1. No category

EJENSII BABAL’INA WALDAALEE HOJII GAMTAA
OROMIYAATTI
QAJEELFAMA SIRNA QABIINSA HERREGAA FI BULCHINSA FAYINAANSII WHG
EBILA, 2008
FINFINNEE
1
Qabiyyee
Fuula
Seensa ..........................................................................................................................................................................................4
Kutaa 1ffaa .....................................................................................................................................................................................5
1.1. Hiika Qabiinsa Herregaa ........................................................................................................................................................5
1.2. Kaayyoo Gooroo (General Objective) ...................................................................................................................................5
1.3. Kaayyoolee Gooree ...............................................................................................................................................................5
1.4. Barbaachisummaa.................................................................................................................................................................6
1.5. Duudhaalee (Principles) Qabiinsa Herreegaa bu’uuraa ........................................................................................................6
1.5.1 Seera Qabeessummaa Dhaabbatichaa (Economic Entity Concept) ....................................................................................6
1.5.2 Itti Fufiinsa WHG (going concern) ...................................................................................................................................7
1.5.3 Ragaa Qabatamaa (objective evidence)..........................................................................................................................7
1.5.4. Madaala Maalaqaan safartuu (Monetary unit of measurement) ..................................................................................7
1.5.5. Yeroo Herreegichaa (Accounting Period Assumption)...................................................................................................7
1.5.6. Wal-simiinsa galii fi baasii (matching principle) .............................................................................................................7
1.5.7. Ragaan jiraachuu (adequate disclosure) ........................................................................................................................8
1.5.8. Itti fuufiinsa(consistency principle) ...............................................................................................................................8
1.5.9. Akkaataa gatii murteessuu.............................................................................................................................................8
1.5.10. Sirna qabiinsa herreegaa keessatti kan irratti xiyyeeffatamu ......................................................................................8
Kutaa 2ffaa .................................................................................................................................................................................10
2. Bu’uura Gulantaalee fi Tooftaalee Galmeessa Herreegaa .....................................................................................................10
2.1. Tooftalee Galmeessa dachaa (Double entry system)......................................................................................................10
2.2. Bu’uuraalee Qabiinsa Herreegaa ....................................................................................................................................10
2.3. Mata-duree Herreegaa (Chart of account) .....................................................................................................................10
2.3.1. Qabeenya (Asset) .....................................................................................................................................................10
2.3.2. Qabeenya socho’aa ..................................................................................................................................................10
2.3. 3 Qabeenyaa Dhaabbataa ...........................................................................................................................................11
2.3.4 Hir’ina Tajaajila Qabeenya Dhaabbataa (depreciation) ............................................................................................11
2.4 Idaa Kafalamu (Libility) .....................................................................................................................................................12
2.5 Kaappitaala ......................................................................................................................................................................12
2.6 Galiiwwan (Revenue) .......................................................................................................................................................12
2.7. Baasiiwwan (expenses) ...................................................................................................................................................12
2.9. Sanadoota fi galmeewwan herreegaa WHG ...................................................................................................................13
2
Kutaa 3ffaa ...................................................................................................................................................................................14
3. Marsaa Qabiinsa Herreegaa (Accounting Cycle) ....................................................................................................................14
3.1. Qabiyyee marsaa herregaa .............................................................................................................................................14
3.2. Adeemsa Cufiinsa Herreegaa ..........................................................................................................................................16
3.3. Too’annoo Herrega Baankii.............................................................................................................................................16
Kutaa 4ffaa .................................................................................................................................................................................17
4. Qabiinsa Herreegaa WHG keessatti haala bittaa Meeshaalee ..............................................................................................17
4.1. Kaayyoo bittaa ................................................................................................................................................................17
4.2. Barbaachisummaa karoora Bittaa ...................................................................................................................................17
4.3. Qabiyyee karoora Bittaa .................................................................................................................................................17
4.4. Duudhaalee (Principles) sirna bittaa ...............................................................................................................................18
4.5. Too’annoo bittaa irratti taasifamu ..................................................................................................................................18
4.6. Haala Qabiinsa Herrega Liqii ...........................................................................................................................................19
4.6.1. Liqii waldaan fudhate (idaa) .....................................................................................................................................19
4.6.2. Liqii waldaan kenne (kan funaannamu) ...................................................................................................................19
4.7. Yeroo cufiinsa Herreega dhimma Of-eegannoon ilaalamu qaban ..................................................................................19
4.7.1. Kanfaltii duursaa raawwatame ilaalchisee ...............................................................................................................19
4.7.2. Hojiin hojjetamee kanfaltiin hin raawwatamne .......................................................................................................19
4.7.3. Qooda miseensootaa Ilaalchisee .............................................................................................................................20
Kutaa 5ffaa ...................................................................................................................................................................................20
5. Sirna Bulchiinsa Faayinansii WHG 5.1. Bulchiinsaa Faayinaansii (Financial Management) ...................................................20
5.2. Barbaachisummaa karoora faayinaasii ...........................................................................................................................21
5.3. Madda faayinaansii WHG ................................................................................................................................................21
3
Seensa
Waldaaleen Hojii Gamtaa haala qabiinsa herreegaa ammayyaa’aa yoo hin qabaanne galii fi baasii
isaanii seeraan tooachuu waan hin dandeenyeef; liqii isaan irra jiruu fi kafalamuu qabu haala
gaariin galmeessuu; miseensota isaanii fi dhaabbilee biroo biratti amanamoo ta’uudhaaf ;
fayyadamummaa miseensota isaanii kallattii hundaan mirkaneessuuf; babal’ina hojii isaanitiif liqii
qaama dhimmi ilaalu irraa argachuuf; akasumas qaama dhimmi ilaalu irraa deeggarsa barbaachisu
argachuuf isaan hin dandeessisu.
Sirni qabinsaa herregaa Waldaa Hojii Gamtaa haala amayyaa’aa ta’ee fi qajeelfama herregaa
hordofee deemuu baannan bu’a-qabeessummaa isaa safaruus ta’ee dhaabbilee biroo biratti
amanamummaa argachuu hin danda’u. Waldaan hojii gamtaa dhaabbata /waldaa/ jijjirama
Diinagdee fi Hawaasummaa waan ta’eef hojiiwwan inni yeroo murta’ee keessatti qabatamaan
hojjechaa jiru bu’a qabeessummaan isaa madaalamaa deemuu qaba. Kanaafuu, sirna qabiinsa
herregaa haala ammayyaan diriiree jiru keessatti qorannoo herrega galiis ta’ee baasii akkasumas
sirni bulchiinsa waldaa akkaataa labsii WHG, Dambii, Qajeelfamaa fi Seera ittiin bulmaata
miseensonni waldaa mirkaneeffataniin deemaa jiraachuu isaa mirkaneessuudha.
Rakkoolee yeroo dheeraa naannoo WHG jiru, Guddina WHG Biyya keenyaa faana walqabatee
qisaasamaa fi badiinsa qabeenya Waldaa hambisuuf sirna qabiinsa herregaa haala Ammayyaan
diriirsuu fi qorannoo herregaa sadarkaa isaa eeggate gaggeessuu baachisaadha. Waldaan sochii
hojii isaa yeroo isaa eegatee herregin isaa sirriitti chufamee yoo xiqaate waggaa keessatti yeroo
tokko herregin isaa akka qoratamu labsii WHG 147/91 ni ajaja.
Haala qabiinsa herreegaa ammayyaa’aa kana hojiirra oolchuuf ogeessota sadarkaa sadarkaan jiran
ogummaa kanaan leenjisanii gahoomsuu barbaachisa. Haaluma kanaan ogeessonni herreegaa
WHG fi ogeessonni seektara WHG hundi galmee herreegaa irraa kaasee duudhaalee qabiins
herreegaa irratti beekkumsaa fi dandeettii cimsatanii galmeesuu herreegaa hanga ibsa
herreegaatti (Financial Statement) qophii fi hojimaata jiru hojjachuu akka danda’aniif
maanuwaaliin qabinsa herregaa WHG kun qophaa’eera.
Kaayyoon maanuwaalii kanaa hojjattoonni herreega WHG fi ogeessonni seektarichaa sirna
qabiinsa herreega WHG hubatanii gochaan akka agrsiisan maaniwaalli kun qophaa’uu
barbaachiseera.
4
Kutaa 1ffaa
1. Hiika, Kaayyoo, Barbaachisummaa fi Duudhaalee Qabiinsa Herregaa
1.1. Hiika Qabiinsa Herregaa
Qajeelfama kana keessatti hiikni biro yoo itti kennameen alatti:
“Qabiinsa herregaa” jechuun odeeffannoowwan dhimma herregaa sassaabuu, qindeessuu,
balballomsuu, madaaluu, galmeessuu fi odeeffannoo guutuu kennuuf bifa nama dandeessisuun
qopheessuu dha.
1.2. Kaayyoo Gooroo (General Objective)
WHG sochii hojii taasisan hunda keessattii galii fi baasii isaanii yeroodhaan galmeessuun,
qindeessuu, balballoomsuu fi madaaluun haala ifa ta’ee gabaasa isaa qopheesuun kan dhimmi
ilaaluuf dhiyeesuun keessatuu miseensotaa fi qooda fudhattoota biratti amanamummaa akka
qabaatan gochuuf; hirmaannaa gabaa keessatti qabanii fi hojiiwwan biroo keessatti gahee
misooma diinagdee biyyaa keessatti qaban addaan baasanii beekuudhaa fi miseensotaa fi
gaggeessitootaaf odeeffannoo si’ataa fi waqtaawaa kennuuf; hojiilee fuula duraa jiraniif
murteewwan sirrii kennuu akka dandeessisuuf.
1.3. Kaayyoolee Gooree
1) Waldaaleen Hojii Gamtaa sirna qabiinsa herrega sirrii ta’ee fi too’annoo gaarii ta’e akka
qabaatan gochuun qabeenyaa fi maallaqni WHG Qisaasama irraa baraaruudhaaf.
2) WHG dhaabbilee biroo waliin daldalaan, misooma fi hawaasummaan yeroo walitti
dhufeenya taasisan adeemsi isaanii iftoomina fi too’annoo gahaa ta’e qabaachuu isaanii
mul’isuun, qaamoolee kana biratti amanamummaa horachuu akka danda’an taasisuudha.
3) Galii fi Baasii guyyaa guyyaan taasifama jiru galmeessuun bara sochii herrega keessatti
hojii hojjetame bu’aa madaluu fi seera qabeessa taasisuuf Oddeeffannoo yeroo isaa eeggate
fi saffisaa ta’e kennuudhaan karoora fuula duraa bahuu fi murteewwan bu’a qabeessa
ta’een kennuuf kan itti gargaaramaniidha
5
1.4. Barbaachisummaa
Barbaachisummaan qajeelfama kanaa:
1) Qabiinsaa fi galmeessa herreegaa ammayyaa’aa WHG akka naannoo keenyaatti jiran
hunda biraan gahuuf
2) Sakatta’iinsa herreegaatiif haalduree mijeessuun tajaajila odiitii qulqullina qabuu fi
si’ataa ta’e kennuuf
3) Miseensonni WHG waldaalee isaanii biratti amantaa guutuu horatanii miirri abbummaa
akka itti dhagahamu taasisuu
4) Sirna madda odeeffannoo dhaqqabamaa, amansiisaa, qulqullina qabu WHG hunda
keessatti diriirsuudhaaf.
5) WHG Miseensotaa fi qooda fudhattoota biratti amanamummaa akka qabaataniif
6) Nageenyi WHG akka waliigalatti akka eeggamuuf gargaara.
7) Haalli dureewwan sakatta’iinsa herreegaa mijeesssuudhaan hojichi si’ataa fi iftoomina
akka qabaatu taasisa.
8) Karoora hojii WHG fuulduratti karoorfamuuf odeeffannoo gahaa kennuuf
9) Qaama mootummaas ta’ee mit-mootummaa kanneen qorannoo fi qu’annoo adda addaa
gaggeessaniif akka madda odeeffannoo cimaa ta’ee tajaajila.
1.5. Duudhaalee (Principles) Qabiinsa Herreegaa bu’uuraa
WHG kamiyyuu sanadootaa fi ibsoota herreegaa qopheessuu kan barbaachisu duudhaalee
qabiinsa herreegaa akka waliigalaatti fudhatama argtaniin (General Accepted Accounting
Principles) ta’uu qaba. Kanaafa duudhaaleen fudhatama waliigalaa argatan kun akka asii gadiitti
dhiyaataniiru:
1.5.1 Seera Qabeessummaa Dhaabbatichaa (Economic Entity Concept)
Dhaabbanni hojii daldalaa gaggeessu tokko abbootii qabeenyaa wajjin yemmuu ilaallamu
dhaabbatichaa fi abbaa qabeenyaa sana irraa adda ba’ee ilaalama kan jedhu of keessaa qaba.
Haaluma kanaan gara WHG yemmuu dhufnu sochiin hojii WHG; hojimaannii fi hooggansi isaa of
6
danda’ee qaama seerummaa waan qabuuf miseensota kan adda bahee fi walabummaa fi itti
gaafatamummaa qabaatee kan hojjatu ta’uu agarsiisa.
1.5.2 Itti Fufiinsa WHG (going concern)
Sirni qabiinsa herreega WHG tokkoo yemmuu diriiru WHG sun yeroo hin murtoofneef ni hojjata
ykn itti fufiinsa ni qabaata yaada jedhu tilmaama keessa galchuun hojjatamuu akka qabu kan
agarsiisuudha.
1.5.3 Ragaa Qabatamaa (objective evidence)
Adeemsa wal jijjiirraa herreegaa hojii herreega galmeessuu galmeewwan irratti taasifamu hundi
odeeffannoo ykn ragaa qabatamaa fi amansiisaa adeemsa galii fi baasii irratti hundaa’uu qaba.
1.5.4. Madaala Maalaqaan safartuu (Monetary unit of measurement)
Sochiin herreega WHG kamuu kan galmaa’u bifa maallaqaatiini. Qabeenyi waliigalaa waldaaleen
hojii gamtaa qaban, sochii bittaa fi gurgurtaa, hir’inna tajaajilaa hundi safartuu maallaqaatiin
shallagamanii herreegichi galmee herreegaa sirrii ta’e irratti galmaa’ee qindaa’uu qaba.
1.5.5. Yeroo Herreegichaa (Accounting Period Assumption)
WHG waggaa tokkoo keessatti sochii godhan hunda herreega waldichaa yeroo eeganii osoo bara
herreegaa itti aanutti hin darbin galmeessuun herreegni cufamee gabaasni isaa qaama dhimmi
ilaaluuf dhiyaachuu kan qabu yoo ta’u, barri herreegaa akkataa dambii bulmaataa irratti murta’ee
jiruun hojii irra ooluu qaba.
1.5.6. Wal-simiinsa galii fi baasii (matching principle)
I.
Hubannoo galiiwwan bara sanaa argachuuf(recoginition of revenue)
Galiin WHG tokkoo sirrummaan herreega bara sana kan safaramu oomisha yookin tajaajila
miseensotaaf kennuun galii argamuuni dha. Galiin dhala irraa argamu akka galiitti kan lakkaa’amu
maallaqichi sassaabbamuu baatus guyyaa waliigalteen liqii taasifamee jalqabee kan shalagamu
ta’ee kan hinkanfalamin hafe dhuma waggaa sanaatti ta’a.
II.
Haala ramaddii gatii (allocation of costs) Kaffaltii dursaa(pre-paid payment)
WHG tokko qabeenyummaan ykn bifa tajaajilaatiin WHG biroo irraa argachuuf kafaltii maallaqaa
taasisuun herreegicha qabeenyaan qabata. Yeroo kanatti Waldichi kun baasii guddaa kan
7
raawwate ta’us tajaajila argate guutumaa guututti herreega baasiitiin hin qabatu. Kan tajaajila iraa
hin argaatin akka qabeenyaatti qabachuu qaba.
1.5.7. Ragaan jiraachuu (adequate disclosure)
Herregni galmaa’e ragaa quubsaa dhimma isaa waliin walsimuun walitti qabsiisuu barabaachisa.
Kunis raawwiin isaa iftoomina fi amansiisaa ta’uu isaa mirkaneefachuuf kan gargarau ta’uu qaba.
1.5.8. Itti fuufiinsa(consistency principle)
Duudhaaleen qabiinsa herregaa fudhatamummaa waliigalaa qaban filannoo hedduu waan
qabaataniif WHG naaf mijata kan jedhu filatee itti fayyadamuu danda’a. Kana jechuun waldichi
duudhaa bu’uura qabiinsa herreegaa filate yoomuu jijjiiruu hin qabu jechuu miti. Jijjiiruun
duudhichaa waldichaaf ni fayyada yoo ta’e jijjiiruu ni danda’a. Jijjiirama kana garuu haala
gaariidhaan gabaasa ibsa herreegaa wajjin ibsuu barbaachisa.
1.5.9. Akkaataa gatii murteessuu
Haalli murtii ykn tilmaama gatii qabeenyaa gatii yeroo herreegni cufamu qabaniin ta’a. Karaa
birootiin qabeenya maallaqaan ala ta’an kan akka inveestimantii fi qabeenya dhaabbataa
gatiidhuma itti argamaniin ibsama.
1.5.10. Sirna qabiinsa herreegaa keessatti kan irratti xiyyeeffatamu
1) WHG kamiyyuu guyyaa guyyaan sanadoota seera qabeensa irratti galii fi baasii galmeessuu;
2) WHG kamiyyuu baasii raawwateef ragaa fudhachuu, galii funaanuuf nagahee seera
qabeessa kennu;
3) Namni (Abbaan Aangoo) baasii ajaju kamiyyu galii hin funaanu, akkasumaas herrega
galmeessu hin danda’u;
4) Maallaqa qabaan galii fi baasii yeroo yeroon taasisu galmee to’annoo galii fi baasii irratti
galmeessun itti gaafatamaa herregaaf gabaasa dhiyyeessu;
5) WHG irraa barreeffamaan yoo bakka bu’e malee namni kamiyyuu maqaa WHGtiin maallaqa
funaanuu hin danda’u. Waldaan hojii gamtaa kamiyyuu galiis ta’ee baasii kan raawwachu
danda’u akkataa karoora baajataa yaa’ii waligalattiin murta’ee qofaan ta’a. Akkaataa labsii
147/91 tiin dhuma waggaatti ibsa bu’aa fi kisaara, ibsa qabeenya fi idaa qopheessuu qaba.
6) Ji’a ji’aan araarsa baankii hojjechuu, qarshii harkaa fi mana baankii lakkofisisuun madaala
galii fi baasii qarshii hojjechuun hanga yaalii madaala herregaa qopheessuun hojii
8
geggeessitoota waldaaf gabaasa isaa dhiyaatee sochiin ji’a kessatti ta’e gamaaggamuuf
gargaara.
7) Herregin WHG yoo xiqqaate waggatti yeroo tokko qoratamee gabaasni odiitiis ji’a tokko (1)
keessatti qophayee yaa’ii waliigalaatiif dhiyaachuu qaba.
8) WHG Idaa mootummaan barbaadu jechuun galii taaksii (tax) mindaa, kafaltii hirtaa bu’aa
qulqulluu miseensoota fi kkf irraa funaanuun waajjira galii naannoo isaa jirutti galii gochuu
qaba.
9) WHG kamiyyu motuummaa irras ta’e mit-motuummaa irraa deeggarsaa fi kennaa
argatu galmeessee qabachuu qaba. Kennaan kun Qarshii callaan kan laatameef yoo ta’e
herreega baankii waldichaa keessatti galii ta’uu qaba.
10)Nagaheewwan maallaqni ittiin funaanamus ta’ee sanadoonni herreegaan wal-qabatan
kamiyyuu lakkoofsa Walitti fufiinsa qabaatee of–eegannoo fi too’annoon taasifamee taa’uu
qaba.
11)Hojjettoota fi miseensota yeroo hojjiiwwan Waldichaaf galii funaanuu fi hojjii qabeenya
sochosuu irratti bobba’anii gahee hojjii fi itti gaafatamummaa isaanii barreefamaan
kennamuufii qaba.
12)Qabeenya dhaabbataa WHG kamiyyuu dhumoo tajaajila qabeenya (depreciation) dhuma
waggaatti taasisuudhaan ibsa bu’aa fi kisaaraa keessatti mul’achuu qaba.
13)WHG kamiyyuu bu’aa qulqulluu waggatti argatu keessaa herrega of-eggannoo %30
kutuun waggaa waggaan herrega qusannoo keessatti hanga kappitaala waldaalee
waliigalaa keessaa %30 guututti kuusuu qaba.
14)Akkataa labsii WHG 147/91 fi kan foyya’ee 402/2004 tiin hirmaannaan bu’aa kan hiramu
qooda miseensoonni qabanii fi hirmannaa taasisaniin yoo ta’u, baay’inni % qoodiinsa
bu’aa qulqulluuf murtaa’e keessaa irra caalaan hirmaannaa miseensootaf akka ta’u
godhama.
9
Kutaa 2ffaa
2. Bu’uura Gulantaalee fi Tooftaalee Galmeessa Herreegaa
2.1. Tooftalee Galmeessa dachaa (Double entry system)
Tooftaan galmeessa herreegaa gosti lama jiraatuuyyu, WHG tooftaa galmeessa dachatti kan itti
fayyadamuu qaban yoo ta’u, kunis gama bitaa fi gama mirgaan ykn deebitii fi kireeditiin herrega
isaanii galmeessuu qabu.
2.2. Bu’uuraalee Qabiinsa Herreegaa
WHG bu’uurri galmeessa herrega isaanii galii hin sassaabamnee fi idaa hin kafalamne irratti kan
bu’uurfate (Accurial base method) ta’uu qaba. Kunis, galii hin sassaabamnee fi idaa hin kafalamin
irraatti kan hundaa’e jechuun WHG keessatti hojiiwwan hojjataman gurgurtaan raawwatame yoo
ta’e kan galiin isaa maallaqa callaan sassaabames ta’ee kan huunjoon/liqiin/ gurgurame akka galii
waldaa sanaatti kan galmaa’u yoo ta’u bittaanis yoo raawwatame kafalitiin maallaqa callaadhaanis
hunjoon bitamee baasii bara sanaa keessatti qabamuu qaba.
2.3. Mata-duree Herreegaa (Chart of account)
1. WHG hojii jalqabuun dura sochii herreegaa isaanii keessatti ibsi mata dureewwanii fi
lakkoofsa addaa mata dureewwan herreega itti fayyadamanii qophaa’uu qaba.
2. Tokkoo tokkoon mata duree herreegaa akaakuu herregichaa jalatti lakkoofsa mataa isaa ni
qabaata.
3. Hojimaata qabiinsa herreegaa keessatti tokoo tokkoon sochii herreegaa (transaction) kan
itti galmaa’u ramaddii mataa isaa ni qabaata.
2.3.1. Qabeenya (Asset)
Qabiinsa herregaa keessatti qabeenyi socho’aa fi dhaabbataan akkaataa seera ittiin bulmaata
waldichaatiin addaan ba’ee galma’uu qaba.
2.3.2. Qabeenya socho’aa
Qabeenya socho’aan keessatti kan ilaallamu qarshii callaa harkaa fi Baankii keessa jiru, sanada
tursiisaa, herreega funaannamu, hir’inaan kan qabame, lakkaawwii qabeenyaa (inveentarii) fi
kanfaltii duraa yoo ta’u haalli galmee isaa sirna herregaa eeggatee deemuu qaba.
10
2.3. 3 Qabeenyaa Dhaabbataa
Qabeenyi dhaabbataan meeshaalee waggaa tokkoo ol tajaajila kennu ta’ee dambii bulmaata WHG
keesatti akkaataa ibsameen hanga qarshii ___ ol kan bitamanii dha.
 Qabeenyi dhaabbataan tokko yeroo galma’uu kan ilaallamu qabu:
a. Gosa meeshaa dhaabbataa sanaa
b. Guyyaa bitame ,(Kennaadhaan ykn ijaarrame)
c. Gatii ittiin Bitame
d. Iddoo irraa bitame
e. Haalli tajaajila hir’ina isaa ifatti beekkamee galma’uu qaba
f. Lakkoofsi addaa kennamuuf qaba
g. Tajaajila kennaa jiraachuu isaa beekkamu qaba
2.3.4 Hir’ina Tajaajila Qabeenya Dhaabbataa (depreciation)
 WHG kamiyyuu galmee qabeenya dhaabbataa qabaachuu qaba.
 Seerri tajaajilli hir’inaa ittiin shallagamu mala sarara qajeeloo /straight line
method/ ta’uu qaba.
Gosa Qabeenya Dhaabbataa
Tajaajila Hir’inaa (depreciation)
1. Gamoo
5%
2. Konkoolaataa
20%
3. Meeshaalee M/Kuusaa fi Waajjiraa
10%
4. Meeshaa Qonnaa
12%
5. Warshaa
20%
6. Horii Qonnaa
33%
7. Mana kuusaa Midhaanii
10%
8. Elektirooniiksii
25%
9. Mana, Waajjira (Kuusaa)
10%
10. Bo’oo Jalliisiitiif
2.5%
11
2.4 Idaa Kafalamu (Libility)
1. WHG tokko hojiiwwan adda addaa gaggeessuuf dhaabbilee liqii kennan ykn miseensota
irraa kan liqeeffate;
2. Bittaa huunjoo gaggeesse, qaama gibira mootummaa sassaabuuf fuulduratti galii gochuuf
qarshiin funaanname kan gara duraatti kanfaluuf dirqama qabu hundi idaadhaan galmaa’a.
Fakkeenyaaf, Hojjaattoota qacarrii irraa maallaqni ji’a ji’aan akka gibira hojiitti
funaannamu;
3. Taaksii bu’aa qulqulluu miseensotaa irraa kan waalitti qabmu;
4. Liqii kafalamuu fi qusannoo miseensotaa fi kkf idaa jalatti galmaa’uu qaba.
2.5 Kaappitaala
Qabeenya WHG qaban irraa idaan kafalamu hir’atee kan hafu ta’ee kaappitaalli kan hammatu:
1. Qooda bitame;
2. Herreega of-eeggannoo;
3. Bu’aa hin qooddamin;
4. Tajaajila hawaasummaa;
5. Kennaa fi kkf dha.
2.6 Galiiwwan (Revenue)
Sochii WHG taasisan keessatti gurgurtaa irraa, liqii, kennaa, funaanamaa fi kkf irraa gara waldaatti
kan galii ta’an hundi toora galii jalatti galmaa’u.
2.7. Baasiiwwan (expenses)
WHG sochii isaanii keessatti hojiilee adda addaa raawwachuuf baasiiwwan bulchiinsaa fi
faayinaansii kan akka mindaa hojjattootaa, baasii geejjibaa, kafaltii gatii humnaa, durgoo, kafaltii
bilbilaa, bishaanii, ibsaa, kafaltii idaa fi dhala liqii, gibiraa fi kkf baasiidhaan galmaa’u.
12
2.8. Gulantaa Herreegaa (chart of account)
Akkaattaa bal’ina fi sochii WHG sadarkaa sadarkaatiin jiran irratti hundaa’ee WHG gulantaalee
herreegaa armaan gadiitti fayyadamuu ni danda’u.
Gulantaa fi mata dureewwan
herreegaa
lakk.
herregaa
Qabeenya (Asset)
100
maallaqa callaa harkarraa
101
Maallaqa callaa qusannaa Baankii
102
maallaqa callaa socho'aa baankii
103
piitii kaashii
104
herreega funaannamu
105
shaqaxa lakkaa'ame
106
kaffaltii dursaa
107
Meeshaalee barreessaa
108
Investimentii
122
meeshaalee dhaabbii
140
hir'ina tajaajila meeshaalee dhaabbii140-1
Idaa (Payable)
200
kafaltii liqii
201
kafaltii gibira hojii
202
Gulantaa fi mata dureewwan
herreegaa
lakk.
Herreegaa
kaappitaala
Qooda
Kennaa
Bu'aa hin qoqqooddamin
Galii
Gurgurtaa shaqaxaa
gurgurtaa Midhaanii
Gurgurtaa galteewwanii
Galmee miseensaarraa
galii dhala irraa galu
galii adda addaa
Baasiiwwan
mindaa
durgoo oolmaa fi geejjiba
kafaltii bilbilaa, ifaa fi bishaanii
hir'ina tajaajila meeshaa dhaabbii
baasiiwwan adda adda
300
301
302
303
400
401
402
403
412
413
414
500
501
502
503
515
516
2.9. Sanadoota fi galmeewwan herreegaa WHG
WHG sochii maallaqaa gaggeessan hundaa bifa ammayyaa’aa ta’een hojjachuuf akka isaan
dandeessisu sanadoota herreegaa barbaachisoo ta’an kanneen armaan gadii qabaachuu isaan
irraa eeggama:
1. Nagahee galii qarshii
2. Nagahee baasii qarshii
3. Galmee herregaa(journal)
4. Galmee galii(cash recipt journals)
5. Galmee baasii(cash payment journals)
6. Galmee waliigalaa(general journal)
7. Galmee hirmaannaa miseensotaa
8. Nagahee gurgurtaa harkaa harkattii
9. Nagahee gurgurtaa huunjoo
10. Sanada ajaja baasii
13
11. Nagahee galii qabeenya mana kuusaa
12. Nagahee baasii meeshaa mana kuusaa
13. Sanada meeshaan baasii ittiin ta’u
14. Uunka kafaltii nagahee hin qabnee
15. Uunka kafaltii mindaa
16. Uunka durgoo oolmaa
17. Uunkaa galii fi baasii mana kuusaa itiin too’atamu.
Sanadoota armaan olii kanneen akkaataa barbaachisummaa isaanitiin maxxansiisuu fi qopheessuun
ibsa sochii WHG haala qindaa’een qabachuun hojii irra oolchuu barbaachisa.
Kutaa 3ffaa
3. Marsaa Qabiinsa Herreegaa (Accounting Cycle)
3.1. Qabiyyee marsaa herregaa
1. Marsaan Qabiinsa Herreega WHG akkaataa armaan gadiitti seera qabatee deemuu qaba:
a) Sanada bu’uuraa qopheesuu (source document)
b) Sanada bu’uuraa irraa galmee irratti galmeessuu (journalizing)
c) Gara leejara herreegaatti dabarsuu (posting)
d) Madaala yaalii herreegaa hinsirroofne qopheessuu (unadjusted trial balance)
e) Sirreessa herreegaa qopheessuu(Adjusting entries)
f) Ibsa herreegaa qopheessuu (preparation of financial statement)
g) Cufiinsa fi baniinsa herreegaa (post closing entries)
14
 Marsaa Herreegaa (Accounting Cycle):
Sanada bu'uuraa (Source
document)
Madaala cufnisaa fi bantuu
herreega(post closing entries)
Galmee irratti galmeessu
(journalizing)
Ibsa qabeenyaa fi
idaa(balance
shheet)
Leejarii irratti
galmeessu(posting)
Sirreeffama
herreega(adjusting
entries)
Ibsa Bu'aa fi kisaaraa(income
statment)
3.2. Waliigalaan, waldaaleen hojii pirojeektii lamaa ol qaban herrega galii fi baasii isaanii qofa
qofaatti galmeessuun yeroo herregni cufamu bu’aa fi kasaaraan isaa adda bahee bu’aa
argamu irraa hirtaan bu’aa qulqulluu (dividend) akkaataa miseensoni pirojeektii irratti
hirmaataniin qoodamuu qaba.
15
3.3 Hojjetooni herregaa waldaalees kana irratti xiyyeeffannoo kennuun hojii irra oolchuu qabu;
akasumas yeroo herregni waldichaa qoratamu odiiteroonni kana giddugaleesa godhatanii
qorachuu qabu.
3.2. Adeemsa Cufiinsa Herreegaa
WHG kamiyyuu Herreega isaanii guyyaa guyyaan galmeessuun dhuma ji’aatti cufaa deemuu
qabu. Cufiinsa herreegaa yemmuu jennuu bifa lamaan ilaalamuu qaba:
1) Ji’a ji’aan kan cufamu _ dhuma ji’aatti lakkoofsa maallaqa harkarraa fi mana baankii jiru
sochii ji’a sana keessatti ta’u gamaa galii fi baasiitiin waliin madaaluun hanga yaalii
madaala herregaatti (unadjusted trial balance) qophaa’ee gamaggama sochii ji’a sanaatiif
akka tolutti gaggeessitoota waldaatiif dhiyaachuu qaba.
2) Dhuma waggaatti kan cufamu- sochii herreegaa WHG kan bara baajataa keessatti kan
raawwatan walitti qabaadhaan hanga ibsa bu’aa fi kasaaraa fi ibsa qabeenyaa fi idaa
akkasumas ibsoota herregaa qopheessuun hojii odiitiitiif haala mijeessuudha.
3.3. Too’annoo Herrega Baankii
1) WHG kamuu herreega baankii qusannoo ykn socho’aa maqaa waldichaatiin banachuu qaba.
Herrega qusannoo hojigaggeessitoota WHG dhimmi isaan ilaallatu keessaa nama sadiin kan
socho’u yemmuu ta’u herreegni baankii socho’aan immoo cheekiidhaan kan socho’u ta’ee
qaamoleen cheekii mallatteessan akkaataa dambii bulmaataa isaanii keessatti murtaa’een
kan raawwatamu ta’a.
2) Cheekiin hojjataa herreegaa cheekicha qopheessu bira malee qaama cheekii irratti
mallatteessu bira taa’uu hin qabu.
3) Galiin sochii hojii WHG irraa sassaabamu kamuu hojii biroo irra otoo hin oolin herrega
baankii waldichaa keessatti galuu qaba.
4) Kaffaltiin maallaqa cheekiitiin raawwatamu akkaataa dambii bulmaata waldichaa irra
taa’een ta’a.
5) Qarshiin hoji-raawwachiistuu (petty cash) WHG akkaataa dambii bulmaataa keessatti
murtaa’een baankii bahee hojii irra ooluu qaba. Qarshiin hoji raawwachiistuuf bahii ta’e
kun hojii barbaadameef ooluu isaatiif ragaan dhiyaatee erga herreegni isaa bu’ee booda
baasiin itti aanu baha.
16
6) WHG kamuu dhuma ji’aa irratti ibsa herrega baankii (bank statement) baankicha irraa
fudhatee araarsa herreega baankii qopheeffachuu qaba. Garaagarummaan yoo uumame
guyyoota 10 (kudhan) keessatti baankichaan wajjin ta’uun walsimsiisuu qabu
7) Gaggeessitoonni WHG kamiyyuu, cheekii duwwaaa irratti mallattessuu fi osoo herreega
baankii keessaa qarshiin jiraachuu isaa hin mirkaneessin cheekii mallatteessuun
dhoorkaadha.
Kutaa 4ffaa
4. Qabiinsa Herreegaa WHG keessatti haala bittaa Meeshaalee
4.1. Kaayyoo bittaa
Sirni bittaa waldaalee hojii gamtaa haala gatii walgitu argamsiisuu danda’uu jiraachuu isaa
mirkaneessuudha. Kuniis raawwii bittaa geggeefamuu keessatti:
a. Haqa qabeessa
b. Dorgommii irratti kan hundaa’e
c. Loogii kan of keessaa hin qabne
d. Bu’a-qabeessa kan ta’e
e. Iftoominaa kan qabu fi
f. Qusannaa yaada keessa galchuu isaa mirkaneessuu barbaachisa
4.2. Barbaachisummaa karoora Bittaa
1) Bittaan waldaalee hojii gamtaa akkamii fi yoom raawwatamuu akka qabu murteessuuf
2) Bittaan kaayyoo yaaddameef galmaan gahu isaa madaaluudhaaf
3) Tilmaama baasii bittaa duraan dursanii beekuudhaaf
4) Bakka bittaan itti gaggeeffamu murteessuu
5) Baajata waggaa barbaachisaa ta’e qopheessuu
6) Gatiin dhiyaate gatii gabaa irra jiru waliin kan wal madaalu ta’uu isaa beekuuf
7) Bittaa barbaadamuuf baajatni jiru gahaa ta’u isaa beekuu.
4.3. Qabiyyee karoora Bittaa
Qabiyyeen karoora bittaa dhimmoota armaan gaditti ibsaman haammachuu qaba:
1) Maaltu bitaamuu akka qabu
17
2) Baay’ina barbaadamu
3) Bittaan yoom raawwachuu akka qabu
4) Bittaan eessatti fi eenyuun akka gaggeeffamu
5) Tilmaama baasii bittaa
6) Madda maallaqaa
7) Bakka bittaan irraa gaggeeffamuu qabu
8) Mala bittaan itti geggeefamuu qabuu fi kkf yoo ta’u facaatiin karoora bittaa qophaa’u gosa
bittaa tokko raawwachuuf hojiin tokko yoom jalqabamee yoom xumuramuu akka qabu kan
agarsiisu sadarkaalee adeemsi bittaa keessa darbuu qabuudha.
4.4. Duudhaalee (Principles) sirna bittaa
1. Diinaagdummaa, gahumsa fi bu’a-qabeessumma /economical, efficiency and effectiveness/
2. Iftoomina/transparency
3. Itti gafatamummaa (accountability)
4. Carraa wal qixaa/equal opportunity or non discrimination/
5. Ilaalcha addaa /Domestic perception/*
*Dhiyeessitoota meeshaalee ykn hojii ijaarsaa biyyaa keessaaf (IMX) ilaalchi addaa ni
godhama.
4.5. Too’annoo bittaa irratti taasifamu
1. Bittaan waldaalee hojii gamtaa kamiyyuu utuu hin raawwatin dura bajaatni qabamuu isaa,
karoora waggaa irrattii qabamuu fi yaa’ii waliigalaatiin mirkanaa’uu qaba.
2. Bittaan kan raawwatu qaamni bittaa gaafate unka bittaa irratti guutuun gaaffii fi ibsa
wajjin yoo dhihessee dha.
3. Bittaan akkaataa seera faayinaansii biyyatti hin faallesineen ta’ee akkaataa dambii
bulmaata fi qajeelfama bittaa waldichaa keessatti murtaa’een kan raawwatu ta’a.
4. Meeshaaleen bittamee dhiyaate utuu galii hin ta’in akkaataa barbaadamee fi ajajaameen
bittaan raawwachuu isaa mirkaaneefachuu.
5. Namni pirifoormaa guruu fi qaamni dorgomsiisuu bittaa raawwachuu gonkumaa hin
danda’an. Namni bittaa raawwatu kan waldaaleen haala ifa ta’een bakka buufate ykn
ramadate ta’uu qaba.
18
4.6. Haala Qabiinsa Herrega Liqii
Waldaalee
hojii
gamtaa
keessatti
herreega
liqii
ilaalchisee qabxiileen armaan
gadii
xiyyeeffannaadhaan ilaallamuu barbaachisa:
4.6.1. Liqii waldaan fudhate (idaa)
1) Karoora keessatti qabamee yaa’ii waliigalaatin murtaa’uu isaa
2) Waliigalteen liqii jiraahuu isaa
3) Yeroo isaa eeggatee haadhoo fi dhalli liqii leejerii dhunfaa irratti akkaataa seeraatiin
galmaa’a deemuu qaba
4) Yeroo isaa eeggatee idaan liqii dhala isaa faana kanfalamuu qaba
5) Liqiin dhimma liqeeffatameef akkaataa karoora hojii murtaa’een baasiin isaa
raawwatamuu qaba.
4.6.2. Liqii waldaan kenne (kan funaannamu)
1) Liqii miseensotaaf WHG birootiif kenname yoo ta’e yeroo isaa eeggatee liqichi dhala
waliin funaannamuu qaba.
2) Liqiin osoo hin kafalamne yeroon waliigaltee yoo irra darbe koreef dhiyyeessuun murtee
itti kennisisuu barbaachisa.
3) Liqiin yeroo dheeraa fi gabaaba addaan bahe leejerii irrati galmaa’uu qaba.
4.7. Yeroo cufiinsa Herreega dhimma Of-eegannoon ilaalamu qaban
4.7.1. Kanfaltii duursaa raawwatame ilaalchisee
Kanfaltiin duursa raawwatamee jiru yeroo isaa eegee shallaguun gara baasiitti dabaluu fi kan hafe
akka qabeenyaatti ilaaluun leejerii irratti sirreessu. Kunis:
a. Kiraa manaa waggaa kan kafalame
b. Inshuraasii kafalame
c. Kiraa meeshaa adda addaa yoo jiraate
4.7.2. Hojiin hojjetamee kanfaltiin hin raawwatamne
Bara herreega WHG keessatti hojiin hojjetamee baasiin kan hin raawwatamne yoo ta’e baasii isaa
gara baasiitti dabaluun kanfaltii fuula duraatti waan raawwatamuuf akka idaatti leejjerii irratti
galma’ee taa’u qaba. Kunis:
a. Gatii Ibsaa fi bishaan hin kanfalamne
b. Gatii bilbilaa fi postaa hin kanfalamne
19
c. Mindaa hojjetootaa hin kanfalamne
d. Kiraa mana hin kanfalamne
e. Kiraa maashina adda adda hin kanfalamne ta’uu danda’a.
4.7.3. Qooda miseensootaa Ilaalchisee
WHG jiraachuu fi jiraachuu dhabuu isaaniitiif murtessaa kan ta’e bu’uurri miseensa isaanii waan
ta’eef, kaappitaala isaanii cimsuuf qooda dabalataa miseensoota gurguruu fi miseensota haaraa
bal’inaan horachuu qaba.
 Qabinsaa herreegaa keessatti qooda miseensootaa
a. Leejerii ykn faayilli miseensootaa jiraachuu qaba.
b. Guyyaa miseensummaa fi qooda meeqa akka bitee ifatti taa’u qaba
c. Qoodni tokko qarshii meeqa akka ta’e beekkamuu qaba.
d. Guyyaa cufiinsa herreega WHG tartiiba miseensoota jiraniitiin qooda meeqa akka
qabuu fi baay’ina qarshii qophaa’u qaba.
e. Qooda miseensootaa, leejerii waliigalaa faana madaaluun rakkoon yoo jiraate
sakatta’amuu qaba.
Kutaa 5ffaa
5. Sirna Bulchiinsa Faayinansii WHG
5.1. Bulchiinsaa Faayinaansii (Financial Management)
Faayinaansiin dhaabbata daldala geggeessuu tokkoof baay’ee murteessaa dha. Waldaa hojii
gamtaas taanan maallaqa malee hunda’uu, socho’ee hojjechuu, babal’achuu, fedhii miseensotaa
isaa irratti hundaa’ee jiruu fi jireenya isaanii jijjiiruu hin danda’u. Maallaqni jiraachuu qofa otoo
hin taane maalaqicha akkaataa fayyadamummaa miseensotaa dhugoomsuu danda’uun hojii irra
oolchuuf bulchiinsi faayinaansii iddoo guddaa qaba. Kanaaf, bulchiinsa faayinaansii akkaataa
armaan gadiitiin ilaaluu barbaachisa:
A. Bulchiinsi Faayinaansii WHG Hojiiwwan gurguddoon irratti xiyyeeffachuu qabu:
a. Tilmaama faayinaansii dursa kennuu
b. Murtee inveestimeentii kennuu
20
c. Qindoominaan qabeenya bulchuu
d. Bulchiinsa galii fi baasii irratti taasisuu
e. Madda faayinaansii haaraa murteessuu fi fandiiwwan argaman bulchuuf
f. Raawwachiisummaa faayinaansii xiinxaluu fi mirkaneessuuf.
g. Gaggeessaa olaanaa (Boordii) gorsuuf
h. Gatii murteessuuf
i.
Bu’aa fuula dura tilmaamuuf gargaara.
B. Hojiiiwwan Xixiqqaa (Routine functions) keessaa:
a.
Karoora maallaqaa qopheessuu fi too’achuuf
b. Sochii herregaa galmeessuu fi ibsa herreegaa (financial statement) qopheessuuf
c. Geggeessaa olaanaan (Koree Hojii Geggeessituu) odeeffannoo haala sochii faayinansii
irratti argachuun murtee tarsiimoo:
 Karoora Bittaa baafachuuf
 Sochii gabaa keessa seenuuf murteeffachuuf
 Gatii murteessuu irratti akka of-qopheessan haala qindeeffachuuf gargaara.
5.2. Barbaachisummaa karoora faayinaasii
1) Qabeenya yeroo gabaabaatti gara qarshiitti jijjiiramu bulchuuf gargara (liquidity)
2) Maallaqa hojii malee (idile) WHG bira yoo jiraate fedhii miseensotaa irratti hundaa’uun
hojii inveestimentii babal’isuu
3) Ofitti amanamummaa miseensota WHG dabaluun faayinaansii haala qindaa’een hojii irra
oolchuuf gargaara.
4) Qaamni liqii kennu amantaan WHG irratti qabu akka dabalu taasisa.
5.3. Madda faayinaansii WHG
Maddi faayinaansi WHG bakka lama (2tti) qoodamee ilaallamuu danda’a.
1. Gurgurtaa qooda miseensotaa irraa kan argamuu ta’ee, maallaqa of eeggannoo, kennaa fi bu’aa
hin qoodamin kan dabalatuu dha..
2. Liqiin kan argamu:
21
 Liqii keessaa- WHG miseensota isaa irraa qusannaa funaanuun, oomisha miseensota isaa
irraa liqiidhaan bitamu fi kkf
 Liqii alaa- WHG yeroo inveestimentii guddaa geggeessuuf
qunnaameen kan liqeeffaytan yoo ta’u iddoon irra argamus:

Baankilee adda adda irra

Dhaabbille adda addaa biroo irraa fi

Mootummaa irraa
22
hanqinni kaappitalaa