswaku
ku antswisiwa ka yindlu ku ta pfuna Siyabonga leswaku a kota ku endla swilo
leswi a nga swi koti eku sunguleni.
“Ku nghenela ka mfumo swi ta nyika
Siyabonga ntshuxeko wo famba hi yexe
ni ku hoxa xandla emugangeni wa laha
a tshamaka kona,” ku vula xitatimende.
Makhosi u ri hi pfhuka ku antswisiwa
yindlu leyi, Siyabonga u tshuxekile naswona a nga kota ku fambafamba handle
ka swiphiqo. Siyabonga hi wun’wana wa
vatsoniwa lavo tala lava yaka emahlweni va kuma ku pfuneke eka mfumo
hikokwalaho ka vutsoniwa bya vona.
Eka Mbulavulo wa yena wa Xiyimo
xa Rixaka ya 2014, Phuresidente Zuma
u tiyisisile ku tiyimisela ka mfumo wa
yena ku tisa ndzinganelo eka vanhu lava
nga ni vutsoniwa. Endzhaku ka nhweti
leyi landzeleke, ku vikiwile leswaku ku
ta simekiwa Ntlawa wa Phuresidente
wa Ntirho wa Vutsoniwa.
Tiko ri ta lemuka Nhweti ya Rixaka yo
Lemuka Timfanelo ta Vatsoniwa exikarhi
ka 3 Hukuri na 3 N’wendzamhala ni
Siku ra Misava ra Vatsoniwa ra lembe
rin’wana ni rin’wana.
Nhlokomhaka ya 2014 i ku Tlangela 20
wa malembe wa timfanelo ta vatsoniwa
eka Xidimokirasi xa hina! Swin’we
hi yisa Afrika-Dzonga emahlweni hi
ku hundzuluxa vutomi bya vanhu na
ikhonomi.
Hukuri 2014
5
Vuk’uzenzele
Rihanyo
Swakudya leswi nga na rihanyo swi nyika vutomi byo leha
Noluthando Mkhize na
Nomaxabiso Tata
20 wa malembe yo lwa
ni HIV/AIDS
Hi ku languta ku hangalaka
emisaveni hinkwayo ka vuvabyi
byo ka byi ka tluleli byo fana ni
vuvabyi bya chukele, vuvabyi
bya ngati leyikulu, vuvabyi
bya mbilu, na fukuzani, vaaki
va Afrika-Dzonga va fanele ku
hlawula swakudya leswi va swi
dyaka.
D
okodelankulu wa Swakudya wa Sethara ya Rihanyo ya Muganga wa Eersterust, Erika Spaumer, mutivinkulu wa
swakudya, ngopfungopfu timhaka
ta vutshunguri bya vuvabyi bya swakudya, u
bumabumela leswaku vanhu va fanele ku dya
mihandzu ni matsavu layo tenga no tlhela va
endla vutiolori nkarhi ni nkarhi tanihi xiphemu
xa swakudya swa rihanyo.
“Ndzi tsundzuxa vavabyi ku dya swakudya
swa rihanyo eka mpimanyeto wa vona. Hi
fanele ku kunguhata swakudya leswi faneleke
ku xaviwa hi xitalo, swo fana ni rhayisi, vuswa,
na pasta leswaku hi hlayisa mali. A ndzi bumabumeli leswaku vanhu va dya swakudya leswi
lulamisiweke hikuva swa durha naswona a swi
na rihanyo.
“Swakudya swa le mathinini, swakudya
leswi tsemeleriweke na leswi nga phutseriwa i
swikombiso swa swakudya leswi lulamisiweke.
Ematshan’wini, xava mihandzu leyo tenga ivi u yi
lalumisa hi wexe. Ndzi tlhela ndzi khutaza vavabyi ku byala matsavu eswirhapeni swa vona,” ku
vula Spaumer. Muti wun’wana ni wun’wana wu
fanele ku va ni siku leri ku nga dyiweki nyama
kan’we hi vhiki, laha va dyaka swakudya swa
rixaka ra tinyawa hi ku hambanahambana ka
tona tanihi swakudya leswi yimelaka nyama;
swakudya leswi swi ni rihanyo swi tlhela swi
xaveka.
Ndlela yo lulamisa swakudya
Spaumer u bumabumela leswaku swakudya swi
fanele ku hisiwa, swi byabyisiwa, kumbe swi
oxiwa ku nga ri ku katingiwa.
“Loko swi laveka leswaku swakudya swi fanele
ku katingiwa, tota vutshamo bya poto hi oyili,
leswi swi pfuna ku lawula ntalo wa oyili leyi u
yi tirhisaka.”
Noluthando Mkhize
Loko misava hinkwayo
yi tlangela Siku ra AIDS ra
Misava hi 1 N’wendzamhala,
Afrika-Dzonga ri nga languta
endzhaku ri anakanya hi
magoza lama ri ma tekeke
ku lwa ni vuvabyi lebyi.
Spaumer u hi tsundzuxa leswaku hi fanele ku
papalata ku tirhisa swakudya leswi katingiweke
hikuva loko oyili yi hisiwile, yi cinca xivumbeko
xa yona. “Tioyili hinkwato leti humaka eka
matsavu i tinene kambe loko u hisa oyili leyi,
yi cinca xivumbeko xa yona ivi yi hundzuka
mafurha lawo ka ma nga ri kahle. Swakudya
leswi lulamisiweke swi endliwile hi oyili leyi
pfindlusiweke – mafurha yo basa yo tsindziyela
lama pfalaka misiha ya wena emirini wa wena
naswona lama nga ku vangelaka khalesiterolo.”
Ku tsandzeka ku dya nkarhi ni
nkarhi
Xiphiqo xikulu lexi vangiwaka hi swakudya
emigangeni lexi Spaumer a tirhaka hi xona i ku
tsandzeka ku dya nkarhi ni nkarhi. “Loko u nga
dyi nkarhi ni nkarhi, miri wa wena wu kuma
swakudya swo tala hi nkarhi wun’we. Hi ndlela
leyi miri wa wena a wu nge swi koti ku tirhisa
eneji ya swakudya leswi hinkwayo, leswi swi
endla leswaku eneji leyi nga sala yi cinciwa yi
va mafurha. Vavabyi na vona va tala ku tsandzeka
ku lawula swiphemu swa swakudya leswi va
swi dyaka.”
Spaumer u lemukisa leswaku madyelo lamanene
i ku phamela ndyelo leyi swakudya swa xitaci eka
swakudya swa ni nhlikanhi swi ringanaka ni mpimo wa xibakele, leswi katsiwaka ni matsavu, swi
tlhela swi dyiwa na swakudya swa phuroteyini
ku fana ni nhlampfi kumbe nyama ya huku leyi
ntalo wa yona wu nga tluleki mpimo wa xandla.
Ku dya swakudya swo vevuka
Ku dya swakudya swo vevuka kumbe tisineke
loko u nga si dya swakudya swa ninhlikanhi
Leswi u faneleke ku swi tiva hi vuvabyi bya chukele
T
i 14 ta Hukuri i Siku ra Vuvabyi bya
Chukele ra Misava, leri kongomisiweke ku lemukisa ni ku dyondzisa
vanhu hi vuvabyi bya chukele hikuva vunyingi bya vanhu a va se tshama
va kamberiwa hi vuvabyi lebyi. Hi ku ya hi
Nhlangano wa Rihanyo wa Misava, ku ni
kwalomu ka 347 wa mamiliyoni ya vanhu
emisaveni hinkwayo lava nga ni vuvabyi
bya chukele.
Vuvabyi bya chukele i ncini?
Vuvabyi bya chukele i xiyimo lexi munhu
wa kona a nga ni chukele ro tala engatini
ya yena. Chukele leri ri tumbuluka loko
miri wu nga swi koti ku humesa inisulini. Ku pfumaleka ka inisulini ku endla
leswaku miri wu tsandzeka ku kuma eneji
leyi lavekaka ku suka eswakudyeni.
Hi ntolovelo xirho lexi vuriwaka rivengo
emirini wa munhu hi xona xi endlaka inisulini, leyi rhwalaka chukele engatini ku ya
etiseleni. Loko munhu a ri ni vuvabyi bya
chukele, hiloko rivengo ri tsandzeka ku
phamela inisulini leyi ringaneleke, kumbe
loko inisulini yi nga tirhi kahle.
Tinxaka ta vuvabyi bya
chukele
Ku ni tinxaka timbirhi letikulu ta vuva-
byi bya chukele: Rinxaka 1, lebyi tivekaka
ngopfu hi vito ra vuvabyi bya chukele bya
vana, na Rinxaka 2, lebyi tivekaka ngopfu hi
vito ra vuvabyi bya chukele bya vatswatsi.
Ha byi-mbirhi ka byona vuvabyi lebyi byi
ni swikoweto swo fana kambe byi vangiwa
hi swilo swo hambana.
Vuvabyi bya chukele bya Rinxaka 1,
lebyi kumekaka hi xitalo eka vana, i vuvabyi lebyi masocha ya miri ya hlaselaka ni
ku dlaya tisele erivengweni leri humesaka
inisulini. Leswi swi endla leswaku miri wu
sala wu ri hava inisulini, ivi wu nga ha swi
koti ku lawula ntalo wa chukele engatini.
Vuvabyi bya chukele bya Rinxaka 2, i
vuvabyi lebyi hlaseleka munhu loko tisele
ta miri ti ala ku amukela inisulini. Ku hambana ka vuvabyi bya chukele bya Rinxaka 2
ni bya Rinxaka 1 hileswaku eka Rinxaka 2
inisulini ya ha humesiwa hi miri kambe a yi
tirhisiwa hi ndlela leyi nga fanela.
Swikoweto
Swikoweto swa vuvabyi bya chukele swi katsa:
• Ku tshama u khomiwile hi torha
• Ku tshama u karhele
• Ku tshamela ku ya tsakamisa
• Ku ondza
• Ku hlohlonyiwa ni ku ka u nga voni
swinene.
kumbe swa nimadyambu na swona swi ni
nkoka.
“Swakudya swo vevuka leswinene i matsavu
lamo tenga, yogati ya mafurha ya le hansi
kumbe masi. Hi bumabumela leswaku vanhu
hinkwavo va fanele ku dya yogati kumbe masi
kanharhu hi siku. Swakudya swin’wana swo
vevuka ku nga va phopikhono, swimhandzani
swa matsavu, timanga to pfumala munyu na
mihandzu yo omisiwa, hinkwaswo leswi u nga
dyi swo tala ku tlula mpimo,” ku vula Spaumer.
Madyelo ya rihanyo lerinene
Swakudya swo fihlula i swakudya swa nkoka
ngopfu esikwini naswona swi fanele swi katsa
swakudya leswi nga fuwa hi fayiba swo fana
ni otsi kumbe xinkwa xa koroni ni masi kumbe
mihandzu.
Swakudya swa ninhlikanhi leswinene ku nga
va sangwiji yo pfumala majarini ya xinkwa xa
koroni yi katsiwa ni saladi na phuroteyini ku
fana ni chizi kumbe nyama na muhandzu.
Eka swakudya swo lalela, Spaumer u bumabumela nyama yi ri na matsavu, kumbe saladi,
hikuva tindlela leti cincaka swakudya swi
hundzuka eneji ta nonoka loko munhu a etlele,
leswi hungutaka magayelelo ya swakudya
leswi.
Spaumer u ri maAfrika-Dzonga va fanele va
papalata swakudya leswi teke swi lulamisiwile swo fana ni paloni, salami ni tisupu leti
kumekaka eswiphephanini, hikuva ti ni munyu
wo tala ngopfu. Leswi swi katsa swakudya
leswi katingiweke swinene ni swakun’wa leswi
nyanganyisiweke hi kwalomu ka ntsevu ku fika
eka nhungu wa swilepulani swa chukele.
I mani loyi a nga khomiwaka hi vuvabyi bya chukele?
Munhu un’wana ni un’wana a nga
khomiwa hi vuvabyi bya chukele. Ku va
munhu a nyuherile ni ku va a tswariwile eka
muti lowu nga ni matimu ya vuvabyi bya
chukele swi engetelela khombo ro khomiwa
hi vuvabyi lebyi. Hi ku ya hi rinxaka ra vuvabyi lebyi ni xiyimo xa byona emunhwini,
vuvabyi bya chukele byi nga tshunguriwa
hi swakudya leswi munhu a swi dyaka ni
vutiolori kumbe swakudya, vutiolori na
murhi. Murhi wu nga katsa ntlhavelo wa
inisulini, tiphilisi kumbe ha swimbirhi ka
swona.
Mahungu lamanene hileswaku ku va ni
vuvabyi bya chukele a swi vuli ku hela
ka vutomi bya rihanyo lerinene. U fanele
ku pfumela leswaku u ni xiyimo lexi ivi u
dyondzo ku xi lawula.
Ku lawula chukele engatini swi ni nkoka
swinene hikuva swi sivela kumbe ku
hunguta khombo ro tikeriwa hi vuvabyi
lebyi kumbe ku tumbuluka ka mavabyi
man’wana.
Loko chukele ri tele ku tlula ntolovelo engatini (hyperglycemia) ri nga vanga mavabyi
ya tinsu, mahlo, mbilu, misiha ni mavabyi
yan’wana. Loko vuvabyi bya chukele byi
nga lawuriwi hi mfanelo, byi nga vanga
mavabyi ya mbilu na tinsu, vubofu ni ku
tsemiwa ka swirho swa miri. Rihanyo lerinene i masungulo ya vulawuri lebyinene
bya chukele engatini eka rinxaka rin’wana
E
ka malembe ya ntlhanu lama nga hundza tiko leri ri tekile magoza yo tiya
yo antswisa tipholisi ta HIV/AIDS
no tlhela ri engetela nhlayo ya vanhu
eka vutshunguri bya murhi wo dzidzivata
HIV(ARV).
Leswi swi engeterile malembe ya rihanyo
ra vanhu ku suka eka 52.7 hi 2002 ku ya
eka 59.6 hi 2013. Ku na maAfrika-Dzonga
vo tlula 2.4 wa mamiliyoni lava nga eka
phurogireme ya vutshunguri bya murhi
wo dzidzivata HIV.
Hi nkarhi wa Vhoti ya Mpimanyeto,
Holobye wa Rihanyo Dokodela Aaron Motsoaledi u tivisile leswaku vanhu lava
nga khomiwa hi HIV naswona nhlayelo
ra CD4 ra vona ri fikaka eka 500 sweswi
va nga ha swi kota ku kuma tiARV, leswi
swi veka masungulo yo fikelela xiboho xa
Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka (NDP)
xo phamela tiARV eka vanhu hinkwavo
lava nga khomiwa hi HIV hi lembe ra
2030. U tlhela a vula leswaku Ndzawulo
ya Rihanyo yi ta landzelela gondzo ra B+
leri vekiweke hi Nhlangano wa Rihanyo wa
Misava mayelana ni vamanana hinkwavo
lava tikeke, leri paluxaka leswaku wansati
un’wana ni un’wana loyi a nga khomiwa hi
HIV a tlhela a biha emirini u fanele ku kuma
vutshunguri handle ko languta xiyimo xa
yena xa nhlayelo ra CD4.
Enkarhini lowu, pholisi ya HIV etikweni
yi vula leswaku vavasati lava biheke
emirini va fanele ku nyikiwa vutshunguri
bya tiARV ntsena loko va sungula ku
mamisa naswona vutshunguri lebyi bya
herisiwa loko va lumula vana va vona ivi
nhlayelo ra vona ra CD4 ri ri 350. Pholisi
leyintshwa yi ta sungula ku tirha ku suka
hi Sunguti 2015. Ndzawulo ya Rihanyo yi
tlhela yi fambisa mphakelo wa nkatsakanyo
wa tiphilisi ta emitricitabine, efavirenz na
tenofovir ti va ‘philisi yin’we’. Leswi swi
pfuna ku hunguta ndwalo wa tiphilisi eka
vavabyi va HIV.
Hi nkarhi wa Siku ra AIDS ra Misava, matiko hinkwawo ya hlangana ya va nyandza
yin’we leswaku ya kota ku ya emahlweni
ya lemukisa vanhu hi vuvabyi lebyi ni ku
khutaza munhu un’wana ni un’wana ku va
ni vutihlamuleri bya rihanyo ra vona hi ku
tihlayisa loko va endla timhaka ta masangu
ni ku ya kamberiwa HIV.
ni rin’wana ra vuvabyi bya chukele, hambiloko ku pfumaleka murhi eka man’wana
mavabyi lawa. Hambiloko u karhi u tshunguriwa hi ntlhavelo wa inisulini kumbe hi ku
dya tiphilisi, u fanele ku landzelela madyelo
lamanene. Ku endla vutiolori bya tiawara tinharhu ku fika mune hi vhiki nkarhi ni nkarhi
hi 20-50 wa timinete, swi ni nkoka ku va ni
rihanyo lerinene. Leswi swi katsa:
• Ku famba hi milenge ematshan’wini
yo tirhisa lifiti loko u rhelela kumbe ku
gonya swithenzi;
• Ku famba hi milenge loko u ya eswitolo
ematshan’wini ya movha
• Ku tlulatlula ka 50-100 hi ku tirhisa
ntambhu.
Swi huma eka: Ndzawulo ya Rihanyo ya
KwaZulu-Natal
Hukuri 2014
9
Vuk’uzenzele
MPHAMELO WA VUKORHOKERI
Ku antswisa vukorhokeri
emigangeni
Albert Pule
Sweswi miganga yi ta
kuma mfumo wa miganga
wo antswa ni vukorhokeri
bya xiyimo xa le henhla no
enerisa.
H
olobye wa Ndzawulo ya Mfumontirhisano na Timhaka ta Xintu
Pravin Gordhan, loyi a vulavuleke
eSamitini ya Mfumo wa Muganga
wa Phuresidente, u vurile leswaku timasipala
ti ta tirhisa mali ya tiko hi vukheta, ti thola
vatirhi lava nga ni vuswikoti, ti tirha hi ndlela
leyi nga erivaleni ni vutihlamuleri eka vanhu
lava tirheliwaka hi mfumo.
Gordhan u vurile leswaku tirhoboto, tipha-
yiphi leti pfutaka na mavoni ya le switarateni
swi ta lunghisiwa; byasi byi ta tsemiwa, ni magoji ya le magondweni ya pfariwa. “Swivilelo
swa vanhu hileswaku a hi va tekeli enhlokweni
hi ndlela leyi nga fanela, na leswaku hi teka
nkarhi wo leha ku landzelerisa swilaveko swa
vona. Nkarhi wun’wana hi teka masiku yanharhu ku landzelerisa swilo leswi a swi fanele
ku teka siku ntsena. Hi fanele ku cinca maendlelo lawa hi ku va hi landzelerisa swiphiqo
hi nkarhi,” ku vula Holobye Gordhan.
Holobye u engeterile hi ku vula leswaku
timasipala hinkwato ti fanele ku tirha hi
matimba, ti korhokela miganga hi tindlela to
hambana, ti tlhela ti landzelerisa swivilelo swa
vona hi nkarhi.
Holobye Gordhan u vurile leswaku ku va
mfumo wa miganga wu tirha hi ku hetiseka no
tlhela wu vonaka evuton’wini bya vaakatiko,
vurhangeri bya tipolitiki na vufambisi byi
fanele ku teka xiphemu lexi vonakaka.
“Hinkwerhu ka hina hi na vutihlamuleri byo
tisa ku cinca evuton’wini bya vanhu ni ku tumbuluxa ku tshembha eka ikhonomi.” Samiti yi
ti bohile ku tlhelela eku sunguleni hi ku endla
swilo swo olova hi ndlela leyinene.
Ku pfuna mfumo wa muganga leswaku wu
humelela, mfumo wa le xikarhi wu ta seketela,
ku hoxa tihlo, ku nghenelela ni ku endla leswaku
ku landzeleriwa milawu ni swipimelo leswi
vekiweke.
Varhumiwa va samiti leyi a va katsa vurhangeri
bya mfumo wa muganga etikweni hinkwaro lebyi
a byi tiyimiserile eka leswi landzelaka:
• Ku humelerisa phurogireme ya Tlhelela eku
Sunguleni.
• Ku tumbuluxa xiyimo xa vutomi lebyinene
hi ku phamela vukorhokeri bya masipala
lebyi fanaka naswona bya xiyimo xa le henhla ni swipimelo leswi amukelakaka. Leswi
swi katsa nkunguhato ni mphamelo wa
switirhisiwa na switirho.
• Ku endla leswaku ku va ni vufumi ni vumbiselo lebyinene, ku hunguta vusopfa, ku
tirhisa timali ta tiko hi vutlharhi, ku thola
vatirhi lava nga ni vuswikoti, ni ku tirha hi
ndlela leyi nga erivaleni ni vutihlamuleri.
Tlhandlakambirhi, ku endla leswaku vukungundwani bya siveriwa ni ku tsuvuriwa
eka swiyenge hinkwaswo swa mfumo.
• Ku endla leswaku ku va ni vufambiselo lebyinene bya timali ni tinkota hi ku hlayisa
nhundzu ya mfumo hi vutlharhi leswaku ku
Bathandwa Mbola
Mfumo wu ta humelerisa phurogireme ya Tlhelela eku Sunguleni leyi nga ta endla
leswaku maAfrika-Dzonga va kuma vukorhokeri bya timasipala ku fana.
Tshamisisa timhaka ku suka eku
sunguleni
K
u tihlanganisa ni miganga, ku khoma
tinhlengeletano ta Meyara nkarhi ni
nkarhi, ni ku yingisela swivilelo swa
vaakatiko i swin’wana swa swivangelo leswi endlaka leswaku Masipala wa
Muganga wa Steve Tshwete wu kota ku humelela. Leswi hi laha Meyara wa Masipala wa
Muganga wa Steve Tshwete Mike Masina a
hlamuseleke xitori xa yena xa ku humelela eka
varhumiwa va Samiti ya Mfumo wa Muganga
wa Phuresidente.
Masina u hlamuserile leswaku masipala wu
sungurile hi ku tshamisisa timhaka ta wona ku
suka eku sunguleni naswona leswi hi swona
swi endleka leswaku masipala wa yena wu va
yin’wana ya timasipala leti tirhaka swinene.
Masipala lowu wu kumeka exifundzheni xa
Nkangala exifundzheninkulu xa Mpumalanga
naswona wu andlarile wu fikelela 3 993 wa
tikhilomitara hi vukulu bya wona. Wu na 29
wa tiwadi leti nga ni 64 971 wa miti.
Ku suka hi 2006, masipala wu humelerile
hi ku nyikiwa 15 wa masagwadi. Masagwadi
lawa ya katsa Sagwadi ra Vukamba-Tinkota
byo Basa ra 2012/13, Sagwadi ra VukambaTinkota byo Basa ra 2011/12, Sagwadi ra Vukamba-Tinkota byo Basa ra 2009/10, Vugwazi
bya Masipala ya Rihlaza bya Mpumalanga bya
2009/10 na Sagwadi ra Vukamba-Tinkota byo
Basa ra Nhlangano wa Mfumo wa Muganga
wa Afrika-Dzonga.
Meyara Masina u vurile leswaku masipala
lowu a wu tumbuluxile kungu ra vuhlanganisi hi xikongomelo xo tivisa vaaki nkarhi
ni nkarhi hi makungu ni mintlhontlho ya
wona. “Hi ni vuxaka bya matirhelo lamanene
na van'wamahungu va maphephahungu
ni van’wamahungu va tielekitironiki. Ndzi
ni kholomo ya mahungu eka Middleburg
Observer, phephahungu ra muganga, laha
ndzi tivisaka miganga hi makungu ya hina
vhiki rin’wana ni rin’wana,” ku vula Meyara
Masina.
Hi ku ya hi Meyara Masina, ku tihlanganisa ni vaaki swi endla leswaku masipala wu
papalata nkwetlembetano ni swivilelo leswi
nga humelelaka mayelana ni mphamelo wa
vukorhokeri. “Ku tivisa vaaki hi makungu
ya n’wina tanihi masipala i ndlela yo angula
swivilelo swa vaaki hikuva hi ndlela leyi va
ta kota ku tiva makungu ya masipala.”
Masina u engeterile hi ku vula leswaku
masipala wu ni nongonoko eka Middelburg
FM laha vafambisi va vulavulaka hi tiphurogireme ni mintlhontlho ya masipala, no tlhela
va kuma mbuyelo ku suka eka vaaki.
Yin’wana ndlela ya vuhlanganisi leyi tirhisiwaka hi masipala i layini ya SMS. Layini
leyi yi tirhisiwa hi masipala ku tivisa vaaki
hi swiviko swa xihatla, ku katsa ni ku famba
ka gezi na mati.
Meyara Masina u vurile leswaku masipala
wa yena wu khoma tinhlengeletano nkarhi ni
nkarhi, laha ndzawulo yin’wana ni yin’wana
yi vikaka hi ku humelela ni mintlhontlho leyi
va hlanganaka na yona.
Meyara u tlhele a tshikelela leswaku eka
Masipala wa Muganga wa Steve Tshwete,
mintirho ni vutihlamuleri bya vanhu lava
nga ni xiave ni vafambisi byi andlariwile
erivaleni. “Leswi hi nga kota ku swi endla
hi ku hetiseka i ku veka erivaleni mintirho
ni vutihlamuleri bya van’watipolitiki na vafambisi va hina. Tanihi meyara, ntirho ni vutihlamuleri bya mina swi le rivaleni, swi tano
ni le ka vafambisi na Xipikara. Un’wana ni
un’wana wa swi tiva leswi a nga languteriwa
ku endla xona.”
Meyara Masina u kholwa leswaku loko
timasipala letin’wana to kota ku tihlanganisa
ni vaaki, ti thola vanhu lava nga ni vuswikoti
ni tidyondzo leti faneleke, naswona loko
van’watipolitiki vo tshika ku nghenelela vufambisi bya masipala, mfumo wa muganga
wu ta kongoma eka tlhelo lerinene no tlhela
ri tisa ku hambana evuton’wini bya vaaki.
Nonceba Lubenga, 87, u
tsandzekile ku tikhoma ni ku
pfumala marito yo vula wona
hi ntsako lowu a ri ni wona loko
a tivisiwa leswaku i wun’wana
wa vavuyeriwa va pfhumba ra
mfumo ro aka ku tlula 5 000
wa tindlu ta masocha ya khale.
ta phameriwa vukorhokeri ni ku tisa
nhluvuko emigangeni hi ndlela leyi
yaka emahlweni.
• Ku aka ni ku yisa emahlweni vufambiselo bya mfumo lebyi nga ni vutivi ni
ku leteriwa hi vatirhi lava tinyiketeke
va tlhela va va ni vutivi eka swiyenge
hinkwaswo leswi va tirhaka eka
swona.
• Ku rhangisa vanhu na swilaveko swa
vona emahlweni ni ku tihlanganisa na
miganga ya vona minkarhi hinkwayo
hi ku tirhisa swiyenge leswi nga kona.
• Ku endla leswaku kotara yin’wana ni
yin’wana ku hoxiwa tihlo eka matirhelo ni ku nyika swiviko swa mintirho ya
timasipala tanihihilaha swi leteriwaka
hakona hi maendlelo ya Tlhelela eku
Sunguleni.
• Ku antswisa vufambisi bya tipolitiki ta
masipala ni ku landzelerisa swilaveko
kumbe ku navela ka miganga
Holobye Gordhan u vurile leswaku
ndzawulo ya yena yi ta vukarha maendlelo
ya Tlhelela eku Sunguleni ku landzelerisa
mintlhontlho leyi kongomaneke ni mfumo
wa miganga naswona u tiyimiserile ku
tiyisa mfumo wa miganga leswaku hi yisa
tiko ra hina emahlweni.
Kaya rintshwa
ra khale ka
socha
N
onceba, loyi a ri un’wana wa masocha
ya khale yanharhu lava hlawuriweke
eka databesi, u vurile leswaku u tsakile ku vona leswaku mfumo wu tekile
xiboho xo tlangela xandla lexi va xi hoxeke eka
ntshuxeko wa tiko.
Nonceba u vurile leswaku leswi i xikombiso
xa ntshembho eka van’wana vanhu vo fana na
yena, lava nga ni xiyimo xo fana na yena lava
rindzeleke ku pfuniwa.
“Ndzi tsakile ku tiva leswaku mfumo wu le
ku tekeni ka magoza yo lulamisa ku pfumaleka ka vululami loku veke kona enkarhini
lowu hundzeke hikuva sweswi ndzi ta va ni
ndhawu ya xiyimo lexinene leyi ndzi nga ta yi
vula kaya ra mina,” ku vula xirho xa khale xa
vutho ra le xihundleni ra Umkhonto we Sizwe.
Nonceba u yile eLusaka, Zambia, hi Nhlangula
1971 ivi a vuya etikweni hi 1991. Sweswi u
tshama ni vatukulu va yena eYeoville naswona
a nge se tshama a va ni yindlu ya yena n’wini
evuton’wini bya yena.
Kambe nhweti leyi u ta rhurhela ximfumo
endlwini ya yena leyi nga nghenisiwa swibye
swa manguva lawa ya tikamara timbirhi ta
vuwiselo eNdhawini ya Miako ya Fleurhof.
Ndhawu ya Miako ya Fleurhof i nhluvuko wa
tindlu lowu ku tshamaka vanhu va miholo yo
hambanahambana naswona yi kumeka eMain
Reef Road, 13 wa tikhilomitara evupeladya-mbu
bya Xikarhi ka Doroba ra Joni.
Tindlu leti i xiphemu xa pfhumba ra mfumo ro
hlohlotela nhluvuko wa le madorobeni. Loko yi
hela ku akiwa, phurojeke leyi yi ta va ni tindlu
to tlula 9 000.
Hi ku ya hi Doroba ra Joburg, xanharhu xa
nhluvuko lowu ku ta va tindlu ta RDP, kasi
tindlu ta bondo ti endla xanharhu lexin’wana.
Projeke leyi yi ta tlhela yi va ni tindhawu ta mabindzu ya tinxakaxaka to hambana, tindhawu
ta vumaki, tindhawu ta vuhlayiselo bya vana,
tikereke, switirhisiwa swa miganga, swikolo ni
tindhawu leti pfulekeke ta mani na mani.
Holobye wa Ndzawulo ya Vutshamo bya
Vanhu Lindiwe Sisulu u sungurile pfhumba leri
Holobye wa Ndzawulo ya Vutshamo
bya Vanhu Lindiwe Sisulu na khale ka
socha Nonceba Lubenga, wo sungula eka
vavuyeriwa vanharhu va pfhumba ra Aka
Mahungu.
hlanganeke ni pfhumba ra lembe rin’wana ni
rin’wana ra Aka Mahungu leri tlangeriwaka
ehansi ka nhlokomhaka leyi nge ‘Ku vuyisela
xindzhuti xa masocha ya khale hi vutshamo
bya vanhu’.
Pfhumba ra Aka Mahungu ri endlile leswaku
Holobye Sisulu, van’wamahungu, vanhu lava
khumbhekaka na swipozara ku suka eka swiyenge leswi nga riki swa mfumo va tirha hi
matimba ku aka ni ku penda tindlu letinharhu
ta masocha ya khale.
Holobye Sisulu u vurile leswaku ndzawulo ya
yena yi vekile mpimo wo aka 5 000 wa tindlu
eka swifundzhankulu hinkwaswo swa kaye eka
malembe yanharhu lawa taka. “Hi lava ku va
akela tindlu ta xiyimo lexinene leswaku hi vuyisela xindzhuti xa vona ni ku hlonipha xandla
lexi va xi hoxeke eka ntshuxeko wa hina. Leswi
i mhaka leyi faneleke ku endliwa hi rixaka hi
xihatla,” ku vula Holobye.
Holobye u komberile vanhu va le Fleurhof
na miganga yin’wana laha masocha ya khale
ya nga ta tshama kona ku hlayisa vanhu lava.
“Vanhu lava va tsan’wile vutomi bya vona
va lwela ntshuxeko hikokwalaho i swa nkoka
ku va khoma tanihi mandza ni ku va nyika
xindzhuti xa vona.”
Van’wana va vapfuneti lava a va heleketile
Holobye Sisulu a ku ri Calgo M3, Bangi ya Rixaka yo Sungula na Kansai Plascon, Ndzawulo ya
Masocha ya Khale na Doroba ra Joburg.