- 1 - Each directory should have a file called README bib.txt. with

Each directory should have a file called README bib.txt. with bibliographic entry
with following details:i.
Discipline
: Sahitya
ii.
Name of the text
: Vakrokti Jivitam
iii.
Author
: Rajanaka Kuntak
File named “README_type_log.txt” containing the following details:-
i.
ii.
Name of the institute
:
Jaipur Campus
(a) Principal Investigator
:
Prof. Radhavallabh Tripathi
(b) Investigator
:
Prof. R. Devnathan
(c) Co-investigator
:
Dr. Shukla Mukherjee
(d) Editor
:
Dr. Ramakant Pandey
iii.
Completion date of data entry :
10.12.2010
iv.
Name of the proof reader
:
Dr. Ramakant Pandey
Completion date of proof reading
:
25.01.2010
Name of the approval authority
:
Prof.
v.
vi.
Arkanath
Principal,
Rashtriya
Chaudhari,
Sanskrit
Sansthan, Jaipur Campus.
Date of approval
22.03.2010
-1-
राजानककु तक वरिचतम ्
व ो
जी वतम ्
-2-
वषयानु म णका
थमो मेषः
वृ गतं म गलाचरणम ् –
का रकागतं म गलाचरणम ् –
थािभधानं
योजन च –
का य योजनािन –
का यत विन पणम ् –
का यसामा यल णम ् –
का य वशेषल णम ् –
का ये श दाथयोः
व पम ् –
व ो े ः अल कार वसाधनम ् –
वभावो े ः अल कार वख डनम ् –
श दाथयोः सा ह यम ् –
क व यापारव तात े दा
–
वण व यासव ता –
पदपूवाधव तात े दा
ययाि तव तात े दा
–
–
वा यव ता –
करणव ता –
ब धव ता –
-3-
का यब ध य
व पम ् –
त दा ा दका र विन पणम ् –
का यमागाः –
र ितनां दे श वशेषा य वख डनम ् –
क व वभावात ् मागभेदिन पणम ् –
सुकुमारमाग य
व पम ् –
सुकुमारमाग य गुणाः –
विच माग य
व पम ् –
विच माग य गुणाः –
म यममाग य
व पम् –
म यममाग य गुणाः –
मागाणां सामा यगुणाः –
तीयो मेषः
वण व यासव तायाः
ै व यम ् –
पदपूवाधव ता –
पदपरा व ता –
उपसगिनपातजिनतपदव ता –
-4-
तृ तीयो मेषः
व तुव ता –
वाभावो े ः अल कार वख डनम ् –
वणनीयव तुनः
चेतनपदाथानां
ै व यम ् –
ै व यकथनम ् –
पूवाचायािभमतरसवदल कार य िनराकरणम ् –
ेयोऽल काराद नाम ् अल कार वख डनम ् –
कु तकािभमतः रसवदल कारः –
द पकाल कारः –
पकाल कारः –
अ
तुत शंसाल कारः –
पयायो ाल कारः –
याज तुितः –
उ
े ाल कारः –
अितशयो
ः –
उपमाल कारः –
ितव तूपमायाः उपमायाम तभावकथनम ् –
उपमेयोपमायाः उपमायाम तभावकथनम ् –
तु ययोिगतायाः उपमायाम तभावकथनम ् –
अन वय य उपमायाम तभावकथनम ् –
िनदशनायाः उपमायाम तभावकथनम ् –
-5-
ेषाल कारः –
यितरे काल कारः –
समासो े ः अल कार वख डनम ् –
सहो े ः उपमायाम तभावकथनम ् –
कु तकािभमतसहो
ः –
ा तः –
अथा तर यासः –
आ ेपः –
वभावना –
स दे हः –
अप ु ितः –
संस ृ ः –
स करः –
यथास य य अल कार वख डनम ् –
हे वाद नामल कार वख डनम ् –
उपमा पकयोः अल कार विनराकरणम ् –
चतुथ मेषः
करणव तािन पणम ् –
ब धव तािन पणम ् -
-6-
ीकु तक वरिचतं व ो
जी वतम ्
थमो मेषः
जग
तयवैिच यिच कम वधाियनम।्
िशवं श
प र प दमा ोपकरणं नुमः॥१॥
यथात वं ववे य ते भावा ैलो यवितनः।
य द त ना त
ु ं नाम दै वर ा ह कंशुकाः॥२॥
वमनी षकयैवाऽथ त वं तेषां यथा िच।
था यते
ौ ढमा ं त परमाथ न ता शः॥३॥
इ यस कस दभ
वत
ेऽ यकृ तादरः।
सा ह याथसुधािस धोः सारमु मीलया यहम॥्४॥
येन
तयम येत
विनिमितल णम।्
त दाम तामोदचम
कारं वधा यित॥५॥
ु
व दे कवी
दे वीं सू
दे वीं
कवी
व दे ,
व
प र प दसु दरािभनयो
दे वतां
ाः क व वरा तेषां व
लािसकाम।्
े दला
यम दरनतक म।्
ु
तौिम।
े दम
ु ु खच
कं विश ाम ्;
सुभा षत वलिसतािन
ता येव
ाजमानाम।् या कल स क वव
सू
वलाम॥्१॥
कािम याह-
कवी
े दला
यम दरनतक म।्
ु
ः स एव ला यम दरं ना यवे म, त
प र प दसु दरािभनयो
सु दरा
व
अिभनयाः
वलाम।्
सुकुमाराः
सू
नतक ं
प र प दाः
सा वकादय तै
वलां
े ला यवे मनीव नतक स वलासािभनय विश ा नृ य ती
वराजते तां व दे नौमीित वा याथः। त ददम
ता पयम्- य कल
तुतं व तु कम प
-7-
का याल कारकरणं
तदिधदै वतभूतामेवं वधरामणीयक दयहा रणीं
वा ूपां
सर वतीं
तौमीित।
एवं नम कृ येदानीं व
य तु वषयभूता यिभधानािभधेय योजना यासू यित-
वाचो वषयनैय यमु पादियतुमु यते।
आ दवा येऽिभधाना द िनिमतेमानसू वत॥
् ६॥
इ य तर ोकः
लोको रचम कारका रवैिच यिस ये।
का य यायमल कारः कोऽ यपूव
अल कारो वधीयते अल करणं
वधीयते॥२॥
यते। क य- का य य। कवेः कम का यं त य।
ननु च स त िचर तना तदल कारा त कमथिम याह- अपूव ः, त
तदपूव वं तदु कृ
साितशयः।
य
त नकृ
सोऽ प
य
च
योर प
यित र ाथािभधायी।
स भवती याह- कोऽ प,
कमथिम याह-
अलौ ककः
लोको रचम कारका रवैिच यिस ये
असामा या ाद वधािय विच भावस प ये। य प स त शतशः का याल कारा तथा प न
कुत
द येवं वधवैिच यिस ः।
अल कारश दः
शर र य
शोभाितशयका र वा मु यतया
त का र वसामा यादपचारादपमा
दषु,
ु
ु
तदिभधाियिन
गौ र यथ
थे
च
त स शेषु
श दाथयोरे कयोग ेम वादै येन
इित।
उपमा द मेयजातमिभधेयम ्, उ
एवमल कार या य
त दे व
तदयमथःपवैिच यिस ः
योजनम तीित
यवहारः,
कटका दषु
गुणा दषु,
यथा
थ या याल कार
वतते,
तथैव
गौ रित
च
श दः
इ यिभधानम ्,
योजनिमित॥२॥
था पतेऽ प तदल काय य का य य
योजनं वना
यद प सदपाथकिम याह—
-8-
धमा दसाधनोपायः सुकुमार मो दतः।
का यब धोऽिभजातानां
दया ादकारक
क ये याका
ायामाह-
व जगीषवः
डनका द
दया ादकारकः॥३॥
ान दजनकः
का यब धः
अिभजातानाम।्
अिभजाताः
सगब धा दभवतीित
खलु
राजपु ादयो
स ब धः।
धमा ुपेयािथनो
लेशभीरव , सुकुमाराशय वा ेषाम ् तथा स य प तदा ादक वे का यब ध य
यता
ा नोती याह- धमा दसाधनोपायः। धमादे पेयभूत य चतुव ग य साधने
स पादने तदपदे
त
ु श प वादपाय
ु
तथा प
ाि िनिम म।्
तथा वधपु षाथ पदे शपरै रपरै र प
सुकुमार मो दतः।
सुकुमारः
सु दरः
शा ैः
स दय दयहार
किथतः सन।् अिभजातानामा ादक वे सित
मः
कमपरा िम यिभधीयतेप रपाट व यास तेनो दतः
वतक वा का यब धो धमा द ा युपायतां
ितप ते। शा ेषु पुनः कठोर मािभ हत वा
धमा ुपदे शो दरवगाहः।
तथा वधे
ु
वषये
व मानोऽ य क च कर एव।
राजपु ाः
खलु
ा योपायोपदे शशू यतया
भव ती येतदथमेत
समासा दत वभवाः
वत
यु प ये
कवयः। तदे वं शा ाित र ं
गुणम
मु यं पु षाथिस ल णं
भृ यसु
ाः
सम तजगती यव थाका रतां
स तः
समुिचतसकल यवहारो छे दं
यतीतस च रतराजच रतं
येव
त नदशनाय
ितप मानाः
वतियतुं
िनब न त
योजनं का यब ध य॥३॥
योजनमा तां तावत ्. अ यद प लोकया ा वतनिनिम ं
वा या दसमावजनमनेन वना स य
न स भवती याह-
यवहारप र प दसौ दय यवहा रिभः।
स का यािधगमादे व नूतनौिच यमा यते॥४॥
-9-
यवहारो
रामणीयकं
ना य मा
लोकवृ ं
त
त य
प र प दो
यवहा रिभ यवहतृ िभः
आ यते
ल यत
यापारः
या मल ण त य
स का यािधगमादे व
इ यथः।
क शं
कमनीयका यप र ानादे व
त सौ दयम्-
नूतनौिच यम ्
नूतनमिभनवमलौ ककमौिच यमुिचतभावो य य। त ददमु ं भवित- महतां
यवहारे
व यमाने
तद गभूताः
सौ दय
सव
ह राजाद नां
मु यामा य भृ तयः।
समुिचत ाित वककत य यहारिनपुणतया िनब यमानाः सकल यवहा रवृ ोपदे शतामाप
ततः
सवः
विच कमनीयका ये
कृ त मः
ते।
समासा दत यवहारप र प दसौ दयाितशयः
ाघनीयफलभाग ् भवतीित।
योऽसौ
चतुव गल णः
पार पयण
पु षाथ तदपाजन
वषय यु प कारणतया
ु
योजनिम या नातः,
त फलभूता ादका र वेन
सोऽ प
त कालमेव
स दय दयसंवादसुभगं तदा वरमणीयं
समया तरभा वतया
पयव यित।
का य य
तदपभोग
य
ु
अत तदित र ं
कम प
योजना तरमिभधातुमाह-
चतुव गफला वादम यित
य त दाम।्
का यामृ तरसेना त म कारो वत यते॥५॥
चम कारो
का यामृ तरसेन।
वत यते चम कृ ित व तायते,
का यमेवामृ तं
त य
अ त ेतिस। क य त दाम।् तं
चतुव गफला वादम यित
य।
तदपभोग
त या वाद तदनुभव तम प
ु
ादः पुनः पुनः
यत इ यथः। केन-
रस तदा वाद तदनुभव तेन।
वद त जान तीित त द त
चतुव ग य
िस ाितशयमित
ा तेषाम।् कथम ्—
धमादे ः
य
वे यिभदधाित-
वज य
फलं
प पश ायं
सा पा ।
- 10 -
तदयमिभ ायः - योऽसौ चतुव गफला वादः
िस ः
सोऽ य य
कतु महतीित।
कृ पु षाथतया सवशा
का यामृ तचवणचम कारकलामा
य
न
कम प
दःु वदभणदरिधगम
वा ददोषदु ोऽ ययनावसर
ु
ु
शा स दभ त कालक पतकमनीयचम कृ तेः
योजन वेन
सा यकलनां
एव
दःसहदःखदायी
ु
ु
न
कथ चद प
का य य
पधामिधरोहती येतद यथतोऽिभ हतं भवित।
ु
कटकौषधव
छा म व ा यािधनाशनम।्
आ ा मृतव का यम ववेकगदापहम॥्७॥
आया यां च तदा वे च रसिन य दसु दरम।्
येन स प ते का यं त ददानीं वचायते॥८॥
इ य तर ोकौ॥५॥
अल कृ ितरल कायमपो ृ य ववे यते।
तदपायतया
त वं साल कार य का यता॥६॥
ु
अल कृ ितरल करणम ्
अलं
य चाल कायमकल करणीयं
सामा य वशेषल ण ारे ण
यते
ययेित
वाचक पं
व पिन पणं
वा य पं
य
त दित
परामृ यते।
त योपाय तदपा
ु त य
ववेकः
का य यु प युपायतां
त मादे वं वधो
ऽ यपो ार तदपायतया
ु
कृ ित
च
ववे यते
तद प
तयोर तभ व त मा भ य
समुदाया तःपाितनामस यभूतानाम प
यथापदा तभू तयोः
सा
वचायते।
ववे यते।
तयोः
यते। कथम ्- अपो ृ य। िन कृ य पृ थक्
पृ थगव था य.
का यं
समुदाय पे
वगृ ।
केन
भाव तदपायता
ु
ितप ते।
यु प िनिम मपो ृ य
यययोवा या तभू तानां
पदानां
चेित।
हे तुना-तदप
ु ायतया।
तया
हे तुभूतया।
यते
च
ववेचनम।्
य ेवमस यभूतो-
यते तत ् कं पुनः स यिम याह - त वं साल कार य का यता।
- 11 -
अयम
परमाथः
-
साल कार याल करणस हत य
सकल य
िनर तावयव य
समुदाय य का यता क वकम वम।् तेनाल कृ त य का य विमित
सतः
थितः, न पुनः
का य याल कारयोग इित॥६॥
साल कार य का यतेित संमु धतया क चत ् का य व पमासू तम ्, िनपुणं पुनन
िन
तम।् कंल णम ् व तु का यपदे शभाग ् भवती याहश दाथ स हतौ व क व यापारशािलिन।
ब धे यव थतौ का यं त दा ादका र ण॥७॥
श दाथ
विच ैवो
का यं
वाचको
वा य ेित
ौ
स मिलतौ
का यम।्
ावेकिमित
ः। तेन य केषांिच मतं क वकौशलक पतकमनीयताितशयः श द एव केवलं
का यिमित केषा च
भवित। त मा
वा यमेव रचनावैिच यचम कारका रका यिमित, प
योर प
यम प िनर तं
ितितलिमव तैलं त दा ादका र वं वतते, न पुनरे क मन।्
यथा—
भण त ण रमणम दरमान द य दसु दरे दमु
ु ख।
य द स लीलो ला पिन ग छिस तत ् कं वद यं मे॥९॥
अनणुरण म णमेखलम वतरिश जानम जुम जीरम।्
प रसरणम णचरणे रणरणकमकारणं कु ते॥१०॥
ितभादा र यदै यादित व पसुभा षतेन क वना वणसाव यर यतामा म ो दतम्, न
पुनवा यवैिच यक णका कािचद तीित।
य कल
केनिचदे तद ु यते-
नूतनता
यद
वं
यर गतलाव यपटहका तेः
त ण
रमणम दरं
रणरणकमकारणं मम करोती यित ा येयमु
जिस
का तायाः
त कं
कामयमानेन
वद यं
प रसरणं
ः। क च न अकारणम ्, यत त यादनादरे ण
- 12 -
गमनेन तदनुर ा तःकरण य
प रसरण य मया
वरह वधुरताश काकातरता कारणं रणरणक य। य द वा
कमपरा िम यकारणतासमपकम ्, एतद यित- ा यतरम।् स बोधनािन
च बहिन
मुिन णीत तो ाम
ू
णक पािन न का चद प त दामा ादका रतां पु ण तीित
य कंिचदे तत।्
व तुमा ं च शोभाितशयशू यं न का य यपदे शमहित। यथाकाश वाभा यं वदधित न भावा तमिस यत ्
तथा नैते ते
युय द कल तथा त
गुणा यासा यास यसन ढद
न कथम।्
ागु गुणो
र व यापारोऽयं कमथ स शं त य महसः॥११॥
अ
ह
यसिनतया
शु कतकवा यवासनािधवािसतचेतसा
क वना
केवलमुपिनब म।्
य मा कवा यश यैव शर रम य
न
ितभा ितभातमा मेव
पुनवाचकव ता व छ लवोऽ प
त ावहे तुभावौ ह
ल यते।
ोक य। तथा च - तमो यित र ाः पदाथा धिमणः,
काश वभावा न भव तीित सा यम ् तम यतथाभूत वा दित हे तुः।
दिशतः, तक याय यैव चेतिस
व तु
ा त त ह कथं न
ितभासमान वात।् तथो यते—
ा ते तदवे दनः।
था येते वदषां
ु वा यो हे तुरेव ह केवलः॥१२॥
वदधतीित वपूव दधाितः करो यथ वतते। स च करो यथ ऽ
काश वाभा यं न कुव तीित।
य यासौ
अथ
तथा च
काश वाभा यश दोऽ प िच
काश वभावः, त य भाव इित भाव
वभाव य भावः
काश ासौ
वाभा यिम य ा प भाव
यये
न सु प सम वयः,
य एव।
काशः
व हते पूव पद य वृ
यया ता ाव
ययो न
ः
वभावो
ा नोित।
चुर योगाहः।
वाभा यं चेित वशेषणसमासोऽ प न समीचीनः।
- 13 -
तृ तीये, च पादे ऽ
र व यापार
इित
य तासमपकसमासभूय
र वश द य
ववैशसं न त दा ादका रतामावहित।
ाधा येनािभमत य
समासे
गुणीभावो
न
वक पतः,
पाठा तर य ‘रवेः’ इित स भवात।्
ननु
व तुमा
य मादल कारे णा
या यल कारशू यतया
कथं
तुत शंसाल णेना यापदे शतया
ितभा ितभासमानमघ टतपाषाणशकलक पम ण
त दा ादका र विमित
फु रतमेव
यमेव
क वचेतिस।
व तु
चे
न;
थमं
च
वद धक व
वरिचतव वा योपा ढं शाणो लीढम णमनोहरतया त दा ादका रका य वमिधरोहित। तथा
चैक म नेव व तु यव हतानव हतक
तय वरिचतं वा य यिमदं महद तरमावेदयित-
मािननीजन वलोचनपातानु णबा पकलुषानिभगृ न।्
म दम दमु दतः
मादे क
कलाः
पुर
ययौ खं भीतभीत इव शीतमयूखः॥१३॥
- गितप रपाट ः
वैरं
ीणां
कटयन ्
वैरं नवकमलक दा कुर चः।
ेयो वरहदहनो
पत शां
कटा े यो ब य नभृ त इव च
एतरयोर तरं स दयसंवे िमित तैरेव
श द यैव रमणीयता विश
ोऽ युदयते॥१४॥
वचारणीयम।् त मात ्
थतमेतत ् – न
य केवल य का य वम ्, ना यथ येित। त दमु म ्-
पका दरल कार तथा यैब हधो
ु दतः।
न का तम प िनभू षं वभाित विनताननम॥्१५॥
पका दमल कारं बा माच ते परे ।
सुपां ितङां च यु प ं वाचां वा छ
तदे तदाहु सौश
यल कृ ितम॥्१६॥
ं नाथ यु प र शी।
- 14 -
श दािभधेयाल कारभेदा द ं
तेन श दाथ
यं तु नः॥१७॥
ौ स मिलतौ का यिमित
कदािचदे क य मना ा
थतम ् एवमव था पते
यूनतायां स यां का य यवहारः
योः का य वे
वत याह- स हता वित। स हतौ
स हतभावेन सा ह येनाव थतौ।
ननु च वा यवाचकस ब ध य
स यमेतत।्
क तु
व मान वादे तयोन कथ चद प सा ह य वरहः,
विश मेवेह
सा ह यमिभ ेतम।्
क शम ्?
व ता विच गुणाल कारस पदां पर पर पधािधरोहः। तेनसमसवगुणौ स तौ सु दा वव स गतौ।
पर पर य शौभायै श दाथ भवतो यथा॥१८॥
ततोऽ णप र प दम द कृ तवपुः शशी।
द े कामप र ामकािमनीग डपा डु ताम॥्१९॥
अ ा णप र प दनम द कृ तवपुषः शिशनः कामप र ामवृ ेः कािमनीकपोलफलक य
च
पा डु वसा यसमथनादथाल कारप रपोषः
व यमाणवण व यासव ताल णः
वण व यास व छ
व हता लाव यगुणस पद
श दाल कारोऽ यिततरां
शोभाितशयमावहित।
रमणीयः।
येव।
यथा च लीलाइ कुवलअं कुवलअं व सीसे समु वहं तेण।
सेसेण सेसपु रसाणं पु रसआरो समु पिसऔ॥२०॥
लीलया कुवलयं कुवलयिमव शीष समु हता।
शेषेण शेषपु षाणां पु षकरं समुपहिसतः॥
- 15 -
अ ा
तुत शंसोपमाल णवा याल कारवैिच य व हता
हे लामा वरिचतयमकानु ा-
सहा रणी समपक वसुभगा का प का य छाया स दय दयमा ादयित।
वचनेना
वा यवाचकजाित
पुनरे कपद यव थतयोर प का य वं
त
यव थतो
वशेषेण
स हता व य ा प यथायु
च
सा ह यं
वमिभधीयते।
या द याह- ब धे
य
वािभधाने
यव थतौ। ब धो वा य व यासः
लाव या दगुणाल कारशोिभना
स नवेशन
े ः
कृ ताव थानौ।
वजातीयापे या श द य श दा तरे ण वा य य वा या तरे ण
पर पर पिध वल णमेव
वव
तम।्
अ यथा
त दा ादका र वहािनः
स यते।
यथा - असारं संसारं प रमु षतर ं
भुवनं
िनरालोकं लोकं मरणशरणं बा धवजनम।्
अदप क दप जननयनिनमाणमफलं
जग जीणा
अ
कल कु िच
भव नेवमिभधीयते-
यं कथमिस वधातुं यविसतः॥२१॥
ब धे क
कापािलकः काम प का तां
यदपगतसारः
आलोककमनीयव तुव जतो
भुवन वजिय वदपह नः
संसारः,
जीवलोकः,
क दपः,
यापादियतुम यविसतो
तर सव वं
सकललोकलोचनिनमाणं
जग जीणार यक पमनया
वना
ैलो यम ्,
िन फल ायम ्,
भवतीित
कं
वमेवं वधमकरणीयं कतु यविसत इित।
एत मन ्
ोके
महावा यक पे
सकललोकलोभनीयलाव यस प
वा या तरा यवा तरवा यस शािन
ितपादनपरा ण
त याः
पर पर पध यितरमणीया युपिनब ािन
कम प का य छायाितशयं पु ण त। मरणशरणं बा धवजनिमित पुनरे तेषां न कलामा म प
पिधतुमहतीित
न
त दा ादका र।
बहषु
ु
च
रमणीये वेकवा योपयोिगषु
युगपत ्
- 16 -
ितभासपदवीमवतर सु वा याथप रपूरणाथ त
तथा चा म नेव
तुतव तुस
चा रव
ितमं
ा ुमपरं
य ेन
ितभा
सा ते।
सुकुमारतरापूवसमपणेन
काम प
व तरम प सु ापमेव-
‘‘ विधम प वप ना त
ु विधम ्’’ इित।
थम ितभातपदाथ ितिनिधपदाथा तरास भवे
का य छायामु मीलय त कवयः। यथा—
ा े तुलनं
वक ठ व पनो छे दो हरे वासनं
कारावे मिन पु पकापहरणम॥्२२॥
इ युपिनब
केलयः’’ इित
य
पूव पिनब
यपदाथानु पव
व तरास भवादपूव मेव
‘‘य ये शाः
य तम ्, येना येऽ प काम प कमनीयतामनीय त। यथा च—
त
े द ु वलोकनेन दवसो नीतः
त ो
यैव िनशा प म म थकृ तो साहै तद गापणैः।
तां स
य प मागद नयनां
ुं
दोष तथा
वृ
य मे
ब ो क ठिमदं मनः कम॥्२३॥
इित स
य प तामेवं वधां वी
प रसमा ेऽ प तथा वधव तु व यासो
तुं
वृ
य मम मनः किमित ब ो क ठिमित
व हतः - ‘‘अथवा
ेमासमा ो सवम ्’’ इित, येन
पूवषां जी वतिमवा पतम।्
य प
योर येतयो त
ाधा येनैव वा योपिनब धः, तथा प क व ितभा ौ ढरे व
ाधा येनावित ते। श द या प श दा तरे ण सा ह य वरहोदाहरणं यथाचा ता वपुरभूषयदासां तामनूननवयौवनयोगः।
तं पुनमकरकेतनल मी तां मदो दियतस गमभूषः॥२४॥
- 17 -
दियतस गम तामभूषय दित व
दियतस गमश द य
त दा ादकार ।
ाधा येनािभमत य
द पकाल कार य
ु टत ाय वात ्
ये क शो मदः, दियतस गमो भूषा य येित।
च
समासवृ ाव तभू त वा
का यशोभाका र वेनोपिनब
गुणीभावो
य
न
िनवहणावसरे
मभ ग व हतं सरस दयवैर यमिनवायम।् ‘दियतस गितरे नम ्’
इित
पाठा तरं सुलभमेव।
योर येतयो दाहरणयोः
परमाथतः
ाधा येन
पुन भयोर येकतर य
समथवाचकास ावे
सा ह य वरहो
सा ह य वरहोऽ यतर या प
वा मना
वा योपयोिगवा यास भवे
येकमेकतर य
फुर न प
पयव यित।
मृ तक प
वा या तरवाचकः
या यातः।
तथा
एवावित ते।
सन ्
चाथः
श दोऽ प
वा य य
यािधभूतः
ितभाती यलमित स गेन।
कृ तं
तु।
क शे
ब धे-
शा ा द िस श दाथ पिनब ध यितरे क
म तेन
िस
शालते
ाघते
यितरे क वम ती याह-
त द त
व क व यापारशािलिन।
ष
कारव ता विश ः
य त मन ्।
क व यापार त
या-
क क पनोपहतेऽ प
त द तीित
ा तेषामा ादमान दं करोित य त मन ् त दा ादका र ण ब धे
यव थतौ।
एवं
श दाथयो ताव
त दा ादका र वं च
का य य
त दित
योऽसौ
का यपरामशः
व तां व ता कारां
त दा ादका र ण।
एवम प
व ो
येकं यथावसरमेवोदाह र य ते।
सामा यल णे
व हते
वशेषल णमुप मते।
त
व पं िन पयित—
वा योऽथ वाचकः श दः
िस िमित य प।
तथा प का यमागऽ मन ् परमाथ ऽयमेतयोः॥८॥
- 18 -
इित एवं वधं व तु
सोऽथ
इित।
ननु
िस ं
च
तीतम ्- यो वाचकः स श दः, यो वा य ािभधेयः
ोतक य जकाव प
य मादथ तीितका र वसामा यादप
ु चारा ाव प
येय वसामा यादपचारा
ा य वमेव।
ु
सु िस ं
य प
ल णम ्,
श दौ
स भवतः,
वाचकावेव।
त मा
वाचक वं
तथा य मन ्
अलौ कके
एवं
तदसं हा ना याि ः,
ो य य
वा य वं
च
का यमाग
ययोरथयोः
श दाथयोल के
क वकमव मिन
अयमेतयोव यमाणल णः परमाथः कम यपूव त विम यथः। क शिम याहश दो वव
ताथकवाचकोऽ येषु स
व प।
अथः स दया ादका र व प दसु दरः॥९॥
स श दः का ये य त समुिचतसम तसाम ीकः। क क् वव
स
वव
ताथकवाचकः।
तो योऽसौ व ु िम ोऽथ तदे कवाचक त यैकः केवल एव वाचकः। कथम ् - अ येषु
व प। अपरे षु त ाचकेषु बहु व प व मानेषु। यथा च—
सामा या मना व ु मिभ ेतो योऽथ त य वरोधािभधायी श दः स यग ् वाचकतां न
ितप ते। यथा —
क लोलवे लत ष पु ष हारै र ा यमूिन मकराकर माऽवसं थाः।
कं कौ तुभेन भवतो व हतो न नाम
या ञा सा रतकरः पु षो मोऽ प॥२५॥
अ
र सामा यो कषािभधानमुप ा तम।्
श द त शेषो कषािभधानमुपसंहरतीित
चैत
ुं श यते- यः क
कौ तुभेनेित
मोपसंहारवैष यं न
र
वशेषािभधायी
शोभाितशयमावहित।
न
शेषे गुण ामग रमा व ते स सवसामा येऽ प स भव येवेित।
य मात ्-
- 19 -
वा जवारणलोहानां का पाषाणवाससाम।्
नार पु षतोयानाम तरं महद तरम॥्२६॥
त मादे वं वधे वषये सामा यािभधा येव श दः स दय दयहा रतां
ितप ते। तथा
चा मन ् कृ ते पाठा तरं सुलभमेव - ‘‘एकेन कं न व हतं भवतः स नाम’’ इित।
य
वशेषा मना
व तु
ितपादियतुमिभमतं
त
वशेषािभधायकमेवािभधानं
िनब न त कवयः। यथा—
यं गतं स
ित शोचनीयतां समागम ाथनया कपािलनः।
कला च सा का तमती कलावत
अ
वम य लोक य च ने कौमुद ॥२७॥
परमे रवाचकश दसह स भवेऽ प
कपािलन
बीभ सरसाल बन वभाववाचकः श दो जुगु सा पद वेन
वदधाित। ‘स
यु यमानः काम प वाचकव तां
ित’ ‘ यं’ चे यतीव रमणीयम ्- यत ् कल पूव मेका सैव दु यसनदू षत वेन
शोचनीया
स जाता,
स
ित
त या तथा वधदरु यवसायसाहायकिमवार धिम युपह यते।
रमणीयः,
इित
य मात ्
काकतालीययोगेन
त समागमः
पुन
‘ ाथना’
कदािच न
वया
श दोऽ यिततरां
वा यतावहः।
ाथना
पुनर ा य तं कौलीनकल कका रणी।
‘सा
च’
‘ वं
च’
इित
योर यनुभूयमानपर पर पिधलाव याितशय ित-
पादनपर वेनोपा म।् ‘कलावतः’ ‘का तमती’ इित च म वथ य
तीयत
क व वव
इ येतेषां
येकं
क
त वशेषािभधान म वमेव
त कालो ल खतेन
केनिचद ु कषण
केनिच प र प दे न
वा
द यथः
ययेन
श दा तरािभधेयतां
वाचक वल णम।्
प र फुर तः
समा छा दत वभावाः
योर प
स तो
नो सहते।
य मा
पदाथाः
कृ त
शंसा
ितभायां
तावसमुिचतेन
वव ा वधेय वेनािभधेयता-
- 20 -
पदवीमवतर त तथा वध वशेष ितपादनसमथनािभधानेनािभधीयमाना ेतनचम का रतामाप
ते। यथा—
संर भः क रक टमेघशकलो े शेन िसंह य यः
सव यैव स जाितमा व हतो हे वाकलेशः कल।
इ याशा रद या बुदघटाब धेऽ यसंर धवान ्
अ
योऽसौ कु
चम कृ तेरितशयं या व बकाकेसर ॥२८॥
क रणां
‘क ट’- यपदे शेन
ितर कारः,
तोयदानां
च
‘शकल’-
श दािभधानेनानादरः, ‘सव य’ इित य य क यिच ु छतर ाय ये यवहे ला, जाते
श द विश
वव
हे वाक य
ताथकवाचक वं
पर वेनोपा
त
वेनावलेपः,
ोतय त।
त नब धनतां
‘लेश’-श दािभधानेना पता ितप
‘घटाब ध’
ितप ते।
श द य
वशेषािभधानाका
ितपादनपर वशेषणशू यतया शोभाहािन
‘मा ’र येते
तुतमह व ितपादनणः
पुनः
पदाथ व प य
प ते। यथा—
त ानु ल खता यमेव िन खलं िनमाणमेत धेकष ितयोिगक पनम प
याताः
य कारको टः परा।
ाणभृ तां मनोरथगती
ल
य य स पद-
त याभासमणीकृ ता मसु मणेर म वमेवोिचतम॥्२९॥
अ
‘आभास’
श दः
‘छायामा मणीकृ ता मसु
वयमेव
मणे त या मतैवोिचता’
वाचकव ता कार व पिन पणावसरे
अथ
मा ा द विश
ितपदं
वमिभलषँ ल यते।
पाठा तरम ्-
इित।
एत च
कट भ व यती यलमित स गेन।
वा यल णः क शः का ये यः स दया ादका र व प दसु दरः। स दयाः
का याथ वद तेषामा ादमान दं
करोित
य तेन
व प दे ना मीयेन
वभावेन
सु दरः
- 21 -
सुकुमारः। तदे तद ु ं
भवित- य प पदाथ य नाना वधधमखिचत वं स भवित तथा प
तथा वधेन धमण स ब धः समा यायते यः स दय दया ादमाधातुं
तदा ादसाम य
य
स भा यते
येन
कािचदे व
वभावमह ा
मते। त य च
रसप रपोषा ग वं
वा
मासादयित। यथा—
दं ा प ेषु स ः िशख रषु न कृ तः
क धक डू वनोदः
िस धु व गावगाहः खुरकुहरगल ु छतोयेषु ना ः।
ल धाः पातालप के न लुठनरतयः पो मा ोपयु े
येनो ारे ध र याः स जयित वभुता व नते छो वराहः॥३०॥
अ
च
तथा वधः
स भ वन त प र प दा तर य
स दया ादका रतां
पदाथप र प दम हमा
संरोधस पादनेन
िनब ोदयः
वभावमह ां
वभावसमु लासयन ्
प नः। यथा च-
ताम याग छ ु दतानुसार मुिनः कुशे माहरणाय यातः।
िनषाद व ा डजदशनो थः
अ
कोऽसौ
ोक वमाप त य य शोकः ॥३१॥
मुिनवा मी क रित
िनषादिनिभ नशकुिनस दशनमा समु थतः
पयायपदमा े
शोकः
व
ये
ोक वमभजत
तदव थजनकराजपु ीदशन ववशवृ ेर तःकरणप र प दः
परमका णक य
य येित
त य
क णरसप रपोषा गतया
स दय दया ादकार कवेरिभ ेतः। यथा च
भतु िम ं
यम वधवे व
त स दे शा दयिन
हतादागतं
ृ
यो वृ दािन
म
वरयित पिथ
माम बुवाहं
व समीपम ्।
ा यतां
ो षतानां
न धै विनिभरबलावे णमो ो सुकािन॥३२॥
- 22 -
अ
व
थममाम
युपादे य वमा मनः
इित
णपदाथ तदा ासका रप र प दिनब धनः
थयित। त च न सामा यम ्,
तामा ा यो मुखीकृ य
च
दयिन हता दित
व दयािन हतं
यवहार वद धबु ः
कथं
न
सावधान वं
िनयु
स जात वरा ण
करोित।
क शानाम ्—
कथयित।
वृ दािन—
ेयसी वरहवैधुयासह वं
तदयम
वा याथः
भ यते,
—
यः
ा यतां
केन—
यथाकथ चदहमेतदाचरामीित कं पुनः
त
ममैवा
ोतयित।
श दै वद धदत
ू रोचनावचन ायै र यथः।
क शािन
ो यते।
इ याह—
मन त का रतािभधानं
का रता यासं
ननु
कृ तं
चा यः
कम ष
ो षतानां
म
य ेन सु
तौित।
क
कौशलं
दे वं वधवजृ भते।
वृ दािन
न धै विनिभः,
व—पिथ
मां
भकथापा ताम।्
वरायामसमथानाम प।
वरयित,
वृ दानीित—
माधुय रमणीयैः
माग।
य
छया
ेमिनिम ं संर धबु ं न करोमीित।
अबलावे णमो ो सुकािन।
त े णमो ो सुकानीित
विध व हत वरहवैधुय य
क यिच कािमजन य समागमसौ यस पादनसौहाद
पदाथप र प दः क वनोपिनब ः
व
त स दे शा व समीपमागमनिमित
अ बुवाहिम या
बाहु या
यिमित
भतु िम ं
तेषां
अबला-श दे ना
तदनुर िच वृ
पर परानुर
वम।्
िच वृ ेय य
सदै व गृ ह त तोऽ मीित।
अ
यः
ब ध य मेघदत
ू वे परमाथतः स एव जी वतिमित सुतरां
स दय दया ादकार । न पुनरे वं वधो यथा—
स ः पुर प रसरे ऽ प िशर षमृ
सीता जवात ्
ग त यम
चतुरा ण पदािन ग वा।
कय द यसकृ
रामा ण
ु ः कृ तवती
ुवाणा
थमावतारम॥्६३॥
- 23 -
अ ास
ित णं
कयद
ग त यिम यिभधानल णः
वभावमह ामु मीलयित, न च रसप रपोषा गतां
ग तुम यविसतायाः
सौकुमायादे वं वधं
वचनमारोहतीित
स दयैः
न
राधवा ु थमावतार य
स यक्
पायते।
स गितं
न
भजते,
व तु
च
दये
प र फुरद प
ित णमिभधीयमानम प
सकृ दाकणनादे व
त योपप ेः।
एत चा य तरमणीयम प मना गमा चिलतावधान वेन कवेः कदिथतम।् त मा
इ य
न
ितप ते। य मा सीतायाः सहजेन
केना यौिच येन
स भावियतुं
प र प दो
‘अवशम ्’
पाठः कत यः। तदे वं वधं विश मेव श दाथयोल णमुपादे यम।् तेन नेयाथापाथादयो
दरो
ू सा रत वा पृथ
न व
एवं श दाथयोः
याः।
िस
व पाित र म यदे व
पा तरमिभधाय
न
ताव मा मेव
का योपयोिग, क तु वैिच या तर विश िम याहउभावेतावल काय तयोः पुनरल कृ ितः।
व ो
उभौ
रे व वैद
यभ गीभ णित
यते॥१०॥
ाव येतौ श दाथावल कायावल करणीयौ केना प शोभाितशयका रणाल करणेन
योजनीयौ।
कं
त योरल करणिम यिभधीयते—
तयो
वसं या विश योर यल कृ ितः पुनरे कैव, यथा
व ो
ः
ािस ािभधान यितरे कणी विच ैवािभधा। क शी-वैद
वद धभावः
व ो
ाव यलं
क वकमकौशलं त य भ गी
र यु यते।
त ददम
यित र े नाल करणेन
यो येत,े
ता पयम ्—
क तु
तयोः
येते। कासौ- व ो
श दाथ
रे व।
यभ गीभ णितः। वैद
व छ ः, तया भ णितः
यत ्
पुनरल कृ ितः।
यं
विच ैवािभधा
पृ थगव थतौ
केना प
व तावैिच ययोिगतयािभधानमेवानयोरल कारः,
त यैव शोभाितशयका र वात।् एत च व ता या यानावसर एवोदाह र यते।
- 24 -
ननु च किमदं
यत
र तनैरपरं
िस ाथ व
वभावो
ं
ित ायते य
ो
रे वाल कारो ना यः क
दित,
ल णमल करणमा नातं त चातीव रमणीयिम यसहमान तदे व
िनराकतु माह—
अल कारकृ तां येषां
वभावो
रल कृ ितः।
अल कायतया तेषां कम यदवित ते॥११॥
येषामल कारकृ तामल कारकाराणां
पदाथधमल ण य प र प द य उ
सुकुमारमानस वा
वभावो
या
वभाव य
रिभधा सैवाल कृ ितरल करणिमित
ितभाित, ते
ववेक लेश े षणः।
य मात ्
एवो यमानः स इव य ल कार त कम य
-
रल कृ ितः,
वभावो
रित
कोऽथः?
वभाव
यित र ं का यशर रक पं व तु
व ते
य ेषामल कायतया वभू य वेनावित ते पृ थगव थितमासादयित, न क च द यथः।
ननु च पूव मव था पतम ्-य ा य यैवा वभाग य साल कार य का य विमित (१/६)
त कमथमेतदिभधीयते? स यम ्,
क तु त ास यभूतोऽ यपो ारबु
श यते वणपद यायेन वा पद यायेन चे यु मेव। एतदे व
व हतो
वभागः कतु
कारा तरे ण वक पियतुमाह—
वभाव यितरे केण व ु मेव न यु यते।
व तु त हतं य मा न पा यं
वभाव यितरे केण
वप र प दं
स यते॥१२॥
वना िनः वभावं व ु मिभधातुमेव न यु यते न
श यते। व तु वा यल णम।् कुतः– त हतं तेन
स यते।
उपा याया
त यागोचरभूतमिभधानायो यमेव
भवतोऽ मादिभधान
व तु
िन
स प ते।
यया वित भावः,
शश वषाण ायं
ा तं
वभावेन र हतं व जतं य मा न पा यं
िन पा यम।्
य मात ्
व या मनो भावः
श द ानागोचरतां
उपा या
वभावश द ये शी
श दः,
यु प ः—
वभावः। तेन व जतमस क पं
ितप ते।
वभावयु मेव
- 25 -
सवथािभधेयपदवीमवतरतीित
वभावो
यु
शाक टवा यानाम प
वेन। एतदे व यु
साल कारता
ा नोित,
य तरे ण वक पयित —
शर रं चेदल कारः कमल कु तेऽपरम।्
आ मैव ना मनः
य य क यिच
चेदल कारो य द
ना मनः
क धं
वा मिन
क धं
विचद यिधरोहित॥१३॥
यमान य व तुनो वणनीय वेन
वभूषणं त कमपरं
त
यित र ं
वभाव एव व यशर रम।् स एव
व ते यदल कु ते
वभूषयित।
विचद यिधरोहित, शर रमेव शर र य न कु िचद यंसमिधरोहती यथः,
या वरोधात।् अ य चा युपग या प
भूषण वे
ूमः—
वभाव य व हते भूषणा तरे ।
भेदावबोधः
कट तयोर कटोऽथवा॥१४॥
प े सव
संस ृ र प े स कर ततः।
अल कारा तराणां च वषयो नाविश यते॥१५॥
भूषण वे
वभाव याल कार वे
वधीयते
तदा
व हते
कृ ते,
वभावो
यल कारा तरयोः
त मन ् सित,
भेदावबोधो
कदािचद कट ाप र फुटो वेित। तदा
संस ृ रे वैकाल कृ ितः
ा नोित।
ततः
को
ा नोित।
दोषः
अ येषामल काराणामुपमाद नां
िन वषय वमेवायाती यथः।
संस ृ स करौ
तेषां
वप र प द य
प े
अ प े
यी
यदा
गितः
कटे त मन ् सव
त म न कटे
वषयो
वषय वेन
स भवित।
िभ न व ितभासः
गोचरो
च
न
ल णकरणवैय य स गः।
क
येते
तद प
कासौ—तयोः
कटः
सु प ः
सव मन ् क ववा ये
सव ैवैकः
या द याह—अल कारा तराणां
तत तेषां
भूषणा तरमल कारा तरं
स करोऽल कारः
वषयो
नाविश यते।
क
द यविश यते,
यद
न
वा
तावेव
क चत ्,
- 26 -
तैरेवाल कारकारै त याथ यान गीकृ त वात।्
िनब धनेन।
इ यनेनाकाशचवण ितमेनालमलीक-
कृ तमनुसरामः। सवथा य य क यिचत ् पदाथजात य क व यापार वषय वेन
वणनापदवीमवतरतः
वभाव एव स दया ादकार का यशर र वेन वणनीयतां
ितप ते। स
एव च यथायोगं शोभाितशयका रणा येन केनिचदल कारे ण योजियत यः। त ददमु म ्—
‘अथः स दया ादका र व प दसु दरः’ (१/९) इित। ‘उभावेताल काय ’ (१/१०) इित च।
एवं श दाथयोः परमाथमिभघाय ‘श दाथ ’ इित (१/७) का यल णवा ये पदमेकं
या यातम।् इदानीं ‘स हतौ’ इित (१/७) या यातुं सा ह यमेतयोः पयालो यते—
श दाथ स हतावेव
तीतौ
फुरतः सदा।
स हता वित तावेव कमपूव वधीयते॥१६॥
श दाथाविभधानािभधेयौ स हताव वयु ावेव सदा सवकालं
ितभासेते। तत तावेव स हताव वयु ा वित कमपूव
तीतौ
फुरतः
ाने
वधीयते न क चदपूव िन पा ते,
िस ं सा यत इ यथः। तदे वं श दाथयोिनसगिस ं सा ह यम।् कः सचेताः पुन तदिभधानेन
िन
योजनमा मानमायासयित?
स यमेतत ्,
ल णशा तस ब धिनब धनं
सा ह यश दे नािभधीयमाने
व तुतः
क तु
न
सा ह यिम यु यते।
क क पनोपरिचतािन
वा यवाचकय मादेत मन ्
गा कुटा दवा या यस ब ािन
शाक टका दवा यािन च सवा ण सा ह यश दे नािभधीयेरन।् तेन पदवा य माण यित र ं
कम प त वा तरं सा ह यिमित वभागोऽ प न
ननु
च
पदा द यित र ं
पुन तदिभधानेऽ प कथं पौन
तदे तावित
िनःसीमिन
य कम प
यात।्
सा ह यं
नाम
तद प
सु िस मेव,
य स गः? अतएव तद ु यते— य ददं सा ह यं नाम
समया विन
सा ह यश दमा ेणैव
क वकमकौशलका ािध ढरमणीय या ा प
क
दप
वप
िस म।्
दयम य
न
पुनरे त य
परमाथ
इित
- 27 -
मना ा म प वचारपदवीमवतीणः। तद
सर वती दयार व दमकर द ब दस
ु दोहसु दराणां
स क ववचसाम तरामोदमनोहर वेन प र फुरदे तत ् स दयष चरणगोचरतां नीयते।
सा ह यमनयोः शोभाशािलतां
अ यूनानित र
स हतयोभावः
अ यूनानित र
वमनोहा र यव थितः॥१७॥
सा ह यम।्
चेतनचम कारका रतायाः
श दाथयोया
अव थित विच ैव
यासावव थितः
वाचका तरे ण
ती यथः।
वा दित
योरे कतर या प
यून वं
यो पहतयोर प स भवती याह— शोभाशािलतां
ित।
ाघते यः स शोभाशाली, त य भावः शोभाशािलता, तां
सैव
च
पर परसा यसुभगमव थानं
वा य य
क शी—
वमु कष वा ती यथः।
शोभा सौ दयमु यते। तया शालते
सौ दय ािघतां
का यलौ कक
व यासभ गी।
वमनोहा रणी, पर पर पिध वरमणीया। य यां
ननु च तथा वधं सा यं
प रसमा
अनयोः
कारणम ्
िनकष न व ते ना यित र
ित
ित का यसौ।
वा या तरे ण
स दया ादका रता।
सा
त यां
सा ह यमु यते।
सा ह यमिभ ेतम ्,
वा ये
त
पिध वेन
वाचक य
का यल ण य
ितपा दतमेव(१/७)।
ननु च वाचक य वा या तरे ण वा य य वाचका तरे ण कथं न सा ह यिमित
चे
न,
म यु
मे
वस प साम ीसमुदायः
योजनाभावादसम वया च। त मादे तयोः श दाथयोयथा वं य यां
स दया ादकार
पर पर पधया
प र फुरित,
सा
कािचदे व
व यासस पत ् सा ह य यपदे शभाग ् भवित।
मागानुगु यसुभगो माधुया दगुणोदयः।
अल करण व यासो व ताितशया वतः॥34॥
वृ यौिच यमनोहा र रसानां प रपोषणम।्
- 28 -
पधया व ते य
यथा वमुभयोर प॥35॥
सा का यव थित त दान द प दसु दरा।
पदा दवा प र प दसारः सा ह यमु यते॥36॥
एतेषां
च
पदवा य माणसा ह यानां
चैत पदमेवं व पं
चतुणाम प
गकारौकार वसजनीया मकमेत य
ाितप दकाथप चकल ण या यातपदाथष कल ण य
यापारः।
पदानां
च
माणेन
वाचकिमित
पदसं कारल ण य
येकं
व वषये
सकलवा प र प दजी वतायमान या य
सा ह यल ण यैव
सव ाितशिय वम।्
य मादे तदमु यतया प
सं कारमारभते
त यैतदिधवासशू यतामा ेणैव
प रहा ण
प ते।
य
यु
यु
या स दय दयहा रतां
सा ह य योपयु यमानता। एतेषां य प
शा ाित र
चाथ य
य ा दनैतदपप
निमित
ु
योजनम।् इदमेव प र प दमाहा
त मादपादे
ु यतायाः
तथा
पर परा वयल णस ब धिनब धनमेत ा याथता पयिमित
वा य वचारल ण योपयोगः।
माणल ण य
ितवा यमुपयोगः।
नाम
ितप निमित
ाधा यम येषां गुणीभाव तथा प
क व यापार य
वा यस दभा तरे
च
योजन वं शा ािभधेयचतुव गािधकफल वं चा य पूव मेव
व तुतः
वप रमलमा ेणैव
रामणीयक वरहः
तथा
वं
पयव यित।
व वृ वैय य स गः।
ितपा दतम ्(१/३/५)
अपयालोिचतेऽ यथ ब धसौ दयस पदा।
गीतव दया
ादं त दां वदधाित यत॥् 37॥
ृ
वा यावबोधिन प ौ पदवा याथव जतम।्
य कम यपय य तः पानका वादव सताम॥्38॥
शर रं जी वतेनेव
फु रतेनेव जी वतम।्
वना िनज वतां येन वा यं याित वप
ताम॥्39॥
- 29 -
य मा कम प सौभा यं त दामेव गोचरम।्
सर वती सम येित त ददानीं वचायते॥40॥
इ य तर ोकाः।
एवं स हता वित या याय क व यापारव
क व यापारव
वं याच े —
व काराः स भव त ष ।
येकं बहवो भेदा तेषां व छ शोिभनः॥१८॥
कवीनां
िस
यापारः
क व यापारः
थान यितरे क वैिच यं त य
एव स भव ती यथः। तेषां
येकं
का य
काराः
याल ण त य
भेदाः ष
व
वं
व भावः
स भव त। मु यतया ताव त
काराः बहवो भेद वशेषाः। क शाः— व छ शोिभनः
वैिच यभ गी ा ज णवः। स भव तीित स ब धः। तदे व दशयित—
वण व यासव
वं पदपूवाधव ता।
व तायाः परोऽ य त
वणानां
िस
कारः
यया यः॥१९॥
व यासो वण व यासः अ राणां
थान यितरे कणा
विश
वैिच येणोपिनब ः
यसनं त य व
वं व भावः
स नवेश वशेष व हत त दा ादकार
श दशोभाितशयः। यथा —
थमम ण छाय ताव तः कनक भतदनु वरहो ा य
सरित ततो
वीकपोलतल ुितः।
वा त ोद मः
णदामुखे
सरस बिसनीक द छे द छ वमृगला छनः॥४१॥
- 30 -
अ
वण व यासव तामा व हतः श दशोभाितशयः सुतरां समु मीिलतः। एतदे व
वण व यासव
वं िचर तने वनु ास इित
िस म।् अ
च
भेद व पिन पणं ल णावसरे
क र यते(२/१)।
पदपूवाधव ता—पद य
सुब त य
ित
त य
वा
धातुल णं वा त य व ता व भावो व यासवैिच यम।् त
य
ढश द यैव
िनब धः स पदपूवाधव तायाः
तावसमुिचत वेन
थमः
य पूवाध
च बहवः
ाितप दकल णं
काराः स भव त।
वा य िस धमा तरा यारोपगभ वेन
कारः। यथा —
रामोऽ म सव सहे ॥४२॥
तीयः—य
सं ाश द य
वा य िस धम य
लोको राितशया यारोपं
गभ कृ योपिनब धः। यथा—
रामोऽसौ भुवनेषु व मगुणैः
ा ः
िस ं परा-
म म ा य वपयया द परं दे वो न जानाित तम।्
व द वैष यशांिस गायित म
े णीभूत वशालताल ववरो णः
अ
यैकबाणाहितवरै ः स िभः॥४३॥
रामश दो लोको रशौया दधमाितशया यारोपपर वेनोपा ो व तां
पयायव
वं
कम प पयायपदं
कारा तरं
पदपूवाधव तायाः—
तुतानुगुण वेन
यु यते। यथा—
थयित।
य ानेकश दािभधेय वे
व तुनः
वामं क जलव लोचनमुरो रोह सा र तनं
म यं
स ः
पाया ः
ाममका ड एव वपुलाभोगा िनत ब थली।
ो त व मयै रित गणैरालो यमानं मुहु ः
थमं वपुः
मर रपोिम ीभव का तया॥४४॥
- 31 -
अ
‘ मर रपोः’ इित पयायः काम प व तामु मीलयित। य मा कामश ोः का तया
िम ीभावः
शर र य़
न
कथ चद प
स भा यत
इित
गणानां
स ः ो त व मय वमुपप नम।् सोऽ प पुनः पुनः प रशीलनेना यकार ित ‘ थम’—पद य
जी वतम।्
एत च पयायव
वं वा यास भ वधमा तरगभ कारे णा प
अ गराज सेनापते राजव लभ र ैनं भीमा
अ
याणाम प
यते। यथा—
दःशासनम
् इित॥45॥
ु
पयायाणामस भा यमानत प र ाणपा
वल णम क च कर वं
गभ कृ योपह यते—र ैनिमित।
पदपूवाधव ताया
मूत
उपचारव
वं
नाम
कारा तरं
व ते—य ामूत य
व तुनो
यािभधाियना श दे नािभधानमुपचारात।् यथा—
िन कारणं िनकारक णका प मन वनां मानसमायासयित। यथा—
ह तापचेयं यशः।
‘क णका’-श दो
िनकार य
मूत व तु तोकाथािभधायी
तोकािभधानपर वेन
इित
त दा ादका र वा
तां पु णाित। ‘ह तापचेयम ्’
मूत पु पा दव तुस भ वसंहत वसामा योपचारादमूत या प
ह तापचेयिम यिभधानं व
व प य
सा
यु
तोक वसामा योपचारादमूत या प
यमा मवल
वमावहित।
व तुनो
वाचकश द तर गत वा दधमिनब धनः
य संहत या प वाचक वेन
ासो क पतर ग ण
विचदमूत या प
यशसो
यु यमानः क व वाहे
कम प
िस ः। यथा—
तनतटे इित॥४६॥
व पाथािभधायी वाचक वेन
यु यते। यथा—
- 32 -
एकां काम प काल व षममी शोय मक डू ययय ाः
यु
र व मृतामरचमू ड बाहवा बाहवः॥४७॥
एतयो तर गणीित व ुषिमित च व तामावहतः।
वशेषणव
वं नाम पदपूवाधव तायाः
त दा ादका र वल णं व
व ते—य
वशेषणमाहा
यादे व
वमिभ य यते। यथा—
दाहोऽ भः
ासाः
कारो
सृ ित पचः
चयवान ् वा पः
णालोिचतः
े खतद द पलितकाः पा ड न म नं वपुः।
क चा य कथयािम रा म खलां व मागवातायने
ह त छ िन
अ
वशेषणमाहा
दाहो
वा पः
च
महस त याः
ासा
वपु रित
थितवतते॥४८॥
न
क च ै िच यमु मीिलतम।्
येकं
या पुनः कािचदे व व ता तीितः। यथा च—
ीडायोगा नतवदनया स नधाने गु णां
ब ो क प तनकलशया म युम तिनय य
ित े यु ं
म यास
अ
किमव न तया य समु सृ य बा पं
कतह रणीहा रने ा भागः॥४९॥
च कतह रणीहार ित
गु स नधान व हता ग भ वरमणीय य
या वशेषणं
ने
भागास ग य
काम प
कमनीवतामावहित
च कतह रणीहा र वलोचनसा येन।
अयमपरः पदपूवाधव तायाः
तावानुगु येन
केना प
कारो य ददं संव ृ ितव
िनकषणो कषण
वा
यु ं
वं नाम— य
य तया
पदाथ व पं
सा ादिभधातुमश यं
संव ृ ितसाम य पयोिगना श दे नािभधीयते। यथा—
- 33 -
सोऽयं द भधृ त तः
यतमे कतु कम यु तः॥५०॥
अ
वासवद ा वप
व सराजो
वधुर दय त
प रणेतुमीहमान तदे वाकरणीयिम यवग छन ्
त य
ाि
व तुनो
लोभनवशेन
प ावतीं
महापातक येवाक तनीयतां
यापयित कमपी यनेन संवरणसमथन सवनामपदे न। यथा च—
िन ािनमीिलत शो मदम थराया
ना यथव त न च यािन िनरथकािन।
अ ा प मे वरतनोमधुरा ण त याता य रा ण
अ
कमपीित
वल णम यपदे य वं
ना यथव तीित
दये कम प
वसंवे
तदाकणन व हताया
ितपा ते।
वेन
वन त॥५१॥
तानीित
तथा वधानुभव- विश तया
यपदे शा वषय वं
िनरथकानी यलौ ककचम कारका र वादपाथक वं
चम कृ तेरनुभवैकगोचर-
का यते।
िनवायते।
तेषां
च
व येतेषु
मयमाणािन।
न
च
यािन
वशेषणव
वं
तीयते।
इदमपरं पदपूवाधव तायाः
समासा दवृ ीनां कासा च
कारा तरं स भवित वृ वैिच यव
विच ाणामेव क विभः प र हः
वं नाम— य
यते। यथा—
म येऽ कुरं प लवाः॥५२॥
यथा च—
पा ड न म नं वपुः॥५३॥
यथा वा—
सुधा वसरिन य दसमु लास वधाियिन।
हमधामिन ख डे ऽ प न जनो नो मनायते॥५४॥
- 34 -
अपरं
िल गवैिच यं
नाम
पदपूवाधव तायाः
कारा तरं
यते—
य
िभ निल गानाम प श दानां वैिच याय सामानािधकर योपिनब धः। यथा—
इ थं जडे जगित को नु बृ ह
कणः कर ननु भवे
माण-
विनत य पा म॥्५५॥
मैिथली त य दाराः॥इित॥५६॥
अ यद प
ीिल गमेव
िल गवैिच यव
यु यते, ‘नामैव
वम ्—य ानेकिल गस भवेऽ प
सौकुमायात ्
क विभः
ीित पेशलम ्’(२/२२) इित कृ वा। यथा—
एतां प य पुर तट म ् इित॥५७॥
पदपूवाध य धातोः
याथवैिच यव
यावैिच य ितपादनपर वेन वैद
त
यावैिच यं बहु वधं व छ
वं नाम व
यभ गीभ णितरमणीयान ्
वतत यवहारं
रइकेिल हअ णअंसणकर कसल अ
व कारा तरं
व ते— य
योगान ् िनब न त कवयः।
यते। यथा—
णअणजुअल स।
स तइअणअणं प वइप रच बअं जअइ॥५८
अ
समानेऽ प ह
थगन योजने सा ये तु ये च लोचन वे, दे याः प रचु बनेन
य य िनरोधः स पा ते त गवत तृ तीयं नयनं जयित सव कषण वतते इित वा याथः।
अ
जयतीित
यापद य कम प स दय दयसंवे ं वैिच यं प र फुरदे व ल यते। यथा—
वे छाकेस रणः
व छ व छायायािसते दवः।
ाय तां वो मधु रपोः
अ
नखानां
प नाित छे दनल णं
प नाित छदो नखाः॥५९॥
सकललोक िस
छे दन यापार यितरे क
कम यपूव मेव
यावैिच यमुपिनब म।् यथा च—
स दहतु द ु रतं शा भवो वः शरा नः॥६०॥
- 35 -
अ
च पूव वदे व
यावैिच य तीितः। यथा च—
क णु पलदलिमिलअलोअणे हं हे लालोलणमा णअणअणे हं ।
लीलइ लीलावई ह ण
अ
क दप
ओ िस ढिलअचाओ जअइ मअर ओ॥६१॥
लोचनैल लया लीलावतीिभिन
ः
जयित सव कषण वतत इित
जय तीित व
कमु यते, यत ता तथा वध वजयावा ौ स यां
यम।्
तदयम ािभ ायः—
चेतन वेन
व यापारपरा ुखीकृ तः सन ् िशिथलीकृ तचापः
स
य
लोचन वलासानामेवं वधं
वचापारोपणायासमुपसं तवान।्
जै ता ौढभावं
यत तेनैव
पयालो य
भुवन वजयावाि ः
प रसमा यते। ममेित म यमान य त य सहाय वो कषाितशयो जयतीित
कतृ तायाः कारण वेन कवे त
े िस प र फु रतः। तेन
का र
कम प
यावैिच यम
यापदे न
त दा ाद-
तीयते। यथा च—
ता य रा ण
अ
ज प त
दये कम प
वद ती या द
वन त॥६२॥
न
यु म ्,
य मा ािन
कया प
व छ या
कम यना येयं समपय तीित कवेरिभ ेतम।्
व तायाः परोऽ य त
क शः—
यया यः।
कारः
ययः सुि
या य इित। व भाव या योऽ प
च य या यः
भेदो
व ते।
थानं स तथो ः। त या प बहवः
काराः स भव त—सं यावैिच य व हतः कारकवैिच य व हतः, पु षवैिच य व हत । त .
सं यावैिच य व हतः— य मन ् वचनवैिच यं का यब धशोभायै िनब यते। यथा—
मैिथली त य दाराः॥इित॥६३॥
फु ले द वरकाननािन नयने पाणी सरोजाकराः॥६४॥
अ
वचनबहवचनयोः
समानािधकर यमतीव चम का र।
ु
- 36 -
कारकवैिच य व हतः-
य ाचेतन या प
पदाथ य
चेतन वा यारोपेण
चेतन यैव
यासमावेशल णं रसा दप रपोषणाथ कतृ वा दकारकं िनब यते। यथा—
तन
ं म दं
नपयित बला ा पिनवहो
हठाद तःक ठं लुठित सरसः प चमरवः।
शर
यो
नापा डु ः पतित च कपोलः करतले
न जानीम त याः क इव ह वकार यितकरः॥६५॥
अ
य
या
वा पिनवहाद नामचेतनानाम प चेतन वा यारोपेण क वना कतृ वमुपिनब म्—
ववशायाः स या तेषामेवं वधो
समथ यिभ ायः।
यवहारः, सा पुनः
अ य च
य तया मदा दगोचरतामाप ते,
कपोलाद नां
त याः
वयं न
क चद याच रतुं
तदवयवानामेतदव थ वं
पुनय ऽसाव त वकार यितकर तं
तदनुभवैक-
वषय वा यं न जानीमः। यथा च—
चापाचाय
अ
च
व ते— य
यो
ये
पुर वजयी काितकेयो वजेयः
श
य तः सदनमुदिधभू रयं ह तकारः।
अ
येवैतत ् कमु कृ तवता रे णुकाक ठबाधां
ब
पश तव परशुना ल जते च
हासः॥६६॥
हासो ल जत इित पूव वत ् कारकवैिच य तीितः। पु षवैिच य व हतं व
य ापरभाव वपयासं
यु जते कवयः का यवैिच याथ यु म
वं
म द वा
ाितप दकमा ं िनब न त। यथा—
अ म ा य वपयया द परं दे वो न जानाित तम॥्६७॥
अ
वं न जानासीित व
एवं यु मदा द वपयासः
ये वैिच याय दे वो न जानाती यु म।्
यापदं वना
ाितप दकमा ेऽ प
यते। यथा—
- 37 -
अयं जनः
ु मना तपोधने
न चे ह यं
ितव ु महिस॥६८॥
अ ाहं
ु काम इित व
ये ताट
य ती यथमयं जन इ यु म ्। यथा वा—
सोऽयं द भधृ त तः इित॥६९॥
अ
सोऽहिमित व
ये पूव व
‘अयम ्’ इित वैिच य तीितः।
एते च मु यतया व ता काराः कितिच नदशनाथ
स भव तीित महाक व वाहे स दयैः
एयं
वा यावयवानां
पदानां
वयमेवो
दिशताः। िश ा
सह शः
े णीयाः।
येकं
वणा वयव ारे ण
यथा-स भवं
व भावं
या यायेदानीं पदसमुदायभूत य वा य य व ता या यायतेवा य य व भावोऽ यो िभ ते यः सह धा।
य ाल कारवग ऽसौ सव ऽ य तभ व यित॥२०॥
वा य य
व भावोऽ यः।
सा ययकारक वशेषणं
भ गीभ णितवैिच यम ्
वा यिमित
अ यः
पूव
वा य य
य य
व ता यितरे क
पदसमुदायभूत य।
तीित त य
आ यातं
ोकादे व मभावो
समुदायवैिच यिनब धनः
कोऽ प
स भवित। यथा—
उप थतां पूव मपा य ल मी वनं मया साधमिस
वामा यं
ा य तया नु कोपा सोषा म न
व वने वस ती॥६०॥
एत सीतया तथा वधक णा ा ता तःकरणया व लभं
सेवासमाप नां ल मीमपा य ि यं प र य य पूव य
यात त य
तव
व नेऽ येत न
स भा यते।
प नः।
ित स द यते— यदप
ु थतां
वं मया साध वनं
तया
प नो व पनं
पुन त मादे व
ी वभावसमुिचतसप ी व े षा व हृ े वस ती न सोढा म। त ददमु ं
भवित—य
कोपात ्
मन ्
- 38 -
वधुरदशा वसं ु लेऽ प
समये
तथा वध सादा पदताम यारो य
िन कारणप र यागितर कारपा तां नीता मी येतदिचतमनु
िचतं वा
ु
भवता
य ददानीं
सा ा ये
व दत यवहारपर परे ण
वयमेव वचायतािमित।
स च व भाव तथा वधो यः सह धा िभ ते बहु कारं भेदमासादयित। सह -
श दोऽ
सं याभूय
क व ितभानामान
जानीम तं
वमा वाची,
न
िनयताथवृ ः,
यथा—
सह दलिमित।
य मात ्
या नयत वं न स भवित। योऽसौ वा य य व भावो बहु कारः, न
क शिम याह—
य म नसावल कारवगः
य ाल कारवग ऽसौ
क व वाह िस
सकलोऽ य तभ व यित अ तभावं
तीित पमा दरल करणकलापः
ज यित, पृ थ
यपदे शमासादिय यती यथः। स चाल कारवगः
एवं वा यव तां
सव ऽ य तभ व यित।
वेन नाव था यते। त
वल णावसरे
या याय वा यसमूह प य
य
सवः
कारभेद वेनैव
ितपदमुदाह र यते।
करण य त समुदाया मक य च
ब ध य व ता या यायते—
व भावः
करणे
ब धे वा त या शः।
उ यते सहजाहायसौकुमायमनोहरः॥२१॥
व भावो व यासवैिच यं
वा
नाटकादौ
वाभा वकमाहाय
सोऽ यु यते
ब धैकदे शभूते
क यते।
करणं या शोऽ त या ग ् व ते
क शः—
सहजाहायसौकुमायमनोहरः
यु प युपा जतं य सैकुमाय रामणीयकं तेन मनोहरो
ब धे
सहजं
दयहार यः स
तथो ः।
त
क णा
करणे व भावो यथा— रामायणे मार चमायामयमा ण यमृ गानुसा रणो राम य
दकणनकातरा तःकरणया
वजी वतप रर ािनरपे या ल मणो िनभ
जनकराजपु या
य
त
ाणप र ाणाय
े षतः।
- 39 -
तदे तद य तमनौिच ययु म।् त य च सवाितशयच रतयु
कनीयसा
वैद
वेन व यमान य तेन
ाणप र ाणस भावने येतद य तमसमीचीनिमित पयालो य उदा राघवे क वना
यवशेन मार चमृ गमारणाय
े रतः इ युपिनब म।् अ
कराताजु नीये
यात य प र ाणाथ ल मण य सीतया कातर वेन रामः
च त दा ादका र वमेव व
करातपु षो
षु
वम।् यथा च—
वा य वेन
वमागणमागणमा मेवोप ा तम।्
व तुतः पुनरजु नेन सह ता पयाथलोचनया व हो वा याथतामुपनीतः।
तथा च त ैवो यते —
यु य सामाच रतं वलोभनं भयं वभेदाय िधयः
तथािभयु ं च िशलीमुखािथना यथेतर
ब धे
व भावा
यथा—
प च वधव तासाम ीसमुदायसु दरं
या यिमवावभासते॥७१॥
कु िच महाक व वरिचते
स दय दयहा र
दिशतम।्
रामकथोपिनब धे
महापु षवणनमुप मे
नाटकादौ
ितभासते
परमाथत तु विधिनषेधा मकधम पदे शः पयव यित, रामव ितत यं न रावणव दित।
यथा च, तापसव सराजे कुसुमसुकुमारचेतसः सरस वनोदै करिसक य नायक य
च रतवणनमुप ा तम।्
व तुत तु
तथा वधनय यवहारिनपुणैरमा यै तै तै पायै
यसनाणवे
ारणीय
िनम ज नजो
राजा
इ युप द म।्
एत च
व तरे ण तु
वल णावसरे
वल ण या यानावसरे य तामाया यित।
एवं क व यापारव ताष कमु े शमा ेण
या यातम।्
या या यते।
म ा
वेन ब धोऽधुना या या यते—
वा यवाचकसौभा यलाव यप रपोषकः।
यापारशाली वा य य व यासो ब ध उ यते॥२२॥
- 40 -
व यासो
यापारोऽ
विश ं
तुतका य
ोकादे ः।
यसनं यः स नवेशः स एष
याल णः। तेन शालते
यापारशाली ब ध उ यते।
ाघते यः स तथो ः। क य-वा य य
क शः—वा यवाचकसौभा यलाव यप रपोषकः
वा यवाचकयो योर प
वा य यािभधे य वाचक य च श द य व यमाणं सौभा यलाव यल णं य
प रपोषकः
पु ताितशयकार
सौभा यं
ितभासंर भफलभूतं
गुण यं त य
चेतनचम का र वल णम ्,
लाव यं स नवेशसौ दयम ्, तयोः प रपोषकः। यथा—
द वा वामकरं िनत बफलके लीलावल म यया
ो ु ग तनमंसचु बिचबुकं कृ वा तया मां
ा त ोतनवे
सासूयं
अ
ित
नीलम णम मुवली व माः
हताः
मर वरमुचो
सम क वकौशलस पा
कय मा वण व यास व छ
य
ाः कटा
छटाः॥72॥
चेतनचम का र वल ण य
व हत वपदस धानस पदपा
ु जत य
च
सौभा य य
लाव य य
परः
प रपोषो व ते।
एवं च
व पमिभधाय त दा ादका र वमिभध —
े
वा यवाचकव ो
तयाितशयो रम।्
त दा ादका र वं कम यामोदसु दरम॥्२३॥
त दा ादका र वं
का य वदान द वधािय वम।्
वा यवाचकव ो
तयाितशयो रम।्
एत य
योऽितशयः
तय य
वा यमिभधेयं
वाचकं
श दो
कोऽ यु कष त मादु रमित र म।्
व पेणा यत ् कम प त वा तरमेतदितशयेनैत मा
क शम ्—
व ो
रल करणम ्,
व पेणाितशयेन
च
तयाद प लोको रिम यथः। अ य च
- 41 -
क शम ्—
कम यामोदसु दरम।्
कम य यपदे यं
स दय दयस दे शम ्
आमोदः
सुकुमारव तुधम र जक वं नाम, तेन सु दरं र जक वरमणीयम।् यथा—
हं सानां िननदे षु यैः कविलतैरास यते कूजताम यः कोऽ प कषायक ठलुठनादाघघरो व मः।
ते स
यकठोरवारणवधूद ता कुर पिधनो
िनयाताः कमलाकरे षु विसनीक दाि म
अ
तयेऽ प वा यवाचकव ो
वभा यते। क तु
य प
य
एवं
ाधा येन न क
द प कवेः संर भो
ितभावैिच यवशेन कम प त दा ादका र वमु मीिलतम।्
सवषामुदाहरणानाम वकलका यल णप रसमाि ः
ाधा येनािभधीयते
वयमेवो
ल णे
थयः॥73॥
स
एवांशः
येकमु
तया
तेषां
स भवित
तथा प
प र फुरतीित
स दयैः
े णीयम।्
का यसामा यल णमिभधाय
त शेषल ण वषय दशनाथ
मागभेदिनब धनं
ै व यमिभध —
े
स
ित त
ये मागाः क व
सुकुमारो विच
त
त मन ् का ये
वरा दसं याव ावतामेव
कवीनां
विच
थानं
थानहे तवः।
म यम ोभया मकः॥२४॥
मागाः
व तुत त
प थान यः
ै पल भात।्
स भव त।
ते
च
न
ौ
न
क शाः—क व
च वारः,
थानहे तवः।
व नं त य हे तवः, का यकरण य कारणभूताः। कमिभधानाः— सुकुमारो
म यम ेित। क शो म यमः—उभया मकः। उभयमन तरो ं
य येित व हः। छाया योपजीवी यु ं भवित। तेषां च
वल णावसरे
माग यमा मा
व पमा या यते।
- 42 -
अ
च
बहु वधा
वशेषसमा यणेन
व ितप यः
वैदभ भृ तयो
चो माधमम यम ववैिच येण
एत चोभयम ययु
यु म।्
स यते। न च
यव थापियतुं
स भव त।
र तय त ः
ै व यम।् अ यै
समा नाताः।
दे शानामान
वेन का यकरणं मातुलेयभिगनी ववाहव
दे शधम
ह
वृ
तासां
वैदभगौड यल णं माग तयमा यातम ्।
य मा े शभेदिनब धन वेर ितभेदानां
विश र ितयु
श यम।्
य मा चर तनै वदभा ददे श-
यवहारपर परामा शरणः
यास य वं
दे शधमतया
श यानु ानतां
नाितवतते। तथा वधका यकरणं पुनः श
या दकारणकलापसाक यमपे यमाणं न श यते
तथाकथ चदनु ातुम।्
णा यगीत वषयसु वरता द विनरामणीयकव
न
च
दा
वाभा वक वं व ुं पायते। त मन ् सित तथा वधका यकरणं सव य
व मानायाम प
यु प या दराहायकारणस प
िनयमिनब धनाभावात ् त ादशना
अ य
वैय यमायाित।
तावे
यथाश
िनवचनसमा यामा करणकारण वे
न
यवित ते,
च दशनात।्
ै व यं
यव थापियतुं
या यम।् य मात ्
वैदभ स शसौद यास भवा म यमाधमाधमयो पदे श-
प रहाय वेना युपदे शो
चागितकगित यायेन
यात।् क च श ौ
ितिनयतदे श वषयतया
न च र तीनामु माधमम यम वभेदेन
स दया ादका रका यल ण
य
न
यु तामाल बते,
द र दाना दवत ्
का यं
दे श वशेषा यण य
तैरेवान युपगत वात ्
करणीयतामहित।
वयं
न
न
तदे वं
ववदामहे ।
माग तयवा दनाम येता येव दषणािन।
तदलमनेन िनःसारव तुप रमलन यसनेन।
ू
क व वभावभेदिनब धन वेन
का य
सुकुमार वभाव य कवे तथा वधैव सहजा श
तथा वधसौकुमायरमणीयां
यते। तथैव चैत मा
सम जसतां
ः समु वित, श
यु प माब नाित।
विच ः
थानभेदः
ता यां
च
श
गाहते।
मतोरभेदात।् तया च
सुकुमारव मना यासत परः
वभावो य य कवे त दा ादका रका यल णकरण—
- 43 -
तावात ् सौकुमाय यितरे कणा वैिच येण रमणीय एव, त य च कािच िच ैव तदनु पा
श
ः
समु लसित।
तया
च
तथा वधवैद
वैिच यवासनािधवािसतमानसो
यब धुरां
यु प माब नाित।
ता यां
विच व मना यासभा
च
भवित।
एवमेतदभय
व शबलशोभाितशयशािलनी श
ु क विनब धनसंविलत वभाव य कवे तदिचतै
ु
समुदेित।
तया
च
तदभय
ु प र प दसु दर यु प युपाजनमाचरित।
ः
तत त छाया तय-
प रपोषपेशला यासपरवशः स प ते।
तदे वमेते कवयः सकलका यकरणकलापका ािध ढरमणीयं कम प का यमारभ ते,
सुकुमारं विच मुभया मकं च। त एव त
य प
वतनिनिम भूता मागा इ यु य ते।
क व वभावभेदिनब धन वादन तभेदिभ न वमिनवाय
प रसं यातुमश य वात ् सामा येन
वभावसुकुमार तावदे को
रामणीयक विश ो
रािशः,
ै व यमेवोपप ते। तथा च रमणीयका यप र ह
त
यित र
इ यु यते।
रमणीय वादे तद य छाया तयोपजी वनोऽ य
क यिच
तावे
त यितरे क
तदे तयो योर प
यायोपप नं
पयव यित।
त दा ादका र वप रसमा ेन
यूनता।
च
श
पुनराहाययोः कथमेत
वतते।
रमणीय वमेव
येकम खिलत वप र प दम ह ना
ननु
सव य
यारमणीय यानुपादे य वात।्
विच
त मादे षां
तथा प
योरा तरत यात ्
वाभा वक वं
च
यु यते,
यु प य यासयोः
घटते? नैव दोषः, य मादा तां तावत ् का यकरणम ्, वषया तरे ऽ प
क यिचदना दवासना यासािधवािसतचेतसः
तौ
व ुं
वाभावािभ य जनेनैव
वभावानुसा रणावेव
साफ यं
भजतः।
यु प या यासौ
वभाव य
तयो
पर परमुपकाय पकारकभावेनाव थानात ् वभाव तावारभते, तौ च त प रपोषमातनुतः। तथा
- 44 -
चाचेतनानाम प भावः
च
का तमणय
वभावसंवा दभावा तरस नधानमाहा
मसः करपरामशवशेन
तदे वं मागानु
य तानेव
अ लान ितभो
अय
यादिभ य
मासादयित, यथा
प दमानसहजरस सराः स प
ते।
मेण ल यित—
ननवश दाथब धुरः।
व हत व पमनोहा र वभूषणः॥२५॥
भाव वभाव ाधा य य कृ ताहायकौशलः।
रसा दपरमाथ मनःसंवादसु दरः॥२६॥
अ वभा वतसं थानरामणीयकर जकः।
विधवैद
यिन प निनमाणाितशयोपमः॥२७॥
यत ् क चना प वैिच यं त सव
सौकुमायप र प द य द य
ितभो वम।्
वराजते॥२८॥
सुकुमारािभधः सोऽयं येन स कवयो गताः।
मागणो फु लकुसुमकाननेनेव ष पदाः॥२९॥
सुकुमारािभधः सोऽयम ्, सोऽयं पूव
स कवयः कािलदास भृ तयो गताः
ल णः सुकुमारश दािभधानः। येन मागण
याताः, तदा येण का यािन कृ तव तः। कथम ्—
उ फु लकुसुमकाननेनेव ष पदाः। उ फु लािन
कानने
वने
तेन
ष पदा
इव
कुसुमसौकुमायस शमािभजा यं
मरा
ो यते।
वकिसतािन कुसुमािन पु पा ण य मन ्
यथा।
तेषां
क पसारसं ह यसिनता। स च क शः— य
विच भावो
पुनराहाय
व ो
यु
यथाकथ च
वकिसतकुसुमकाननसा येन
च
िन पा म।्
येन
कुसुममकर द
य मन ् क चना प कय मा म प वैिच यं
वम ् त सवमल कारा द ितभो वं
य ेन
मरसा
त य
क शम ्—
क वश
समु लिसतमेव,
न
सौकुमायप र प द य द।
- 45 -
सौकुमायमािभजा यं त य प र प द त दा ादका र वल णं रामणीयकं तेन
रसमयं स प ते य थो म।् य
वराजते शोभाितशयं पु णातीित स ब धः। यथा—
वृ तापो दवसोऽितमा म यथमेव
उभौ वरोध
अ
पु णाित।
णदा च त वी।
यया विभ नौ जायापती सानुशया ववा ताम॥्७४॥
ेष छाया छु रतं
कमनीयतां
क वश
तथा
च
मा समु लिसतमल करणमनाहाय
काम प
‘ वृ तापः’
वाचकौ
‘त वी’
सु दर वभावमा समपणपर वेन वतमानावथा तर ती यनुरोधपर वेन
क व य कौशलसमु लिसत य पुनः
ितप ेते।
कं
कारा तर य
त
पृ थगव थानल णं
तथा
इित
वृ ं न सम येते,
तीतावानुगु यमा ेण त दा ादका रतां
कारा तरं
श दाथा तर तीितका रणो पिनब धः।
वभावभेदल णं च
य दते
नाम?
चोपमेययोः
वरोध विभ नयोः
सहानव थानल णो
विभ न वम।् उपमानयोः पुनर याकलहल णो
विभ न वम।् ‘अितमा म ्’ ‘अ यथ’ चेित
साितशयता तीितका र वेनािततरां रमणीयम।्
ेष छायो
वरोधः,
वरोधः, कोपात ्
वशेषण तयं प
येऽ प
लेशस पा ा यय घ टत वेना
मनोह रणी।
य
क शः—अ लान ितभो
ा ना तनसं कारप रपाक ौढा
नूतना कुर यायेन
वयमेव
ननवश दाथब धुरः।
ितभा
समु लिसतो,
कािचदे व
न
पुनः
अ लाना
क वश
ः,
व हत व पमनोहा र वभूषणः। अय ेना लेशेन
मना ा ं मनोहा र
दया ादकं
वभूषणमल करणं य
तत
कदथनाकृ ौ
त दा ादका र वसाम ययु ौ श दाथाविभधानािभधेयौ ता यां ब धुरो
क शः— अय
यासावदोषोपहता
उ
नवौ
नो
य ौ
दयहार । अ य च
व हतं कृ तं यत ्
व पं
स तथो ः। ‘ व प’श दोऽ
करणा पे ः, न वा यमा परः। उदाहरणं यथा—
- 46 -
बाले दव
ु ा य वकासभावा
बभुः पलाशा यितलो हतािन।
स ो वस तेन समागतानां नख तानीव वन थलीनाम॥्७५॥
अ
‘बाले दव
ु ा ण’ ‘अितलो हतािन’ ‘स ो वस तेन समागतानाम ्’ इित पदािन
सौकुमायात ्
मनोहा रणः
वभाववणनामा पर वेनोपा ा य प
लेशं वना
य ा य च
य
स
तथा वधो य
न वेन
ाधा यं मु यभाव तेन
तथो ः।
य कृ तं ितर कृ तं
तदयमिभ ायः—पदाथपरमाथम हमैव
वजृ भते। येन व वधम प
यु प
स प ते। अ ोदाहरणं रघुवंशे मृ गयावणनपरं
त य
इ यल करण य
योजनां भजमानािन चम का रतामाप
क शः—भाव वभाव ाधा य य कृ ताहायकौशलः।
वभाव त वं त य
नैपु यं
वभावो
‘नख तानीव’
भावाः
ते।
पदाथ तेषां
यु प
व हतं कौशलं
क वश
समु मीिलतः,
वलिसतं का या तरगतं ितर कारा पदं
करणम्, यथा—
तन णियिभमु हरे
ु णशावै याह यमानह रणीगमनं पुर तात।्
आ वबभूव कुशगभमुखं मृ गाणां यूथं तद सरग वतकृ णसारम॥्७६॥
यथा च कुमारस भवे (३/३५)
ािन भावं
इतः परं
यया वव ु॥७७॥
ा णधमवणनम्, यथा
शृ गेण च
पशिनमीिलता ीं
मृ गीमक डू यत कृ णसारः॥७८॥
अ य च
तदा द हणेन
त
क शः—
र यादयोऽ प
ा त द तेषां मनःसंवादो
सुकुमारः स दय दया ादकार
रसा दपरमाथ मनःसंवादसु दरः।
गृ
ते।
तेषां
दयसंवेदनं
परमाथः
रसाः
शृ गारादयः।
परमरह यं
त जान तीित
वानुभवगोचरतया
ितभासः, तेन सु दरः
वा य योपिनब ध इ यथः। अ ोदाहरणािन रघौ रावणं
- 47 -
िनह य
पु पकेणाग छतो
राम य
सीताया त रह वधुर दयेन
मया मन ्
समु े शे
कम येवं वधं वैशसमनुभूतिमित वणयतः सवा येव वा यािन। यथा—
पूवानुभूतं
मरता च रा ौ क पो रं भी
गुहा वसार यितवा हतािन मया कथ च
अ
रािश यकरण यामिभ ायो
य
तवोपगूढम।्
घनग णतािन॥७६॥
वभावा द पेण
रसा गभूताः
शकुिन तत सिललकुसुमसमय भृ तयः पदाथाः साितशय वभाववणन ाधा येनैव रसा गतां
ितप
ते। त
व यमानाः
यित र ाः सुरग धव भृ तयः सो कषचेतनायोिगनः शृ गारा दरसिनभरतया
सरस दया ादका रतामाया तीित
क विभर युपगतम।्
तथा वधमेव
ल ये
यते।
अ य च क शः—
सं थानं सं थितय
अ वभा वतसं थानरामणीयकर जकः।
अ वभा वतमनालोिचतं
तेन रमणीयकेन रमणीय वेन र जकः स दया ादकः। तेनायमथः—
य द तथा वधं क वकौशलम
स भवित त
सवाितशाियतया चेतिस प र फुरित। य
विध वधाता त य वैद
यपदे ु िमय या न कथ चद प पायते, केवलं
क शः— विधवैद यिन प निनमाणाितशयोपमः।
यं कौशलं तेन िन प नः प रसमा ो योऽसौ िनमाणाितशयः
सु दरः सग लेखो रमणीयरमणीलाव या दः स उपमा िनदशनं य य स तथो ः तेन
वधातु रव कवेः कौशलं य
ववे ु मश यम।् यथा—
याब धिन प दभुजेन य य विनः स
पर परे ण।
कारागृ हे िन जतवासवेन दशाननेनो षतमा सादात॥॥
् ८०॥
अ
यपदे श कारा तरिनरपे ः क वश
एत मन ् कुलके
तीये
वणनीय य
थम ोके
व तुनः
प रणामः परं प रपाकमिध ढः।
ाधा येन श दाल करणयोः सौ दय
सौकुमायम।्
तृ तीये
कारा तरिनरपे
य
ितपा दतम।्
स नवेश य
- 48 -
सौकुमायम।्
चतुथ
वैिच यम प
सौकुमाया वसंवा द
वधेयिम यु म।्
प चमो
वषय वषियसौकुमाय ितपादनपरः।
एवं सुकुमारिभधान य माग य़ ल णं वधाय त यैव गुणान ् ल यित—
असम तमनोहा रपद व यासजी वतम।्
माधुय सुकुमार य माग य
असम तािन
थमो गुणः॥३०॥
समासव जतािन
ु ितर य वेनाथरमणीय वेन च यािन पदािन सुि
मनोहार ण
दया ादकािन
तािन तेषां व यासः स नवेशवैिच यं
जी वतं सव वं य य त थो ं माधुय नाम सुकुमारल ण य माग य
गुणः। असम तश दोऽ
थमः
धानभूतो
ाचुयाथः, न समासाभाविनयमाथः। उदाहरणं यथा—
डारसेन रहिस
मतपूव िम दो
लखां वकृ य विनब य च मू न गौया।
कं शोिभताहमनयेित शशा कमौलेः
पृ
अ
य पातु प रचु बनमु रं वः॥८१॥
पदानामसम त वं श दाथरमणीयता व यासवैिच यं च
तदे वं माधुय मिभधाय
तयम प चका त।
सादमिभध —
े
अ लेश य जताकूतं झिग यथसमपणम।्
रसव ो
झिगित
वषयं य
सादः स क यते॥३१॥
थमतरमेवाथसमपणं व तु ितपादनम।् क शम ्— अ लेश य जताकूतम ्
अकदथना क टतािभ ायम।्
सकलाल कारसामा यं
कं
वषयम ्- रसव ो
वषयम।् रसाः शृ गारादयः व ो
वषयो गोचरो य य त थो म।् स एव
ः
साद यो गुणो क यते
- 49 -
भ यते। अ
पदानामसम त वं
िस ािभधान वम ् अ यव हतस ब ध वं समासस ावेऽ प
गमकसमासयु ता च परमाथः। ‘आकूत’ श द ता पय व छ ौ च वतते। उदाहरणं यथा—
हम यपाया शदाधराणामापा डु र भूतमुख छवीनाम।्
वेदो मः कंपु षा गनानां च े पदं प वशेषकेषु॥८२॥
अ ासम त वा दसाम ी
व ते।
यद प
व वधप वशेषकवैिच य व हतं
कम प
वदनसौ दय मु ाकणाकार वेदलवोपबृ ं हतं तद प सु य मेव। यथा वा—
अनेन साध वहरा बुराशे तीरे षु ताड वनममरे षु।
पा तरानीतलव गपु पैरपाकृ त वेदलवा म
अल कार य
ः॥८३॥
यथा—
बाले दव
ु ा ण इित॥८४॥
एवं
सादमिभधाय लाव यं
यित—
वण व यास व छ पदस धानस पदा।
व पया ब धसौ दय लाव यमिभधीयते॥३२॥
ब धो
वा य व यास त य
सौ दय
रामणीयकं
लाव यिम यु यते। क शम ्—वणानाम राणां
व यासो
शोभा वैद
यभ गी तया ल
तानां स धानं त य स पत ्, सा प शोभैव,
तया
तम।्
ल
क
तं पदानां सुि
या—उभय पया प
व पया
विच ं
लाव यमिभधीयते
यसनं त य
मना ा या
व छ ः
नाितिनब धिनिमतया।
तदयम ाथः श दाथसौकुमायसुभगः स नवेशम हमा लाव याढयो गुणः क यते। यथा—
नाना मु े वनुधूपवासं व य तसाय तनम लकेषु।
कामो वस ता ययम दवीयः केशेषु लेभे बलम गनानाम॥
् ८५॥
अ
स नवेशसौ दयम हमा स दयसंव ो न यपदे ु ं पायते। यथा वा—
- 50 -
चकार बाणैरसुरा गनानां ग ड थलीः
अ ाप
वण व यास व छ ः
ो षतप लेखाः॥८६॥
पदस धानस प च
स नवेशसौ दयिनब धन-
फुटावभासैव।
एवं लाव यमिभधाय आिभजा यमिभध -े
ु ितपेशलताशािल सु पशिमव चेतसा।
वभावमसृ ण छायमािभजा यं
एवं वधं व तु आिभजा यं
वणे
यं त
सौकुमायात ्
अनाहाय
च ते आिभजा यािभधानं गुणं वणय त।
पेशलता रामणीयकं तेन शालते
मनसा सु पशिमव। सुखेन
सित
च ते॥३३॥
पृ यत इवे यितशयो
कम प
णका त य
चेतिस
ु ितः
ाघते य थो म।् सु पशिमव चेतसा
रयम।् य मादभयम
प
ु
पशसुखमपयतीव।
यतः
पशयो य वे
वभावमसृ ण छायम्
आिभजा यं कथय ती यथः। यथा—
योितलखावलिय गिलतं य य बह भवानी।
पु
अ
ी या कुवलयदल ा प कण करोित॥८७॥
ु ितपेशलता द
वभावमसृ ण छाय वं कम प स दयसंवे ं प र फुरित।
ननु च लाव यमािभजा यं च लोको रत णी पल णव तुधमतया यत ्
कथं का य य भ वतुमहतीित चे
का यधम वं
वघटते।
न। य मादनेन
माधुय
तथा वधा ादका र वसामा योपचारात ्
व छसिलल फ टका दधमतया
झिगित तीितपेशलतां
ह
का ये
िस ं तत ्
यायेन पूव िस योर प माधुय सादयोः
गुडा दमधुर
यप द यते।
िस ः
ितप ते। त दे व च का ये क वश
यधमतया
तथैव
च
िस ं
सादः
फुटावमािस वसामा योपचारात ्
कौशलो ल खतका तकमनीयं
- 51 -
ब धसौ दय
चेतनचम कारका र वसामा योपचारा लाव यश द यितरे केण
धेयतां नो सहते। तथैव च का ये
ननु च कै
वभावमसृ ण छाय वमािभजा यश दे नािभधीयते।
तीयमानं व तु ललनालाव यसा या लाव यिम यु पा दत तीित —
तीयमानं पुनर यदे व व
य
श दा तरािभ-
व त वाणीषु महाकवीनाम।्
िस ावयवाित र माभाित लाव यिमवा गनासु॥८८॥
त कथं ब धसौ दयमा ं लाव यिम यिभधीयते? नैष दोषः, य मादनेन
वा यवाचकल ण िस ावयव यित र
सकललोकलोचनसंवे
य
वेना त वमा ं
ललनालाव य य।
सा यते
स दय दयानामेव
ा तेन
तीयमान य,
न
संवे ं
तीयमानं
सत ्
पुनः
स गीक ु पायते।
त य ब धसौ दयमेवा यु प नपदपदाथानाम प
यप द यते।
कािमनीनां
तीयमानं
कम प
पुनः
सौभा यं
वणमा ेणैव
का यपरमाथ ानामेवानुभवगोचरतां
तदपभोगोिचतानां
ु
पुन तासामेव
नायकानामेव
स क विगरािमव
दयहा र व पधया
ितप ते।
संवे तामहित,
यथा
लाव यं
सौ दय
सकललोकगोचरतामायाती यु मेवे यलमित स गेन।
एवं सुकुमार य ल णमिभधाय विच ं ल यित—
ितभा थमो े दसमये य
श दािभधेयययोर तः
व ता।
फुरतीव वभा यते॥३४॥
अल कार य कवयो य ाल करणा तरम।्
अस तु ा िनब न त हारादे म णब धवत॥्३५॥
र र म छटो सेकभासुरैभू षणैय था।
का ताशर रमा छा
भूषायै प रक
यते॥३६॥
- 52 -
य
त दल कारै ाजमानैिनजा मना।
वशोभाितशया तः थमंल काय
यद यनूतनो लेखं व तु य
उ
का यते॥३७॥
तद यलम।्
वैिच यमा ेण का ां काम प नीयते॥३८॥
य ा यथाभवत ् सवम यथैव यथा िच।
भा यते
ितभा लेखमह वेन महाकवेः॥३९॥
तीयमानता य
वा यवाचकवृ
वा याथ य िनब यते।
यां यित र
य क यिचत॥्४०॥
वभावः सरसाकूतो भावानां य
ब यते।
केना प कमनीयेन वैिच येणोपबृ ं हतः॥४१॥
विच ो य
व ो
वैिच यं जी वतायते।
प र फुरित य या तः सा का यितशयािभधा॥४२॥
सोऽितदःस
चरो येन वद धकवयो गताः।
ु
ख गधारापथेनेव सुभटानां मनोरथाः॥४३॥
स
बहना
ु , येन
च ु र यथः।
विच ािभधानः प था, क क् —अितदःस
चरः, य ाितदःखे
ु
ु न स चरते।
वद धकवयः केिचदे व
यु प नाः केवलं गताः
कथम ् ख गधारापथेनेव
सुभटानां
कं
याताः, तदा येण का यािन
मनोरथाः।
िन
श
ं धारामागण
यथा
सुभटानां महावीराणां मनोरथाः स क प वशेषाः। तदयम ािभ ायः—यदिसधारामागगमने
मनोरथानामौिच यानुसारे ण यथा िच
वतमानानां मना ा म प
सा ा समरस मदसमाचरणे पुनः कदािचत ्
माग य दगम
वं त
ु
कम प
थतानां च वहरण ौ ढः
लानता न स भा यते।
लान वम प स भा येत। तदनेन
ितपा ते।
- 53 -
क क्
स
मागः—य
य मन ्
व पानु वेिशनी व ता भ णित व छ ः
कदा-
ितभा थमो े दसमये।
यत ् क व य िनरपे योरे व
पर
श दािभधेययोरिभधानािभधीयमानयोर तः
फुरतीव
प दमानेव
वभा यते। ल यते।
ितभायाः क वश े रचरमो लेखावसरे । तदयम
श दाथयोः
वाभा वकः
कोऽ प
परमाथः —
व ता कारः
प र फुरन ्
यते। यथा—
कोऽयं भाित
कार तव पवनपदं लोकपादाहतीनां
तेज व ातसे ये नभिस नयिस य पांसुपुरं
ित ाम।्
य म नु था यमाने जननयनपथोप व तावदा तां
केनोपायेन स ो वपु ष कलुषतादोष एष
अ ा
यु
तुत श साल णोऽल कारः
वा
ाधा येन वा याथः।
विच क वश
तीयमानम यिभधेयतािमव
चाथा तर तीितका र वेऽ प
सम धानभावेनानव थानात।्
म
ेष यपदे शः
एव
विच ं
कतु म ्।
अथा तर तीितका र वं
ितप ते।
कारा तरे ण लश यित— अल कार ये या द। य
वरचय त, अल कार य
वभूषण याल कणा तरं
अस तु ाः
कथम ्—हारादे म णब धवत।्
मु ाकलाप भृ तेयथा
र
वा य य
च
कवयो िनब न त
स तः।
यात ्
ितभासमान वा न
श यते
तीयमानाथ फुट वावभासनाथमुपिनब यमानमतीवचम कारका रतां
तमेव
तीयमानपदाथा तर वेन
समु ल खतव श दाथ पिनब धमाहा
ा पतम।्
पदानां
वयैव॥८९॥
य म माग
वभूषणा तरम ्
पदका दम णब धं
वशेष व यासं वैक टकाः। यथा—
- 54 -
हे हे ला जतबोिधस ववचसां क व तरै तोयधे
ना त वास शः परः पर हताधाने गृ ह त तः।
तृ य पा थजनोपकारघटनावैमु यल धायशो
भार ो हने करो ष कृ पया साहायकं य मरोः॥९०॥
अ ा य तगहणीयच रतं
तथा वध वलिसतः
व पम ्—
पिनब यमानं
तरम
पदाथा तरं
तीयमानतया
सिललिनिधवा यतयोप ा तः।
तदे तावदे वाल कृ तेर
गहणीय तीयमानपदाथा तरपयवसानम प
त दा ादका रतामायाित।
तुत शंसाया
भूषण वेनोपा म।्
तदे त
न
चा
चेतिस
वा यं
िनधाय
तुत शंसायाः
व तु युप मरमणीयतयो-
याज तुित ित पक ायमल करणास कराल कार यवहारो
भ वतुमहित,
पृ थगितप र फुट वेनावभासनात।् न चा प संस ृ स भवः सम धानभावेनानव थतेः। न च
योर प वा याल कार वम ्, विभ न वषय वात।् यथा वा—
नामा य यतरोिनमीिलतमभू
थाने
खलतः
लोक ायम
ावद ु मीिलतं
वव मिन वधेर य
दशनकृ ता
गृ ह तः करः।
वैशसादु ृतो
यु ं का क लूनवान ् यदिस तामा ािलमाकािलक म॥् ९१॥
अ ायमेव
यायोऽनुस धेयः। यथा च—
कं ता
यतरो रयं रसभरो
ना नवा व लर
लीला ो छिलत य कं लह रका लाव यवारां नधेः॥
उ ाढो किलकावतां
वसमयोप यास व
भणः
कं सा ादपदे
ु शय रथवा दे व य शृ गा रणः॥९२॥
- 55 -
अ
पकल णो
योऽयं
वा याल कारः
छाया तराितशयो पादनायोपिनब ा
त य
स दे हो
रयं
चेतनचम का रतामावहित।
िश ं
पूव दाहरण यो मनुसत यम।्
अ य च क क् —र े या द। युगलकम।् य
वजी वतेन
भासमानैभू षायै
प रक
यते
य म नल कारै ाजमानैिनजा मना
शोभायै
भू यते।
कथम ्—
यथा
भूषणैः,
क कणा दिभः। क शैः— र र म छटो सेकभासुरैः म णमयूखो लास ा ज णुिभः।
कृ वा—का ताशर रमा छा
कािमनीवपुः
त दे वाल करणै पमा दिभय
क
व भा सरितरा हतं
यते।
एत चैतेषां
वधाय। भूषायै क
भूषायै
क पनम ्
वशोभाितशया तः थं िनजका तकमनीया तगतमल कायमल करणीयं
त ददम
ता पयम ्—तदल कारम हमैव
वशोभाितशया तगतमल काय
तथा वधोऽ
त या य तो
यते
—यदे तैः
ो यते।
वृ ेः
का यते। यथा—
आय या जमहो सव यितकरे नास
क
ाजते,
का यते
कं
त ् वा यविश यते
यजत रे न
ोऽ
वः
चराः सं मम ्।
भूिय े व प का भव सु गणना यथ कमु ा यते
त योदारभुजो मणोऽनविसता नाचारस प यः॥९३॥
अ ाजेम हो सव यितकर वेन
तथा वधं
पणं
व हतं
य ाल कायम ्
वशौयण यु मान ् सवानेव मारयित’’ इ यल कारशोभाितशया तगत वेन
क
त सामा योऽ प
यानु ानतां
ाजते। तथा च
वा प दवीय य प दे शे नासं वभ ो यु माकमविश यते। त मात ्
समरमहो सवसं वभागल पटतया
इ यश
‘‘आयः
यद
येकं यूयं स
म य वे
तदाह—
मं
यु म।्
यजत।् गणनया वयं भूिय ा
य मादसं यसं वभागाश यता
- 56 -
कदािचदस प या
काप येन
वा
स भा यते।
तदे तदभयम
प
ु
ना ती यु म ्—
त योदारभुजो मणोऽनविसता नाचारस प यः (इित) यथा चकतमः
वजृ भत वरह यथः शू यतां नीतो दे शः॥९४॥
कािन च पु यभा ज भज
अ
क मादागताः
इ यल कायम
थ,
कं
चा य
नाम
तुत शंसाल णाल कार छाया छु रत वेनैतद यशोभा तगत वेन
स दय दया ादका रतां
ननु
यिभ याम रा ण॥९५॥ इित।
च
ा पतम।् एत च याज तुितपयायो
पकाद नां
योजनमेतेषािमहोदाहरण य?
वल णावसर
स यमेतत ्,
भृ तीनां भूयसा वभा यते।
एव
क
व पं
वेतदे व
िनण यते
विच
य
तत ्
वैिच यं
कं
नाम
यदलौ कक छायाितशययोिग वेन भूषणोपिनब धः काम प वा यव तामु मीलयित।
विच मेव
पा तरे ण
ल यित—
यदपी या द।
वा यमनूतनो लेखमनिभनव वेनो ल खतं तद प त
नीयते
लोको राितशयको टमिधरो यते।।
भ णितवैद
कथम ्
यद प
व तु
य म नलं काम प का ां
–
उ
वैिच यमा ेण,
येनैवे यथः। यथा—
अ ण— लडह णअं अ णं
सामा साम णपआवइणो रे ह
(अ य
चअ काइ व ण छाआ।
चअ ण होई॥९६॥
लटभ वम यैव च का प वतन छाया।
यामा सामा य जापते रे खैव च न भवित)॥
यथा वा—
उ े शोऽयं सरसकदली े णशोभाितशायी
कु जो कषा कु रतह रणी व मो नमदायाः।
- 57 -
कं चैत मन ् सुरतसु द त व ते वा त वाता
येषाम े सरित किलताका डकोपो मनोभूः॥९७॥
भ णितवैिच यमा मेवा
एत च भ णितवैिच यं सह
पुन विच मेव
का याथः।
न
कारं स भवतीित
तु
नूतनो लेखशािलवा य वजृ भतम।्
वयमेवो
े णीयम।्
कारा तरे ण ल यित—य ा यथे या द। य
कारे ण सत ् सवमेव पदाथजातम ्-अ यथैव
कारा तरे णैव भा यते। कथम ्— यथा िच।
व ितभासानु पेणो प ते। केन— ितभो लेखमह वेन महाकवेः,
स कवेः। य कल व यमान य व तुनः
य म न यथाभवद येन
ितभासो मेषाितशय वेन
तावसमुिचतं कम प स दय दयहा र
पा तरं
िनिममीते क वः। यथा—
तापः
वा मिन संि त मलताशोषोऽ
वगैव जनं
ु
स यं दःशमया
तृ षा तव मरो कोऽसावनथ न यः।
ु
एकोऽथ तु महानयं जललव वा य मयो जनः
स न
त न य वोपकृ तये धाराधराः
ाकृ ताः॥९८॥
यथा वा—
वशित य द नो क च कालं कला बुिनिधं वधेः
कृ ितषु सकला वेको लोके
काशकतां गतः।
कथिमतरथा धा नां धाता तमांिस िनशाकरं
फुर ददिमय ाराच ं
अ
फुटम॥्९९॥
जग हत या प मरोः क व ितभो ल खतेन लोको रौदायधुरािधरोपणेन ता क्
व पा तरमु मीिलतं
स
काशयित
व युिचतप र प दसु दरे षु
य
तीयमान वेनोदारच रत य
पदाथसह ेषु
तदे व
यदे शपा महतीित
क या प
ता पयम।्
- 58 -
अवयवाथ तु—
दःशमये
ित।
ु
‘तृ ’ वशेषणेन
तीयमान य
ैलो यरा येना यप रतोषः
पयव यित। अ वगैव जनिम यौदायऽ प त य समुिचतसं वभागास भवादिथिभल जमानैर प
वयमेवानिभसरणं
तीयते। संि त मलताशो
ष इित तदाि तानां तथा वधेऽ प स कटे
ु
तदे किन ता ितप ः।
भोगलवलौ येनेित
त य
च
ितप ते।
पूव
वप रकरप रतोषा मतया
उ राधन—ता शे
तापः
दु वलिसतेऽ प
वा मिन
न
परोपकार वषय वेन
ाघा पद वमु मीिलतम।्
अपर ा प
विध व हतसमुिचतसमयस भवं
िनजोदय य कृ तिन खल वपरप ः
सिललिनिधभ जनं
जापित णीतसकलपदाथ काशन ता युपगमिनवहणाय
वव वान ् वयमेव समाचरती य यथा कदािचद प शशा कतम ताराद नामिभ य
न
स भवतीित
क वना
नूतन वेन
यद ु ल खतं
मनाग प
तदतीव तीयमानमह व य
पर वेन
चम कारका रतामाप ते।
विच मेव
कारा तरे णो मीलयित—
ग यमानता का याथ य मु यतया
कया यु
य
च
या—वा यवाचकवृ
यभूत यािभ य
ः
‘ तीयमान’
व
य मन ्
तीयमानता
त य व तुनः क यिचदना येय य िनब यते।
यां श दाथश
यते। ‘वृ ’-श दोऽ
यवहारो
अन तरो मुदाहरण यम
वव
तीयमानते या द। य
याम।्
यित र
श दाथयो त
य तदित र वृ ेर य य
काशनसाम यमिभध े। एष
वा यव ता या यानावसरे
सुतरां
समु मी यते।
योजनीयम।् यथा वा—
े दोन हर त बा पपयसां धारा मनो ां ि यं
िन ासा न कदथय त मधुरां ब बाधर य
त या
ुितम।्
व रहे वप वलबलीलाव यसंवा दनी
छाया का प कपोलयोरनु दनं त याः परं पु यित॥१००॥
- 59 -
अ
व रहवैधुय संवरणकदथनामनुभव
वतमानायाः—
कं
बहना
ु
वा पिन ासमो ावसरोऽ प
प रणतलवलीलाव यसंवादसुभगा
प रपोषमासादयतीित
या तथा वधे
का प
कपोलयोः
वा य यित र वृ
वभावः
पा तरे ण
न
दू यु
ितपादयित— वभाव
गु स कटे
स भवित।
का तरश यसंवरणा
कारका तम वकथनं च का तकौतुको किलकाकारणतां
विच मेव
महित
ता पय
केवलं
ित दनं
तीयते।
परं
उ —
ितप ते।
इ या द।
य
य मन ् भावानां
वप र प दः सरसाकूतो रसिनभरािभ ायः पदाथानां िनब यते। क शः— केना प
कमनीयेन वैिच येणोपबृ ं हतः, लोको रे ण
दयहा रणा वैद
येनो े जतः। ‘भाव’श दे ना
सवपदाथ ऽिभधीयते, न र या दरे व। उदाहरणम ् —
डासु बालकुमुमायुधस गताया
य त्
मतं न खलु तत ्
आलो यते
मतमा मेव।
मतपटा त रतं मृ गा या-
त याः प र फुर दवापरमेव क चत॥्१०१॥
अ
अपराध
न खलु तत ्
तु—
मतमा मेवेित
हिसतांशक
ु ितरो हतम यदे व
थमाधऽिभलाषसुभगं सरसािभ ाय वमु म।्
कम प
प र फुरदवलो यत
इित
कमनीयवैिच य व छ ः।
व ो
इदानीं विच मेवोपसंहरित— विच ो य े या द। एवं वधो विच ो माग य
य मन ्
वैिच यम ् अल कार विच भावो जी वतायते जी वतवदाचरित। वैिच यादे व
विच े
‘ विच ’— श दः
वतते। त मा दे व त य जी वतम।् कं त ै िच यं नाने याह—प र फुरित
य या तः सा का यितशयािभधा। य या तः
प र फुरित
व पानु वेशेन सा का यलौ ककाितशयो
ः
ाजते। यथा—
- 60 -
य सेनारजसामुद चित चये
ा यां दवीयोऽ तरान ्
पा ण यां युगप लोचनपुटान ा मो र
तुम।्
एकैकं दलमु नम य गमयन ् वासा बुजं कोशतां
धाता संवरणाकुल
एवं
वैिच यं
रमभूत ् वा यायब ाननः॥१०२॥
स भावनानुमान वृ ायाः
धारािधरोहणरमणीयतयाितशयो
पर प द स
तीयमान वमु
े ायाः।
त च
यते।
तदे वं वैिच यं या याया त यैव गुणान ् याच —
े
वैद
य य द माधुय पदानाम
ब यते।
याित य य शैिथ यं ब धब धुरता गताम॥्४४॥
अ ा मन ् माधुय
िनवे यते।
वैद
य य दवैिच यसमपकं
य य शैिथ यमु झतकोमलभावं
पदानां
भव
ब यते
वा यैकदे शानां
धब धुरता गतां
याित
स नवेशसौ दय पकरणतां ग छित। यथा—
‘ कं ता
यतरोः’ इ य
एवं माधुय मिभधाय
सादमिभध —
े
असम तपद यासः
क चदोजः
पूवाधः॥१०३॥
पृ शन ्
िस ः क वव मिन।
ायः
असम तानां समासर हतानां पदानां
िस ः
यातः सोऽ य मन ् विच ा ये
पृ श नु ानतया
यव थतः
ायो
यते
सादोऽ य
यते॥४५॥
यासो िनब धः क वव मिन वप
माग यः
सादािभधानो गुणः क चत ् कय मा मोजः
ाचुयण ल यते। ब धसौ दयिनब धन वात।्
तथा वध यौजसः समासवती वृ ः- ‘ओजः’—श दे न िचर तनै
यते। तदयम
परमाथः—
पूव मन ् सादल णे स योजःसं पशमा िमहा वधीयते। यथा—
- 61 -
अपा गततारकाः
तिमतप मपालीभृ तः
फुर सुभगका तयः
मतसमु ित ोितताः।
वलासभरम थरा तरलक पतैक ुवो
जय त रमणेऽ पताः समदसु दर
सादमेव
कारा तरे ण
यः॥१०८॥
कटयित—
गमकािन िनब य ते वा ये वा या तरा य प।
पदानीवा
अ ा मन ्
कोऽ येष
विच े
साद यापरः
य ा यं
मः॥४६॥
पदसमुदाय त मन ्
गमकािन
समपका य यािन
वा या तरा ण िनब य ते िनवे य ते। कथम ्—पदानीव पदवत ्, पर परा वतानी यथः। एष
कोऽ यपूव ः
साद यापरः
मः ब ध छाया कारः। यथा—
नामा य तरोः इित॥१०५॥
सादमिभधाय लाव यं ल यित—
अ ालु वसगा तैः पदै ः
वैः संयोगपूव
अ ा म नेवं वधैः
पर परम यो यं
ोतैः पर परम।्
लाव यमित र यते॥४७॥
पदै लाव यमित र यते
प रपोषं
क शैः—
ोतैः सं ेषं नीतैः। अ य च क शैः— अलु वसगा तैः, अलु वसगाः
ू यमाण वसजनीया अ ता येषां तािन तथो ािन तैः।
अित र यते
ा नोित।
इित
स ब धः।
त ददम
वै
ता पयम ्—
लघुिभः। संयोगे यः पूवः।
पूव
ल णं
लाव यं
व मानमनेनाित र तां नीयते। यथा—
- 62 -
ासो क पतर ग ण
तनतटे धौता जन यामलाः
क य ते कणशः कृ शा ग कममी बा पा भसां ब दवः।
क चाकु चतक ठरोधकु टलाः कणामृ त य दनो
हु काराः कलप चम णियन ु य त िनया त च॥१०६॥
यथा वा—
एत म द वप वित दकफल
यामोदरापा डु रु
ा तं ह त पुिल दसु दरकर पश मं ल यते।
तत ् प लीपितपु
कु जरकुलं कु भाभया यथना-
द नं वामनुनाथते कुचयुगं प ांशुकैमा पधाः॥१०७॥
यथा वा‘हं सानां िननदे ष’ु इित॥१०८॥
एवं लाव यमिभधायािभजा यमिभधीयतेय नाितकोमल छायं नाितका ठ यमु हत।्
आिभजा यं मनोहा र तद
अ ा मन ्
तदािभजा यं
नाितका ठ यमु ह नाितकठोरतां
स मनोहा र
ौ ढिनिमतम॥्४८॥
य नाितकोमल छायं
धारयन ्
ौ ढिनिमतं
ना य तमसृणका त
सफलक वकौशलस पा दतं
दयर जकं भवती यथः। यथा—
अिधकरतलत पं क पत वापलीलाप रमलनिनमील पा डमा ग डपाली।
सुतनु कथय क य य जय य जसैव
मरनरपितकेलीयौवरा यािभषेकम॥्१०९॥
- 63 -
एवं सुकुमार व हतानामेव गुणानां विच े क
दितशयः स पा त इित बो
यम।्
आिभजा य भृ तयः पूव माग दता गुणाः।
अ ाितशयमाया त जिनताहायस पदः॥११०॥
इ य तर ोकः।
एवं विच मिभधाय म यममुप मतेवैिच यं सौकुमाय च य
स क णतां गते।
ाजेते सहजाहायशोभाितशयशािलनी॥४९॥
माधुया दगुण ामो वृ
य
माि
य म यमाम।्
काम प पु णाित ब ध छायाित र ताम॥्५०॥
माग ऽसो म यमो नाम नाना िचमनोहरः।
पधया य
वत ते माग तयस पदः॥५१॥
अ ारोच कनः केिच छायावैिच यर जके।
वद धनेप य वधौ भुज गा इव सादराः॥५२॥
माग ऽसौ म यमो नाम म यमािभधानोऽसौ प थाः। क शः— नाना वधा
तीभासा
येषां
दयहार ।
य मन ्
यवित
ते, न
ते
पधया
यूनाित र
गते त मन ् िम तां
श
तथो ा तेषां
सुकुमार विच म यम यसिननां
माग तयस पदः
वेन। य
ा े सती
सुकुमार विच शोभाः
वैिच यं विच
सवषामेव
चयः
मनोहरो
सा येन
वत ते,
वं सौकुमाय सुकुमार वं स क णतां
ाजेते शोभेते। क शे — सहजाहायशोभाितशयशािलनी,
यु प स भवो यः शोभाितशयः का
यु कष तेन शालेते
ाघेते ये ते तथो े ।
- 64 -
माधुय या द।
य
म यमामुभय छाया छु रतां वृ ं
स नवेशका
त
च
माधुया दगुण ामो
व प दगितमाि
माधुय भृ ितगुणसमूहो
य काम यपूवा ब ध छायाित र तां
यािधकतां पु णाित पु यती यथः।
गुणानामुदाहरणािन। त
माधुय य यथा—
बेलािनलैम ृ दिभराक
ु िलतालका ता
ु
गाय त य य च रता यपरा तका ताः।
लीलानताः समवल
य लता त णां
ह तालमािलषु तटे षु महाणव य॥१११॥
साद य यथा —
‘त
े द ु वलोकनेन’ इ या द॥११२॥
लाव य य यथा—
सं ा ता गुिलपवसूिचतकर वापा कपोल थली
ने े िनभरमु बा पकलुषे िन ासता तोऽधरः।
ब ो े द वसं ु लालकलता िनवदशू यं मनः
क ं दन
ु यवे दिभः कुसिचवैव सा
ढं खे ते॥११३॥
आिभजा य य यथाआल
य ल बाः सरसा व लीः पब त य य
तनभारन ाः।
ोत युतं शीकरकू णता यो म दा कनीिनझरम मु यः॥११४॥
एवं
म यमं
या याय
तमेवोपसंहरित—अ ेित।
अ ैत मन ् केिचत ् कितपये
सादरा तदा येण का यािन कुव त। य मात ् अरोच कनः कमनीयव तु यसिननः। क शे
- 65 -
चा मन ्—छायावैिच यर जके का त विच भावा ादके। कथम ्— वद धनेप य वधौ भुज गा
इव, अ ा याक प। ने नागरा यथा। सोऽ प छायावैिच यर जक एव।
अ
गुणोदाहरणािन प रिमत वा
वयमेवानुसत यम।्
म जीर भृ तीनां
अनुसरण द
दशनं
पुनः
ितपदं पुन छायावैिच यं स दयैः
यते।
सौकुमायवैिच यसंविलतप र प द य द िन
म यममागसंविलतं
व पं
वचारणीयम।्
कािलदाससवसेनाद नां का यािन
विच व
दिशता ़न,
व वजृ भतं
य ते। अ
हषच रते
एवं
स क वकौशल काराणां केनिचद प
येकं
त
सहजसौकुमायसुभगािन
द ा मेव
भ टबाण य
पर
वभा यते,
यते। त मात ् स दयैः सव
दिशतम।्
न
पुनः
साक येन
व पमिभधातुं पायते। मागषु गुणानां समुदायधमता।
यथा न केवलं श दा दधम वं तथा त ल ण या यानावसर एव
एवं
स भव त।
सुकुमारमाग व पं चचनीयम।् तथैव च
ाचुयण
माग तयल णं
का यािन
एवं
भवभूितराजशेखर वरिचतेषु ब धसौ दयसुभगेषु मु केषु
सवमनुसत यम।्
यथा—मातृ गु -मायुराज-
ितिनयतगुण ामरमणीयं
ितपा दतम।्
माग तयं
या याय
साधारणगुण व प या यानाथमाह—
आ जसेन
वभाव य मह वं येन पो यते।
कारे ण तदौिच यमुिचता यानजी वतम॥्५३॥
तदौिच यं
मह वमु कष
येन
नाम
गुणः।
पो यते
‘ कार’— श दे नो यते।
क क् —आ जसेन
प रपोषं
क शम ्—
ा यते।
सु प ेन
कारे णेित
वभाव य
पदाथ य
तुत वादिभधावैिच यम ,
उिचता यानमुदारािभधानं जी वतं परमाथ
य य
त थो म।् एतदानुगु येनैव बभूषण व यासो व छ मावहित। यथा—
करतलकिलता मालयोः समु दतसा वसस नहरतयोः।
- 66 -
कृ त िचरजटिनवेशयोपर इवे रयोः समागमः॥११५॥
यथा वा—
उपिग र पु हूत यैष सेनािनवेशतटमपरिमतोऽ े
व ला यावस तु।
ुविमह क रण ते दधराः
स नकष
ु
सुरगजमदलेखासौरभं न
म ते॥११६॥
यथा च—
हे नागराज बहधा
य िनत बभागं
ु
भोगेन गाढमिभवे
य म दरा े ः
सोढा वष वृ षवाहनयोलीलापय कब धन वधे तव कोऽितभारः॥१२६॥
अ
पूव ोदाररणयोभू षणगुणेनैव त ु णप रतोषः, इतर
औिच य यैव छाया तरे ण
य
व ुः
आ छा ते
य
च
वभावौदायािभधानेन।
व पमु मीलयित—
मातुवा वा यं शोभाितशाियना।
वभावेन तद यौिच यमु यते॥५४॥
य मन ् व ु रिभधातुः
मातुवा
ोतुवा
वभावेन
वप र प दे न वा यमिभधेयं
व तु शोभाितशाियना रामणीयमनोहरे ण आ छा ते सं यते तद यौिच यमेवो यते। यथा—
शर रमा ेण नरे
ित
आर यकोपा फल सूितः
नाभािस तीथ ितपा दत ः।
त बेन नीवार इवाविश ः॥११८॥
- 67 -
अ
ा यतया
वानुभविस
तथा वधमहाराजप र प दे
व यमाने
यवहारानुसारे णाल करणयोजनमौिच यप रपोषमावहित। अ
च, वा यप र प दः संव ृ
ायो ल यते।
व ुः
मुिनना
वभावेन
मातुय था—
िनपीयमान तबका िशलीमुखैरशोकय
लबालप लवा।
वड बय ती द शे वधूजनैरम दद ौ करावधूननम॥्११९॥
अ
वधूजनैिनजानुभववासनानुसारे ण
तथा वधशोभािभरामतानुभूितरौिच यप र-
पोषमावहित। यथा वा—
वापीतडे कुडु ं गा पअस ह
ाउं गए हं द स त।
ण धरं ित करे ण भणंित ण
(वापीतटे कुर गा
यस ख
विलउं पुण ण दित॥१२०॥
नातुं ग ै
य ते।
न धर त करे ण भण त नेित विलतुं पुनन ददित॥)
अ
क या
मातृ भूतायाः
साितशयमौ यप र प दसु दरे ण
वभावेन
वा यमा छा दतमौिच यप रपोषमावहित।
एवमौिच यमिभधाय सौभा यमिभधते—
इ युपादे यवगऽ मन ् यदथ
ितभा कवेः।
स यक् संरभते त य गुणः सौभा यमु यते॥५५॥
इ येवं वधेऽ म नुपादे यवग श दा ुपेयसमूहे यदथ य निम ं कवेः स ब धनी
ितभाश
ः
स यक्
सावधानतया
संरभते
यव यित
त य
व तुनः
तुत वात ्
का यािभधान य यो गुणः स सौभा यिम यु यते भ यते॥
त च न
ितभासंर भमा सा यम ्, क तु त
हतसम तसाम ीस पा िम याह—
सवस प प र प दस पा ं सरसा मनाम।्
- 68 -
अलौ ककचम कारका र का यैकजी वतम॥्५६॥
सवस प प र प दस पा ं
प र प दः
फु रत वं
तेन
सव योपादे यराशेया
स पा ं
सरसा मनामा चेतसामलौ ककचम कारका र
स प रनव ताका ा
िन पादनीयम।्
अ य च
लोको रा ाद वधािय।
कं
त याः
क शम ्—
बहना
ु ,
त च
का यैकजी वतं का य य परः परमाथः इ यथः। यथा—
दोमू लाविधसू त तनमुरः
क च ा डवप डते
चेतः क दिलतं
त व
त याः
त
न
कटा े
मतसुधािस ो
शा वित
येऽवतीण, आकार य चेतस े ाया
क च ा डवप डते
अ गैव ृ तिमित
ययव भावः,
कारकव
वम।्
अ यैव
वं
व णतम ्।
ल
ू ते इित चे ाया ।
ल यते,
कािचदवणनीयेित
विच माग वषयो
ितभासंर भजिनतसकलसाम ीसमु मीिलतं
वैिच यम
मर यितकरै ः क दिलतिमित चेतसः,
मतसुधािस ोषु
सू त-िस -ता डव-प डत-क दिलतानामुपचारव
काल वशेषावेदकः
ूलते।
या त ण न सपित शनैर येव कािच ल पः॥१२१॥
थमतरता
कटा े
षु
मार यितकरै लाव यम गैव ृ तं
सू त तनमुरो लाव यम गैव ृ तिम याकार य,
न
शौ
न
संव ृ ितव ता व छ ः,
लाव यगुणाितरे कः।
सरस दया ादका र
द येत य
तदे वमेत मन ्
कम प
सौभा यं
समु ासते।
अन तरो
एत
य गुण य य वषयं
दशयित—
व प मागषु गुण तयमु
वलम।्
पदवा य ब धानां यापक वेन वतते॥५७॥
- 69 -
एत
याणाम प
गुण तयमौिच यसौभा यािभधानम ् उ
यापक वेन
वतते
सुकुमार विच म यमा येषु।
वभाव या जसेन
वलमतीव ा ज णुपदवा य ब धानां
सकलावयव या यावित ते।
त
पद य
कारे ण
वे याह—
वप
तावदौिच यम ्-बहु वधभेदिभ नो
प रपोषणमेव
व तायाः
उिचतािभधानजी वत वा । वा य या येकदे शेऽ यौिच य वरहा
परं
मागषु
व भावः,
रह यम ्,
दा ादका र वहािनः। यथा
रघुवंशे—
पुरं िनषादािधपते तदे त
जटासु ब ा व द सुम
अ
म मया मौिलम णं वहाय।
ः कैकेिय कामाः फिलता तवेित ॥१२२॥
रघुपतेरनघमहापु षस पदपे
ु त वेन व यमान य ‘कैकिय कामाः फिलता तव’
इ येवं वधतु छतरपदाथसं मरणं तदिभधानं चा य तमनौिच यमावहित।
ब ध या प
विच
करणैकदे शेऽ यौिच य वरहादे कदे शदाहदू षतद धपट ायता
स यते। यथा - रघुवंशे एव दलीप-िसंहसंवादावसरे अथैकधेनोरपराधच डा
गुरोः कृ शानु ित भे ष।
श योऽ य म युभ वता प जेतुं
गाः को टशः
पशयता घटो नीः॥१२३॥
इित िसंह यािभधातुमुिचतमेव, राजोपहासपर वेनािभधीयमान वात।् रा ः पुनर य
िनजयशःप रर णपर वेन तृ णव लघुव ृ यः
ाणाः
ितभास ते। त यैत पूव प ो र वेन—
कथं च श यानुनयो मह ष व ाणनाद यपय वनीनाम।्
इमां तनूजां सुरभेरवे ह
ौजसा तु
तं वया याम॥्१२४॥
- 70 -
इ या यासां
मुनेम म
गवां
त
ितव तु दानयो यता
यद
कदािच स भवित
चोभयोर येत जी वतप रर णनैरपे यमुपप निमित
मनौिच ययु े यमु
तत त य
ता पयावसानाद य त-
ः।
यथा च कुमारस भवे
ैलो या ा त वणपरा म य तारका य य रपो जगीषावसरे
सुरपितम मथेनाधीयते—
कामेकप ीं
तदःखशीलां
लोलं मन ा तया
ु
िनत बनीिम छिस मु ल जां क ठे
व ाम।्
वयं ाहिनष बाहम॥
ु ् १२५॥
इ य वनयानु ानिन ं
व पािधप य ित त या प
तथा वधािभ ायानुवतनपर वेनािभधीयमानमनौिच यमावहित।
सहजसौकुमायमु तभू
प र प दसौ दय य
पयालो यते,
पुनर येषामाहायमा का यकरणकौशल ािघनाम।्
सौभा यम प
येकमनेकाकारकमनीयकारणकलापकिलतरामणीयकानां
का यैकजी वतमलौ ककचम कारका र
एत चैत यैव
न
पदवा य करण ब धानां
कम प
संविलतानेकरसा वादसु दरं
कवेः
स दय दयसंवे ं
सकलावयव यापक वेन
का य य गुणा तरं प र फुरती यलमित स गेन।
इदानीमेतदपसं
ु
मागाणां
या यदवतारयित—
तयं तदे तदसकृ
ु णं कैर प य
सव
ा
काम प भुवं
यपयु सुकैः
ा य
िस ं गताः।
वैर वहारहा र कवयो या य त येनाधुना
त मन ् कोऽ प स साधु सु दरपद यास मः क यते॥५८॥
मागाणां सुकुमाराद नामे
तयं कैर प महाक विभरे व, न सामा यैः,
ा यो क ठतैरसकृ त ् बहवारम
यासेन
ु
ु णं प रगिमतम।् य
ा
यपयु सुकैः
य मन ् माग ये काम प
- 71 -
भुवं
ा य
िस ं गताः लोको रां भूिममासा
येन या य त गिम य त
वैर वहारहा र
तीितं
ा ाः। सव कवय त म माग तये
वे छा वहरणरमणीयं स कोऽ प अलौ ककः
साधु शोभनं कृ वा सु दरपद यास मः क यते सुभगसुि ङ तसमपणप रपाट व यासो
व यते। माग वैर वहारपद भृ तयः श दाः
इित
ेष छाया विश
ीराजानककु तक वरिचते व ो
वेन या येयाः।
जी वते का याल कारे
थम उ मेषः।
- 72 -
तीयो मेषः
सव ैव सामा यल णे
व हते
वशेषल णं
स हतौ’’ इ या द (१/७) सामा यल णं
थमो मेष
एव
वशेषल णं
व हतम।्
वधात यिमित का य य ‘‘श दाथ
वधाय तदवयवभूतयोः श दाथयोः सा ह य य
इदानी
थमो
य
वण व यासव
व य
वशेषल णमुप मते—
एको
ौ बहवो वणा ब यमानाः पुनः पुनः।
व पा तरा
वणश दोऽ
धा सो ा वण व यासव ता॥१॥
य जनपयायः,
य जन व यासन व छ ः
धा
इ यु यते— एकः केवल एव, कदािच
क शाः— व पा तराः।
व पं
इ यु य ते।
वी सया
अ
तथा
िभः
िस
कारै
वात।्
तेन
सा
वण व यासव ता
ा व णता। के पुन ते
यः
कारा
ौ बहवो वा वणाः पुनः पुनब यमाना यो यमानाः।
तोकम तरं यवधानं येषां ते तथो ाः। त एव
पुनः
पुन र ययोग यव छे दपर वेन
यः
कारा
िनयमः,
ना ययोग यव छे दपर वेन। त मा पुनः पुनब यमाना एव, न तु पुनः पुनरे व ब यमाना
इित।
य ैक य जनिनब ोदाहरणं यथा—
ध मलो विनवेिशता पकुसुमः सौ दयधुय
मतं
व यासो वचसां वद धमधुरः क ठे कलः प चमः।
लीलाम थरतारके च नयने यातं वलासालसं
कोऽ येवं ह रणी शः
एक य
मरशरापातावदातः
मः॥१॥
योबहना
चोदाहरणं यथा—
ू
भ नैलाव लर का तरिलतकदली त बता बूलज बू-
- 73 -
ज बीरा तालतालीसरलतरलतालािसका य य ज ु ः।
वे ल क लोलहेला बसकलनजडाः कूलक छे षु िस धोः
सेनासीम तनीनामनवरतरता यासता तं समीराः॥२॥
एतामेव व तां व छ य तरे ण व वन
वगा तयोिगनः
िश ा
पशा
ा त-ल-नादयः।
रा दसंयु ाः
तुतौिच यशोिभनः॥२॥
इयमपरा वण व यासव ता
पुनर या यः
—
धा
िभः
कारै
कारा इ याह— वगा तयोिगनः
े ित ‘च’— श दे नािभस ब धः। के
पशाः।
पशाः कादयो मकारपय ता
वगा तद तैः ङकारा दिभय गः संयोगो येषां ते तथो ाः, पुनः पुनब यमानाः—
कारः। त-ल-नादयः तकार-लकार—नकार भृ तयो
पुनः
पुनब यमानाः-
तीयः।
त
यित र ाः
ा
िश ा
रे फ भृ ितिभः संयु ाः पुनः पुनब यमानाः—तृ तीयः।
सवषामिभस ब धः ते च क शाः—
यदौिच यमुिचतभाव तेन
कु िच प षरस
अथ
य जनस
ये
गुणाः स तः,
ा
ये
वणा ते
व पा तराः प रिमत यव हता इित
तुतौिच यशोिभनः।
शोभ ते
पुनवणसाव य यसिनतामा ेणोपिनब ाः
चा रता
थमः
तुतं व यमानं व तु त य
ते
तुतौिच य लानका रणः।
तथो ाः।
न
तुतौिच यशोिभ वात ्
तावे ता शानेवा यनुजानाित।
थम कारोदाहरणं यथा—
उ न कोकनदरे णु पश गता गा
गु ज त म जु मधुपाः कमलाकरे षु।
एत चका त च रवेन वब धुजीवपु प छदाभमुदयाचलचु ब ब बम॥्३॥
- 74 -
यथा च—
कदली त बता बूलज बूज बीराः इित॥४॥
यथा वा—
सर वती दयार व दमकर द ब दस
ु दोहसु दराणाम ् इित॥५॥
तीय कारोदाहरणम ् —
थमम ण छायः॥६॥
इ य य
तीयचतुथ पादौ।
तृ तीय कारोदाहरणम यैव तृ तीयः पादः।
यथा वा —
सौ दयधुय
मतम॥्७॥
यथा च —
‘क ार’–श दसाहचयण ‘ ाद’-श द योगः।
प षरस-
तावे तथा वधसंयोगोदाहरणं यथा—
उ ा य ालव
म
तपित तरणावांशवीं तापत
-
ोणीकुट रे कुह र ण ह रणारातयो यापय त॥८॥
एतामेव वैिच या तरे ण याच े —
- 75 -
विचद यवधानेऽ प मनोहा रिनब धना।
सा
वराणामसा
यात ् परां पु णाित व ताम॥् ३॥
विचदिनयत ायवा यैकदे शे क मं
समु दतयो
द यवधानेऽ प
बहनां
वा पुनः पुनब यमानानामेषां मनोहा रिनब धना
ू
भवित। कािचदे वं स प त इ यथः। यमक यवहारोऽ
यव थानात।्
यवधानाभावेऽ येक य
वरै र यवधानम
न वव
न
योः
दयावजक व यासा
वतते, य य िनयत थानतया
तम ्, त यानुपप ेः।
त ैक या यवधानोदाहरणं यथा—
वामं क जलव लोचनमुरो रोह सा र तनम॥्९॥
योयथा—
ता बूलीन मु ध मुकत तल
तरे सानुगािभः
पायं पायं कलाचीकृ तकदलदलं ना रकेलीफला भः।
से य तां योमया ा मजलजियनः सै यसीम तनीिभदा यूह यूहकेलीकिलतकुहकुहारावका ता वना ताः॥१०॥
यथा वा—
अिय पबत चकोराः कृ
नमु ना य क ठान ्
मुकबलनच च च चव
का भः।
वरह वधु रतानां जी वत ाणहे तोभवित ह रणल मा येन तेजोद र ः॥११॥
बहनां
यथा —
ू
सरलतरलतालािसका इित॥१२॥
‘अ प-श दात ् विचत ् यवधानेऽ प।
योयथा—
- 76 -
व थाः स तु वस त ते रितपतेर ेसरा वासराः॥१३॥
बहनां
यवधानेऽ प यथा—
ू
च कतचातकमेच कत वयित वषा यये॥१४॥
सा
वराणामसा
विच क मं
यात ्
सेयमन तरो ा
वराणामकाराद नामसा
यादसा
यात ्
दावतमानसमुदायैकदे शे पराम यां व तां काम प पु णाित पु यती यथः।
यथा—
राजीवजी वते रे ॥१५॥
यथा वा—
धूसरस रित इित॥१६॥
यथा च—
व थाः स तु वस त इित॥१७॥
यथा वा—
तालताली इित॥१८॥
सोऽयमुभय कारोऽ प
स नवेश वशेषो
वण व यासव ता विश वा य व यासो
मु ाकलापम य ोतम णमयपदकब धब धुरः
सुतरां
यमकाभासः।
स दय दयहा रतां
ितप ते। त ददमु म ्—
अल कार य कवयो य ाल करणा तरम।्
अस तु ा िनब न त हारादे म णब धवत॥्१९॥ इित।
एतामेव
व वध कारां
व तां
विशन ,
यदे वं वधव यमाण वशेषण विश ा
वधात येित—
नाितिनब ध व हता ना यपेशलभू षता।
- 77 -
पूवावृ प र यागनूतनावतनो
वला॥४॥
नाितिनब ध व हता — ‘िनब ध’—श दोऽ
पुनः पुनरावतन यसिनतया न व हता, अ य
यसिनतायां वतते। तेनाितिनब धेन
वरिचते यथः। यसिनतया
य
वरचने ह
तुतौिच यप रहाणेवा यवाचकयोः पर पर पिध वल णसा ह य वरहः पयव यित। यथा—
भण त ण इित॥२०॥
ना यपेशलभू षता न चा यपेशलैरसुकुमारै र रै रल कृ ता। यथा—
शीण ाणा
इित॥२१॥
तदे वं क शी त ह कत ये याह- पूवावृ प र यागनूतनावतनो
पुनः पुन वरिचतानां प र यागेन
प र हे ण च तदे वमुभा यां
वला पूव मावृ ानां
हाणेन नूतनानामिभनवानां वणानामावतनेन पुनः पुनः
कारा यामु
वला
एतां प य पुर तट िमह कल
ा ज णुः। यथा —
डा करातो हरः
कोद डे न कर टना सरभसं चूडा तरे ता डतः।
इ याक य कथा ुतं हमिनधाव ौ सुभ ापतेम दं म दमका र येन िनजयोद द डयोम डनम॥
् २२॥
यथा वा—
हं सानां िननदे षु इित॥२३॥
यथा च—
एत म द वप व इ यादौ॥२४॥
यथा वा—
णामह दसाणणसरहसकरतिलअबल तसेलभअ वहलं।
वेवंतथोरथणहरहरकअकंठ गहं गो रं ॥२५॥
- 78 -
(नमत दशाननसरभसकरतुिलतबल छै लभय व ाम।्
वेपमान थूल तनभरहरकृ तक य हां गौर म॥्)
एवमेतां वण व यासव तां या याय तामेवोपसंहरित—
वण छायानुसारे ण गुणमागानुवितनी।
वृ वैिच ययु े ित सैव
वणानाम राणां
यदनुसरणमनुसारः
या
ो ा िचर तनैः॥५॥
छाया
का तः
ा य व पानु वेश तेन।
सुकुमार भृ तीननुवतते या सा तथो ा।
गुण ारे णैव
मागानुसरणोपप ेः।
य जन छायानुसारे णैव,
व पानु वेशं
काराः
तथा प
वदधाित तथा
समु लस त।
त
गुणान ्
माधुयाद न ्
गुणानामा तरत यात ्
तदयम ाथः—
य
ितिनयतगुण विश ानां
हे तुभूतया
येषा
मागा
थममुप यसनम ्,
वण व यासव ता
मागाणामनुवतन ारे ण
वधात येित। तत एव च त या त नब धनाः
िचर तनैः
वृ नामुपनाग रकाद नां य
सम वतेित
यता दगुणस प या
पुनः
वैिच यं
िचर तनैः
सैव
वात येण
विच भावः
पूव सू रिभरिभहता।
सकलगुण व पानुसरणसम वयेन
यथा
वतताः
वृ वैिच ययु े ित
ो ा।
विन सं याभेदिभ न वं तेन यु ा
त ददम
ता पयम ्—यद याः
सुकुमारा दमागानुवतनाय वृ ेः
पारत यमप रग णत कार वं चैतदभयम
यव य भा व त मादपारत यं प रिमत कार वं
ु
चेित नाितचतुर म।
ननु च
वयमेव
थममेको
या याय
क यिच पदाथ य
ा व या दना
कारे ण प रिमतान ्
कमेतद ु ािमित
समुदायपराय वृ ेः
चे नैष
पर यु प ये
दोषः,
कारान ्
वत
वं च
य मा ल णकारै य य
थममपो ारबु
या
वत
तया
व पमु ल यते, ततः समुदाया तभावो भ व यती यलमित स गेन।
- 79 -
येयं वण व यासव ता नाम वाचकाल कृ ितः
वषय वेन
समा नाता,
सैव
कारा तर विश ा
थानिनयमाभावात ् सकलवा य य
िनयत थानतयोपिनब यमाना
कम प
वैिच या तरमाब नाती याह—
समानवणम याथ
सा द
ु ितपेशलम।्
औिच ययु मा ा दिनयत थानशोिभ यत॥्६॥
यमकं नाम कोऽ य याः
कारः प र
स तु शोभा तराभावा दह नाित
कोऽ य याः
कारः प र
त यते॥७॥
यते, अ याः पूव
कोऽसा व याह— यमकं नाम। यमकिमित य य
समानाः
यते।
ायाः, कोऽ यपूव ः
भेदो
वभा यते।
िस ः। त च क शम ्— समानवणम।्
व पाः स श ु तयो वणा य मन ् त थो म।् एवमेक य
योबहनां
स श ु तीनां
ू
यव हतम यव हतं वा यदपिनब
धनं तदे व यमकिम यु यते। तदे वमेक पे सं थान ये
ु
स य प–अ याथ
िभ निभधेयम।्
वा यसमपकम ्,
अकदथनाबो यिमित
वणे
यं
औिच यं
त
पेशलं
अ य च
र जकम ्,
व तुनः
क शम ्— सा द
यावत।्
ु ितपेशलिम येतदे व
अकठोरश द वरिचतम।्
वभावो कष तेन
यु ं
आ ा दिनयत थानशोिभ
थमम या ता ता येव
य थो म।्
िनयतािन
अ ा ादयः
थानािन
स ब धश दाः
ो ल णस पदपे
ु तोऽ प भवन ् इह नाित
शोभा तराभावात।्
यत।्
क शम ्—औिच ययु म।्
तदे व
त यते
थानिनयम यित र
ते
स नवेशा तैः
पदािभ वशेषणीयाः।
थेऽ म नाित
या य य
य
वशेषणा तरे ण
आ दरा दयषां
विश ाः
झिगित
विश यते— िु तः
सम वतम।्
यमकोपिनब धन यसिन वेना यौिच यमप र लानिम यथः।
विशन —
सादगुणयु ं
स
तथो ाः
शोभते
ाजते
तु
कारः
व तायते। कुतः—
शोभा तर य
- 80 -
छाया तर यास भवा द यथः।
जी वता तरं
न
पर
अ य
यते।
च
वण व यासवैिच य यितरे केणा य क चद प
तेनान तरो ाल कृ ित कारतैव
यु ा।
उदाहरणा य
िशशुपालवधे चतुथ सग समपका ण कािनिचदे व यमकािन, रघुवंशे वा वस तवणने।
एवं पदावयवानां वणानां व यासव भावे वचा रते वणसमुदाया मक य पद य च
व भाव वचारः
ा ावसरः। त
पदपूवाध य ताव
ता कारः
कय तः स भव तीित
मते—
य
ढे रस भा यधमा यारोपगभता।
स माितशयारोपगभ वं वा
तीयते॥८॥
लोको रितर कार ा यो कषािभिध सया।
वा य य सो यते का प
य
ढ
ढवैिच यव ता॥९॥
ढे रस भा यधमा यारोपगभता
यते, रोहणं
िनयत वशेषवृ ता।
तीयते। श द य िनयतवृ ता नाम धम
ढ रित कृ वा। सा च
तेन
धमधिमणोरभेदोपचारदशनात।्
कारा स भवित— िनयतसामा यवृ
ढश दे ना
य
ढ धानः
य मन◌े
्
वषये
ता
श दोऽिभधीयते,
ढश द य
अस भा यः
स भावियतुमश यो यो धमः क
प र प द त या यारोपः समपणं गभ ऽिभ ायो य य
स
सा
तथो
त य
भाव त ा
तीयते
स माितशयारोपगभ वं वा। सं ासौ धम
स मः
ितप ते।
य िे त
स ब धः।
व मानपदाथ य प र प द त मन ्
य य क यिचदपूव याितशय या ु त प य म ह न आरोपः समपणं गभ ऽिभ ायो य य स
तथो
त य
भाव त वम।्
त च
वा
य मन ्
तीयते।
केन
हे तुना—
लोको रितर कार ा यो कषािभिध सया। लोको रः सवाितशायी य तर कारः खलीकरणं
ा य
पृ हणीयो य उ कषः साितशय वं तयोरिभिध सा अिभधातुिम छा व ु कामता
- 81 -
तया।
क य
वा य य।
का यलौ कक
व भावः।
ढवैिच यव ता।
त ददम
वशेषािल गनं
क व वव
ढश द य
वा यो
योऽिभधेयोऽथ त य।
ढश द यैवं वधेन
वैिच येण
ता पयम ्—य सामा यमा सं पिशनां
य प
वभावादे व
न
क चद प
सो यते
विच भावेन
क यते
व ता
श दानामनुमानव नयत-
स भवित,
तिनयत वशेषिन तां नीयमानाः काम प चम कारका रतां
तथा यनया
ितप
यु
या
ते। यथा—
ताला जाअंित गुणा जाला दे स हअए ह घे पंित।
रइ करणाणु ग हआइ ह ित कमलाइ जमलाइ॥२६॥
(तदा जाय ते गुणा यदा ते स दयैग ृ
ते।
र व करणानुग ृह तािन भव त कमलािन कमलािन।)
तीयते इित
यापारः, अ प तु व
य मा
यापदवैिच य यायमिभ ायो यदे वं वधे वषये श दानां वाचक वेन न
व तरव
विनकारे ण य
सा
च
तीितका र वमा ेणेित यु
य य जकभावोऽ
ढवैिच यव ता
यु म येत दह नाित
सुतरां समिथत तत ् कं पौन
मु यतया
कारा
स भवित—य
त यते।
येन।
ढवा योऽथः
वयमेव आ म यु कष िनकष वा समारोपियतुकामः क वनोपिनब यते, त या यो वा
क
े ित। यथा—
न ध यामलका तिल वयतो वे ल लाका घना
वाताः शीक रणः पयोदसु दामान दकेकाः कलाः।
कामं स तु
ढं कठोर दयो रामोऽ म सव सहे
बैदेह तु कथं भ व यित हहा हा दे व धीरा भव॥२७॥
अ
पायते,
‘राम’–श दे न ‘ ढं कठोर दयः’ सव सहे’ इित यदभा
यां
ु
तदे वं वध व वधो पन वभाव वभवसहनसाम यकारणं
ितपादियतुं न
दःुसहजनकसुता वरह य-
- 82 -
था वसं ु लेऽ प
समये
िनरप प ाणप रर ावैच
कम यस भा यमसाधारणं
ौय
यल णं
सं ापदिनब धनं
तीयते।
जलधरसमयसु दरपदाथस दशनासह वसमपकं
सहजसौकुमायसुलभं
वैदेह यनेन
कम प
कातर वं
त याः सम यते। तदे व च पूव मा शेषािभधाियनः ‘तु’-श द य जी वतम।्
व मानधमाितशयवा या यारोपगभ वं यथा—
ततः
ह याह पुनः पुर दरं यपेतभीभू िमपुर दरा मजः।
गृ हाण श ं य द सग एष ते न ख विन ज य रघुं कृ ती भवान॥
् २८॥
‘रघु’-श दे ना
सव ा ितहत भाव या प
साम यिनब धनः कोऽ प
अ यो व ा य
वपौ षाितशयः
तीयते।
सुरपते तथा वधा यवसाय याघातह ये यनेनैतदे वोपबृ ं हतम।्
त ोदाहरणं यथा—
आ ा श िशखाम ण णियिन शा ा ण च ुन वं
भ
भू तपतौ पना किन पदं ल केित द या पुर ।
स भूित ु हणा वये च तदहो ने
या चेदेष न रावणः
‘रावण’-श दे ना
भावस भोगसुखसमृ
वरो ल यते
व नु पुनः सव
सव गुणाः॥२९॥
सकललोक िस दशाननद ु वलास यित र मिभजन ववेकसदाचारल णायाः
कम यनुपादे यतािनिम भूतमौपह यं
सम तवरगुणसाम ीस पद तर कारकारणं
तीयते।
अ ैव व मानगुणाितशया यारोपगभ वं यथा—
रामोऽसौ भुवनेषु व मगुणैः
अ
‘राम’श दे न
ा ः
िस ं पराम॥्३०॥
सकल भुवनाितशायी
रावणानुचर व मया पदं
शौयाितशयः
तीयते।
- 83 -
एषा
वयमेवो
च
ढवैिच यव ता
तीयमानधमबाहु या
बहु कारा
िभ ते।
त च
े णीयम।् यथा—
गुवथमथ
ु तपार
ा रघोः सकाशादनवा य कामम्।
गतो वदा या तरिम ययं मे मा भू पर वादनवावतारः॥३१॥
‘रघु’—श दे ना
परमाथ
यत ्
भुवनाितशा यौदायाितरे कः
सामा यमा िन तामपाकृ य
क व वव
शोभाितशयः समु ला यते। सं ाश दानां िनयताथिन
स भवतीित
न
व
तीयते।
एत यां
व तायामयमेव
त वशेष ितपादनसाम यल णः
वात ् सामा य वशे षभावो न क
त्
यम।्
य मा ेषाम यव थासह साधारणवृ ेवा य य
िनयतदशा वशेषवृ िन ता स क व वव
ता स भव येव, वर ु ित यायेन, ल नांशुक यायेन
चेित।
एवं
ढव तां ववे य
म ा सम वयां पयायव तां व वन
-
अिभधेया तरतम त याितशयपोषकः।
र य छाया तर पशा दल कतु मी रः॥१०॥
वयं वशेषणेना प
अस भा याथपा
व छायो कषपेशलः।
वगभ य ािभधीयते॥११॥
अल कारोपसं कारमनोहा रिनब धनः
पयाय तेन वैिच यं परा पयायव ता॥१२॥
पूव
व छ
वशेषण विश ः
वशेषः
सा
परा
का य वषये
कृ ा
पयाय तेन
कािचदे व
हे तुना
पयायव ते यु यते।
पयायोऽिभधीयते। त य चैतदे व पयाय ाधा यं यत ् स कदािच व
वतते,
कदािच ाचका तरिमित।
तेन
पूव
नी या
बहु कारः
य ै िच यं
विच भावो
पयाय धानः
श दः
ते व तुिन वाचकतया
पयायोऽिभ हतः,
तह
- 84 -
कय त त य
काराः
त या तरतमः
वव
स ती याह—अिभधेया तरतमः।
यास नतमः।
तं व तु यन
अिभधेयं
वा यं
य मात ् पयायश द वे स य य तर ग वात ् स
तथा ना यः क
व तु
यथा
दित। यथा—
नािभयो ु मनृ तं विम यसे क तप व विशखेषु चादरः।
स त भूभ ृ ित ह नः शराः परे ये परा मवसूिन व
अ
पयायव तां
महे
वाचके वसं येषु
पु णाित।
स भव सु
य मात ्
पयायश दे षु
सततस न हतव
या प
णः॥३२॥
‘व
णः’
सुरपतेय
इित
यु ः
परा मवसूिन
व मधनानीित सायकानां लोको र व तीितः। ‘तप व’श दोऽ यिततरां रमणीयः। य मात ्
सुभटसायकानामादरो बहमानः
कदािचदप
ु ते, तापसमागणेषु पुनर क च करे षु कः संर भ
ु
इित।
यथा— वा
क
वं
ा यिस मां
मर
मरिस मां द
या कम यागत-
वामु मादियतुं कथं ननु बलात ् कं ते बलं प य तत।्
प यामी यिभधाय पावकमुचा यो लोचनेनैव तं
का ताक ठिनष बाहुमदह
अ
परमे रे पयायसह े व प स भव सु ‘शूिलने’ इित य
य
मै
य
था वधो सेकप र य
भगवते
सततस न हतशूलेना प
कोपकायकरणा गवतः
यु
यु तां
मै नमः शूिलने॥३३॥
नम कार यितरे केण
वनयवृ ेः
कम यदिभधीयते।
मर य कु पतेना प तदिभमतावलोक यितरे केण तेन
कोपसमुिचतमायुध हणं
भावाितशयः
यु ं त ायमिभ ायो
प रपो षतः।
नाच रतम।्
अत
एव
लोचनपातमा ेणैव
त मै
नामोऽ
वित
ितप ते।
- 85 -
अयमपरः
पदपूवाधव ताहे तुः
त यािभधेय याथ याितशयमु कष
पयायः।
पु णाित
यः
य त याितशयपोषकः।
स
तथो ः।
य मात ्
सहजसौकुमायसुभगोऽ प पदाथ तेन प रपो षताितशयः सुतरां स दय दयहा रतां
ितप ते।
यथा स ब धी रघुभूभुजां मनिसज यापारद
ागु -
ग रा गीवदनोपमाप रिचत तारावधूव लभः।
स ोमा जतदा
ः सु द र
अ
पयायाः
णा यत णीद तावदात ुितयतामयिमत
ड शचूणाम णः॥३४॥
सहजसौ दयस पदपे
ु त या प
च
मसः
स दय दया ादकारणं
कम यितशयमु पादय तः पदपूवाधव तां पु ण त। तथा च रामेण रावणं िनह य पु पकेण
ग छता
सीतायाः
सव
भं
वैरकथा वेतदिभधीयते
रामणीयकमनोहा र ण सकललोकलोचनो सव
ता शः
समुिचतो
वचारगोचरः।
ब धुरयिम यवलोकनेन
िश ा
पृ थ
स ब धी
स मा यतािमित
तदितशयाधान वण वमेवा मनः
ः
सु द र
यतािमित,
वचायतािमित। य मा था वधानामेव
रघुभूभुजािम यनेन
कारा तरे णा प
त षयो
थय त। तत एव च
वेनो कष कटना पयायाणां बहनाम
यपौन
ू
न पयायव
चा माकं
बहमानः
ु
तुतमथ
नापूव
तीयते।
ित
येकं
यम।् तृ तीये पादे वशेषणव ता व ते,
वम।्
अयमपरः
पयाय कारः
तदिभधेयल णं व तु
र यं
मा
य च
रमणीयं
पदपूवाधव तािनब धनः—
वभूषियतुं यः
य छाया तरं
य तदलं
क मी
ु
रः।
भवती यथः। क मात—
् र य छाया तर पशात।्
व छ य तरं
वा द
त य
पशात,्
- 86 -
शोभा तर तीते र यथः।
पदा तरे ण वा। त
कथम—
् वयं
वशेषेणेना प।
वयमा मनैव,
व वशेषणभूतेन
वयं यथा—
इ थं जडे जगित को नु बृ ह
कणःकर ननु भवे
माण-
विनत य पा म।्
इ यागतं झ टित योऽिलनमु ममाथ
मात ग एव कमतः परमु यतेऽसौ॥३५॥
अ
‘मात ग’—श दः
चा डालल ण या
गौवाह क
तुत य
इ येनन
तुते
व तुनः
यायेन
सा
वारणमा े
वतते।
तीितमु पादयन ्
पकाल कार ारे ण
यिनब धन योपचार य
कदािचदपमामु
खेन
ु
वृ या
पकाल कार छायासं पशा
व तुन त वम यारोपयन ् पयायव तां पु णाित। य मादे वं वधे
स ब धोपिनब धो
या
वा।
स भवात ्
वषये
यथा
तुत य
तुत या
‘स
तुतेन
एवायं’ ‘स
इवाय’िमित वा।
एष एव च श दश
मूलानुरणन प य
य य पद वने वषयः, बहषु
ु चैवं वधेषु स सु
वा य वनेवा। यथा—
कुसुमसमययुगमुपसंहर नु फु लम लकाधवला टहासो
यजृ भत
ी मािभधानो
महाकालः॥३६॥
यथा —
वृ ेऽ मन ् महा लये धरणीधारणायाधुना वं शेषः इित॥३७॥
अ
स तोऽ य
युगादयः
श दा
तुतव तु तीितका रतया
तुतािभधानपर वेन
काम प
का य छायां
यु यमानाः
समु मीलय तः
तीयमानाल कार यपदे शभाजनं भव त॥
- 87 -
वशेषणेन यथा—
सु न धमु धधवलो
शं वद ध-
मालो य य मधुरम
वलास द धम।्
भ मीचकार मदनं ननु का मेव
त नूनमीश इित वे
अ
का िमित
लोकः॥३८॥
वशेषणपदं व यमानपदाथापे या म मथ य नीरसतां
र य छाया तसपिश ेष छायामनो
मदनािभधानपादपल णे
पुर
व यासपरम मन्
तीितमु पादय
ितपादय
व तु य
पकाल कार छायासं पशात ्
तुते
काम प
पयायव तानु मीलयित।
अयमपरः
पयाय कारः
पदपूवाधव तायाः
कारणम ्—यः
व छायो कषपेशलः।
व या मन छाया का तया सुकुमारता तद ु कषण तदितशयेन यः पेशलो दयहार । त ददम
ता पयम ्—
य प
व यमान य
व तुनः
कारा तरो लासक वेन
यव थित तथा प
प र प दसौ दयस पदे व स दय दयहा रतां ितप ते। यथा—
इ थमु कयित ता डवलीलाप डता धलहर गु पादै ः।
उ थतं वषमका डकुटु ब यांशुिभः
मरवती वरहौ माम॥३९॥
्
अ े दपयायो
‘ वषमका डकुटु ब’-श दः क वनोपिनब ः। य मा मृ गा कोदय े षणा
ु
वरह वधुर दयेन
िस तमतामुपनीत तेन
केनिचदे तद ु यते।
यदयम िस ोऽ यम र लानसम वयतया
थमतरो ल खत वेन
च
चेतनचम का रता
नूतनो लेख वल ण वेन च क विभः पयाया तरप रहारपूव कमुपव यते। यथा—
- 88 -
कृ णकु टलकेशीित
व
ये
गौरा गीवदनोपमाप रिचत
यमुनाक लोलव ालकेित।
इ य
यथा
वा
विनता दवाचकसह स ावेऽ प
गौरा गी यिभधानमतीवरमणीयम।्
अयमपरः
पयाय कारः
पदपूवाधव तािभधायी—अस भा याथपा
य ािभधीयते। व यमान यास भा यः स भावियतुमश यो
पा
योऽथः क
पर प द त
वं भाजन वं गभ ऽिभ ायो य ािभधाने त था वधं कृ वा य ािभधीयते भ यते। यथा—
अलं मह पाल तव
मेण
न पादपो मूलनश
रं हः िशलो यये मू छित मा त य॥४०॥
अ
यु म य िमतो वृ था
मह पालेित
रा ः
यात्।
सकलपृ वीप रर णमपौ ष या प
तथा वध य प रपालनीयगु गो पजीवमा प र ाणासाम य
य
वगभ
पा
वगभमाम
व नेऽ यस भावनीयं
णमुपिनब म।्
यथा वा—
भूतानुक पा तव चे दयं गौरे का भवेत ् व तमती वद ते।
जीवन ् पुनः श दप
ु लवे यः
अ
यद
व तमती
श
जाः
जानाथ पतेव पािस॥४१॥
ा णक णाकारणं िनज ाणप र यागमाचरिस तद ययु म।् य मा वद ते
भवे दयमेकैव
सदै वोप लवे योऽनथ यः
गौ रित
तयम यनादरा पदम।्
जाः सकलभूतधा ीवलयवितनीः
जीवन ्
पुनः
जानाथ पािस र िस।
पतेवे यनादराितशयः थते।
तदे वं य प सु प सम वयोऽयं वा याथ तथा प ता पया तरम
सव य क यिच
तीयते। य मात ्
जानाथ वे सित सदै व त प रर ण याकरणमस भा यम।् त पा
तदिभ हतम।् य मात ्
य
ा णमा भ यमाणगु होमधेनु ाणप रर णापे ािनरपे
वगभमेव
य सतो
- 89 -
जीवत तवानेन यायेन कदािचद प जाप रर णं मनाग प न स भा यत इित माणोपप नम।्
त ददमु म ्—
माणव वादायातः
वाहः केन वायते॥४२॥ इित
अ ािभधान तीितगोचर कृ तानां
पदाथानां
पर पर ितयोिग वमुदाहरण
युदाहरण-
यायेनानुस धेयम।्
अयमपरः
पयाय कारः
अल कारोपसं कारमनोहा रिनब धनः।
ष ीसमास
करणीयः।
अ
तेनाथ मिभ हतं
शोभा तराधानं य ेन मनोहा र
अल कार यो
पदपूवाधव तां
वदधाित—
‘अल कारोपसं कार’-श दे
भवित।
तृ तीयासमासः
अल कारे ण
पका दनोपसं कारः
दयर जकं िनब धनमुपिनब धो
य य स तथो ः।
े ादे पसं कारः शोभा तराधानं चेित वगृ । त
तृ तीयासमासप ोदाहरणं
यथा—
यो लीलातालवृ तो रहिस िन पिधय
कोप
केली द पः
डासु योऽ ं दशनकृ त जो योऽधर यैकसेकः।
आक पे दपणं यः
मशयन वधौ य
ग डोपधानं
दे याः स यापदं वो हरतु हरजटाक दलीपु पिम दः॥
ु ४३॥
अ
तालवृ ता दकायसामा यादभेदोपचारिनब धो
पकाल कार व यासः सवषामेव
पयायाणां शोभाितशयका र वेनोपिनब ः।
ष ीसमासप ोदाहरणं यथा—
दे व
व मुखप कजेन शिशनः शोभाितर का रणा
व या जािन विन जतािन सहसा ग छ त व छायताम॥्४४॥
- 90 -
अ
वरसस
नागरकतया
तीयमानो
वृ सायंसमयसमुिचता
व लभोपलालना वृ ेन
े ाल कारका र वेन
ितपा ते।
तीयमान यो
यायतो
व छायता ितप नायकेन
त नदशनोप मरमणीय वमुखेन
एतदे व
क यिच प कज य शशा कशोभाितर का रतां
शोभाितर का रणा
सरो हाणां
ितप ते।
िन जतािन
च
यु
िन जतानीवेित
यु म।्
य मा सव य
व मुखप कजेन पुनः शिशनः
स त
व छायतां
ग छ तीवेित
े ाल ण याल कार य शोभाितशयः समु ला यते।
एवं पयायव तां वचाय
य
मसमुिचतावसरामुपचारव तां वचारयित—
दरा
ू तरे ऽ य मा सामा यमुपचयते।
लेशेना प भवत ् का च
य मूला सरसो लेखा
ु मु
वृ ताम॥
् १३॥
पका दरल कृ ितः।
उपचार धानासौ व ता कािचद ु यते॥१४॥
असौ
कािचदपूवा
व तो यते
स
धानं
उपचरणमुपचारः
एव
य याम य मा पदाथा तरात ्
क
व भावोऽिभधीयते।
य याः
तुत वा
सा
क शी—उपचार धाना।
तथो ा।
कं व पा
च—य
यमाने व तुिन सामा यमुपचयते साधारणो धमः
ु मिभ ेतः समारो यते। क मन ् व यमाने व तुिन—दरा
प तरं यवधानं
ू तरे । दरमन
ू
य य त थो ं त मन।्
ननु
च
यवधानमू
काल व हतम प ना
य प
व यमानं
येव, त य
व तु.
वा
यमान य
व तुनो
या वषय वात।्
तथा प
दे श व हतं
ताव न
स भवित।
या व पं कारक व पं चे युभया मकं
दे शकाल यवधानेना
य मा पदाथानामनुमानवत ् सामा यमा मेव श दै वषयीकतु पायते, न
न
भ वत यम।्
वशेषः। त कथं
दरा
ू तर वमुपप ते?
- 91 -
स यमेतत ्, क तु ‘दरा
ू तर’-श दो मुखतया दे शकाल वषये
वतमानोऽ युपचारात ्
पदाथानाम।्
वभाव व कष वतते। सोऽयं
यथा
व कष
यास
वरहे
वभाव व कष
व
धमा यासल णः
व वं
च
घन वापे या,
मूितम वमूत वापे या,
चेतन वमचेतन वापे येित।
क क्
त सामा यम ्—लेशेना प
का चदपूवामु
वृ
भवत।्
मना ा ेणा प
सत।्
कमथम ्—
ां व ुं साितशयप र प दतामिभधातुम।् यथा–
न ध यामलका तिल वयतः॥४५॥
अ
केनिच
मूितम
यथा
बु पूव का रणः
मानलेपनश
तु
काम यु
व
ना
ायं
मूतन
नीला दना
िल प त, त दे व
वृ तामिभधातुमप
ु चारात ्
ौ र युपिनब म।्
दशन पशनसंवे
केिच चेतनवण छायाितशयो पादने छया
र जन
त का र वसामा यं
न ध यामलया
‘ न ध’–श दोऽ युपचारव
नेहनगुणयोगात्
य वशेषेण
क चदे व
लेपनीयं
मना ा ेणा प
व मानं
का
एव।
न धिम यु यते,
तथैव
या
िल ं
वय
यथा
मूत
व तु
का तरमूता युपचारात ्
न धे यु ा। यथा वा–
ग छ तीनां रमणवसितं यो षतां त
न ं
ालोके नरपितपथे सूिचभे ै तमोिभः
सौदािम या कनकिनकष न धया दशयोव
तोयो सग तिनतमुखरो मा म भू व लवा ताः॥४६॥
अ ामूतानाम प तमसामितबाहु या
घन वा मू समुिचतं सूिचभे
वमुपच रतम।्
यथा वा—
गअणं च म मेहं धारालुिलअ जुणाइ अ वणाइ।
- 92 -
णरहं कारिमअंका हरं ित णीलाओ व णसानओ॥४७॥
(गगनं च म मेघं धारालुिलताजु नािन च वनािन।
िनरह कामृ गा का हर त नीला अ प िनशाः।)
अ
म
स क व वाहे
वं िनरहं कार वं च चेतनधमसामा यमुपच रतम।् सोऽयमुपचारव ता कारः
सह शः
स भवतीित
स दयैः
वयमेवो
े णीयः।
अत
एव
च
यास ना तरे ऽ म नुपचारे न व ता यवहारः, यथा गौवाह क इित।
इदमपरमुपचारव तायाः
मूलं य याः सा तथो ा।
पक भृ ितरल कार व छ
सचम कृ ित
व पम ्—य मूला सरसो लेखा
पका दरल कृ ितः। या
पकमा दय याः सा तथो ा। का सा—अल कृ ितरल करणं
र यथः।
क शी—सरसो लेखा।
सरसः
लेखः समु मेषो य याः सा तथो ा। समानािधकरणयोर
सा वादः
हे तुहेतम
ु ावः,
यथा—
अितगुरवो राजभाषा न भ या इित॥४८॥
य मूला सती
पका दरल कृ ितः सरसो लेखो। तेन
पकादे रल करणकलाप य
सकल यैवोपचारव ता जी वतिम यथः।
ननु च पूव मादपचारव
ता कारादे त य को भेदः? पूव मन ्
ु
सामा येन मना ा मेव सा यं समाि
वतते,
एत मन ्
पुनरदरू व कृ सा
य साितशय वं
यसमु व
वभाव व कषात ्
ितपादियतुं त ममा ा यारोपः
यास समुिचत वादभेदोचारिनब धनं
त वमेवा यारो यते। यथा—
स
वेव काल वणो पलेषु सेनावनाली वषप लवेषु।
गा भीयपातालफणी रे षु ख गेषु को वा भवतां मुरा रः॥४९॥
- 93 -
अ
काल वणो पला दसा
यजिनत
यास
व हतमभेदोपचारिनब धनं
त वम यारो पतम।्
‘आ द’-
हणाद
तुत शंसा कार य
क यिचद यापदे शल ण यो-पचारव तैव
जी वत वेन ल यते।
तथा
च
कम प
तथा वधल णसा यसम वयं
कवयो
पदाथा तरं
समाि
य
ाधा येन
तीयमानतया
पदाथा तरमिभधीयमानतां
चेतिस
िनधाय
ापय तः
ायशः
य ते। यथा—
अनघः कोऽ य त तव ह रण हे वाकम हमा
फुर येक यैव
भुवनचम कारजनकः।
य द दोमूित ते द व वहरणार यवसुधा
सुधासार य द
अ
करणिनकरः श पकवलः॥५०॥
लोको र वल णमुभयानुयािय सामा यं समाि
व तुनः
तीयमानवृ ेरभेदोपचारिनब धनं
य
ाधा येन
वव
त वम यारो पतम।्
चैतयो योर यल कारयो तु येऽ युपचारव ताजी वत वे
तीयमान वमपर मन ् व पभेद य िनब धनम।् एत चोभयोर प
त य
यथा
वा य वमेक
वल ण या यानावसरे
समु मी यते।
एवमुपचारव तां ववे य समन तर ा ावकाशां वशेषणव तां व वन
वशेषण य माहा
यात ्
—
यायाः कारक य वा।
य ो लसित लाव यं सा वशेषणव ता॥१५॥
सा
वशेषणव ता
लाव यमु लसित रामणीयकमु
वशेषणव
व व छ रिभधीयते।
ते। क य—
क शी
यायाः कारक य वा।
य
य यां
याल ण य
- 94 -
व तुनः कारकल ण य वा। क मात ्— वशेषण य माहा
भेदकं
(त य
माहा
यात ्)
पदाथा तर य
यात।् एतयोः
साितशय वात।्
कं
येकं य शे णं
त साितशय वम ्—
भाव वभावसौकुमायसमु लासक वमल कार छायाितशयप रपोषक वं च। यथा—
मजलसेकजिनतनविल खतनखपददाहमू छता
व लभरभसलुिलतलिलतालकवलयचयाधिन ु ता।
मररस व वध व हतसुरत मप रमलन पालसा
जयित िनशा यये युवित क् तनुमधुमद वशदपाटला॥५१॥
यथा वा—
करा तरालीनकपोलिभ बा पो छल कू णतप लेखा।
ो ा तरे प डतिच वृ ः शृ णोित गीत विनम
त वी॥५२॥
यथा वा —
शुिचशीतलच
का लुता
शम य मनोभव य वा
या वशेषणव
रिनःश दमनोहरा दशः।
द त या यथ हे तुतां ययुः॥५३॥
वं यथा—
स मार वारणपित विनमीिलता ः।
वे छा वहारवनवासमहो सवानाम॥्५४॥
अ
सव ैव
वभावसौ दयसमु लास वं
वशेषणानाम।्
अल कारक छाया-
प रपोषक वं वशेषण य। यथा—
शिशनः शोभाितर का रणा॥५५॥
एतदे व वशेषणव
वं नाम
तुतौिच यानुसा र सकलस का यजी वत वेन ल यते,
य मादनेनैव रसः परां प रपोषपदवीमवतायते। यथा—
- 95 -
करा तरालीन इित॥५६॥
एवं वशेषणव तां वचाय
य
मसम पतावसरां संव ृ ितव ता वचारयित—
सं यते व तु वैिच य य वव या।
सवनामा दिभः क
त ् सो ा संव ृ ितव ता॥१६॥
सो ा संव ृ ितव ता—या कलैवं वधा सा संव ृ ितव ते यु ा किथता। संव ृ या व ता
संव ृ ित धाना वेित समासः। य
हे तुना—वैिच य य
वव या
समासादयती यथः।
केन
बहवः
विच भाव यािभधाने छया।
सं यते—सवनामा दिभः
तदा दयषां ते तथो ा तैः कै
अ
य यां व तुपदाथल णं सं यते समा छा ते। केन
त।्
पदाथ
सव य
विच भावं
नाम
सवनाम
दपूववाचकै र यथः।
काराः स भव त। (१) य
सा ादिभधाना दय ाप र छ नतया
सवना ना छा
कै
यया
प रिमत ायं
कम प साितशयं व तु व ुं श यम प
मा
ितभासतािमित
सामा यवािचना
त कायािभधाियना तदितशयािभधानपरे ण वा या तरे ण
तीितगोचरतां
नीयते। यथा—
त पतयथ प र हिल सौ स यध
करणीयमणीयः।
पु पचापिशखर थकपोलो म मथः कम प येन िनद यौ॥५८॥
अ
सदाचार वणतया
वध वषयोपभोग वतृ णमना
व हतवािन यिभधातुं
काया तरािभधाियना
गु भ
भा वता तःकरणो
िनजे
यिन हमस भावनीयम प
श यम प
वा या तरे ण
सामा यािभधाियना
लोको रौदायगुणयोगाशा तनवो
सवना ना छा ो राधन
तीितगोचरतामानीयमानं
काम प
चम कारका रतामावहित।
- 96 -
(२) अयमपरः
इित
कारो य
वप र प दका ािध ढे ः साितशयं व तु वचसामगोचर
थियतुं सवना ना समा छा
त कायािभधाियना तदितशयवािचना वा या तरे ण
समु मी यते। यथा –
याते
ारवतीं तदा मधु रपौ त
कािल द जलकेिलव जुलतामाल
त
क पानतां
य सो क ठया।
गीतं गु बा पग दगल ार वरं राधया
येना तजलचा रिभजलचरै र यु कमु कू जतम॥
् ५९॥
अ
सवना ना
स दय दयहा रतां
संव ृ तं
व तु
त कायािभधाियना
वा या तरे ण
समु मी य
ा पतम।् यथा वा—
तह
णं क ह वसाह आए रोहग गरिगराए।
जह क स व ज मसए व कोइ मा व लहो होउ॥६०॥
(तथा
दतं कृ ण वशा या रोधग दिगरा।
यथा क या प ज मशतेऽ प कोऽ प मा व लभो भवतु॥)
अ
पूवाध संव ृ तं व तु रोदनल णं तदितशयािभधाियना वा या तरे ण काम प
त दा ादका रतां नीतम।्
(३) इदमपरम
कारा तरं य
साितशयसुकुमारं व तुकायाितशयािभधानं
वना
संव ृ ितमा रमणीयतया काम प का ामिधरो यते। यथा –
दपणे च प रभोगदिशनी पृ तः
णियनो िनषेदु षः।
वी य ब बमनु ब बमा मनः कािन कािन न चकार ल जया॥६१॥
(४) अयमपरं
कारो य
वानुभवसंवेदनीयं व तु वचसा व ु म वषय
इित
यापियतुं सं यते। यथा—
- 97 -
ता य रा ण
दये कम प
वन त॥६२॥
इित पूव मेव या यातम।्
(५) इदम प
ितपादियतुं संविृ तः
कारा तरं स भवित य
परानुभवसंवे
य व तुनो व ु रगोचरतां
यते। यथा—
म यथः कम प येन िनद यौ॥६३॥
अ
भुवन िथत तापम हमा
तथा वधश
याघात वष णचेताः
कामः
कम प
वानुभवसमुिचतमिच तय दित।
(६) इदमपरं
कारा तरम
व ते—य
वभावेन क व वव या वा केनिचदौपह येन
यु ं व तु महापातकिमव क तनीयतां नाहतीित समपियतुं सं यते।
दवचं
तदथ मा म भू मृ ग
ु
नैनमाशु य द वा हनीपितः
व यसौ यदक र यदोजसा।
यप
यत िशतेन प णा॥६४॥
यथा वा—
िनवाथतामािल कम ययं वटःु पुन वव ुः
फु रतो राधरः।
न केवलं यो महतोऽपभाषते शृ णोित त माद प यः स पापभाक॥
् ६५॥
अ ाजु नमारणं
भगवदपभाषणं च
न
क तनीयतामहतीित
संवरणेन
रमणीयतां
नीतम।् क व वव योपहतं यथा—
सोऽयं द भधृ त तः
इित
यतमे कतु कम यु तः॥६६॥
थममेव या यातम।्
एवं संव ृ ितव तां
समुिचतावसर त मा
वचाय
ययव तायाः कोऽ प
कारः पदम या तभू त वा दहै व
चारमाचरित—
- 98 -
तुतौिच य व छ ं
वम ह ना वकासयन।्
ययः पदम येऽ यामु लासयित व ताम॥्१७॥
क
त्
ययः
कृ दा दः
व भावमु पयित। कं कुवन ्—
पदम यवृ र यामपूवा
व तामु लासयित
तुत य व यमान य व तुनो यदौिच यमुिचतभाव त य
व छितमुपशोभां वकासयन ् समु लासयन।् केन –
वम ह ना िनजो कषण। यथा—
वे ल लाका घनाः॥६७॥
यथा वा—
न
अ
कटा े
शौ इित॥६८॥
वतमानकालािभधायी
ता कािलकप र प दसु दर ं
शतृ
ययः
काम यतीतानागत व म वर हतां
तुतौिच य व छ ं
समु लासयन ्
स दय दयहा रणीं
ययव तामावहित।
इदानीमेत याः
कारा तरं पयालोचयित—
आगमा दप र प दसु दरः श दव ताम।्
परः काम प पु णाित ब ध छाया वधाियनीम॥्१८॥
परो
तीयः
यय कारः
काम यपूवा
श दव तामाब नाित
वाचकव भावं
वदधाित। क क् — आगमा दप र प दसु दरः। आगमो मुमा दरा दय य स तथो ः,
त यागमादे ः प र प दः
व वलिसतं तेन सु दरः सुकुमारः। क शीं श दव ताम ्—
ब ध छाया वधाियनीं स नवेशका तका रणीिम यथः। यथा—
जाने स या तव मिय मनः स भृत नेहम माद थ भूतां
थम वरहे तामहं तकयािम।
वाचालं मां न खलु सुभगंम यभावः करोित
- 99 -
य ं ते िन खलमिचरा
ात
ं मया यत॥्६९॥
यथा च—
दाहोऽ भः
सृ ितंपचः इित॥७०॥
यथा वा—
पायं पायं कलाचीकृ तकदलदलम ् इित॥७१॥
अ
सुभगंम यभाव भृ ितश दे षु मुमा दप र प दसु दराः स नवेश छाया वधाियनीं
वाचकव तां
एवं
ययाः पु ण त।
स गसमुिचतां
पदम यवित
ययव तां
वचाय
समन तरस भ वनीं
वृ व तां वचारयित—
अ ययीभावमु यानां वृ ीनां रमणीयता।
य ो लसित सा
सा वृ वैिच यव ता
ेया वृ वैिच यव ता॥१९॥
य
े ा बो
या। वृ ीनां वैिच यं
विच भावः सजातीयापे या
सौकुमाय कष तेन व ता व भाव व छ ः। क शी—रमणीयता य ो लसित। रामणीयकं
य यामु
मु यः
ते। क य—वृ ीनाम्। कासाम ्—अ ययीभावमु यानाम।् अ ययीभावः समासः
धानभूतो यासां ता तथो ा तासां समास-त तसु धातुव ृ ीनां वैयाकर िस ानाम।्
तदयम ाथः–य
वप र प दसौ दयमेतासां
समुिचतिभ भागोपिनब धादिभ य -
मासादयित। यथा—
अिभ य ं ताव
फुर न तः
ब हरलभमानः कथम प
वा म यिधकतरस मू छतभरः।
मनो ामु तां परप रमल प दसुभगामहा घ े शोभामिधमधु लतानां नवरसः॥७२॥
- 100 -
अ
‘अिधमधु’–श दे
वभ
वषयस मी तीितमु पादयन ्
एत ृ
वर हते
‘नवरस’-श द य
व यासा तरे
व तु तीतौ
उ ृ प रमल- प द-सुभगश दानामुपचारव
आ
यथ व हतः
समासः
समयािभधा य प
ेष छाया फुरणवैिच यमु मीलयित।
स याम प
न
ता क
त दा ादका र वम।्
वं प र फुर भा यते। यथा च—
वल कादरगनगरं
नूतनालोकल मीु
मात व
ः किमव िसततां चे तै ते न नीतम।्
अ येतासां दियत व हता व ष सु दर णां
यैरानीता नखपदमया म डना पा डमानम॥्७३॥
अ
पा डु व-पा डु ता—पा डु भाव-श दे यः
वृ वैिच यव
पा डम-श द य
कम प
वं व ते।
यथा च—
का त वीयित िसंहलीमुख चां चूणािभषेको लसलाव यामृ तवा हिनझरजुषामाचा तिभ
माः।
येनापानमहो सव यितकरे वेकातप ायते
दे व य
अ
दशािधपाविध जग ज णोमनोज मनः॥७४॥
सु धातुव ृ ेः समासवृ े
सा यताम यना
य
कम प व तावैिच यं प र फुरित।
य िस
वेनािभधीयते।
भावो भव येषा भाववैिच यव ता॥२०॥
एषा व णताथ व पा भाववैिच यव ता भव य त। भावो धा वथ प त य वैिच यं
विच भावः
य
य यां
कारा तरािभधान यितरे क रामणीयकं तेन व ता व
भावः
िस
वेन
प रिन प न वेनािभधीयते
व व छ ः। क शी—
भ यते।
कं
कृ वा—
- 101 -
सा यताम यना
य
सा य वेनाप रिन प ेः
प रिन प न वा पया ं
िन पा मानतां
तुत याथ य
िस ाम यवधीय।
त ददम
दबलः
ु
त मात ्
प रपोषः.
ता पयम ्—यत ्
िस
वेनािभधानं
कृ ताथप रपोषमावहित। यथा—
ासायासमलीमसाधार चेद ःक दलीतानवात।्
केयूराियतम गदै ः प रणतं पा ड न ग ड वषा।
अ याः क च वलोचनो पलयुगेना य तम ु ुता।
तारं ता गपा गयोर णतं येनो
य
भाव य िस
तापः
मरः॥७५॥
वेनािभधानमतीव चम कारका र।
एवं भावव तां वचाय
ाितप दका तवितनीं िल गव तां वचारयित—
िभ नयोिल गयोय यां सामानािधकर यतः।
का प शोभा युदे येषा िल गवैिच यव ता॥२१॥
एषा किथत व पा िल गवैिच यव ता या द विच भावव ता व छ ः। भवतीित
स ब धः,
या तराभावात।्
क शी—
सामानािधकर यता तु या य वादे क
यवृ
य यां
य
विभ नयो वभ
व पयोिल गयोः
वात ् का यपूवा शोभा युदेित का त
लसित।
यथा—
य यारोपणकमणा प बहवो वीर तं या जताः
काय पु खतबाणमी रधनु त ोिभरे िभमया।
ीर ं तदगभस भविमतो ल यं च लीलाियता
तेनैषा मम फु लप कजवनं जाता
शां वंशितः॥७६॥
यथा वा —
- 102 -
नभ वता लािसतक पव ली बालबाल यजनेन य य।
उरः थलेऽक यत द
णेन सवा पदं सौरभम गरागः॥७७॥
यथा च—
आयो य मालामृ तुिभः
य स पा दतामंसतटे ऽ य च े ।
करार व दं मकर द ब द ु य द ि या व मकणपूरः॥७८॥
इयमपरा च िल वैिच यव ता—
सित िल गा तरे य
ीिल गं च
शोभािन प ये य मा नामैव
य
िनब यते।
यु यते।
ीित पेशलम॥्२२॥
य यां िल गा तरे स य य मन ् स भव य प िल गे
ीिल गं
अनेकिल ग वेऽ प
यते।
शोभािन प ये।
पदाथ य
क मात ् कारणात ्—
ीिल ग वषयः
य मा नामैव
योगः
ीित
पेशलम।्
यु यते
कमथम ्—
ी यिभधानमेव
दयहा र। व छ य तरे ण रसा दयोजनयो य वात।् उदाहरणं, यथा—
यथेयं
ी मो म यितकरवती पा डु रिभदा
मुखो
न लानािनलतरलव ली कसलया।
तट तारं ता य यितशिशयशाः कोऽ प जलदतथा म ये भावी भुवनवलया ा तसुभगा॥७६॥
अ
िल ग वे स य प ‘तट’श द य, सौकुमायात ्
व छ य तरे ण भावी नायक यवहारः क
इदमपरमेत याः
ीिल गमेव
दासू त इ यतीव रमणीय वा
यु म।् तेन
तामावहित।।
कारा तरं ल यित—
विश ं यो यते िल गम य मन ् स भव य प।
य
व छ ये सा या वा यौिच यानुसारतः॥२३॥
- 103 -
सा चो
व पा यापरा
व ते। य
य यां
विश ं यो यते िल ग याणामेकतमं
कम प क व व या िनब यते। कथम ्—अ य मन ् स भव य प, िल गा तरे व मानेऽ प।
कमथम ्—अ व छ ये
शोभायै।
क मात ्
व यमान य व तुनो यदौिच यमु
कारणात ्—वा यौिच यानुसारतः।
वा य य
भाव त यानुसरणमनुसार त मात।् पदाथ िच यमनु-
सृ ये यथः। यथा—
वं र सा भी
यतोऽपनीता तं मागमताः कृ पया लता मे।
अदशयन ् व ु मश नुव
अ
यः शाखािभराव जतप लवािभः॥८०॥
सीतया सह रामः पु पकेणावतरं त याः
रावणेन
तथा वध वरापर
तदपमदव
शा था वधसं थानयु
ु
िनिम तामाप निमित
चेतसा
वं
व तु
माग
व छ य तरे ण
भी
ी वभावादा
वं
माग दशनमकुव नित।
य मा ािग
कुव त
यव जत वा
ते
त
व मागानुमान य
यो यते।
यथा–हे
तथा वध ू रकमका रणा
भी
य म माग
यमानमूत यो लताः कल मामदशय नित। त माग दशनं
रावण य
दय वेन
मम
रामेण
रावणेन
परमाथत तासां िन ेतनया न स भा यम ् इित
यथा–तव
य म नपनीता
लतानामु मुख वं
वाभा वकसौकुमायकातरा तःकरणे,
वमपनीता तमेताः सा ा प र
वयमेव त रहवैधुय मावेदयित—य वं
ौय
तीयमानवृ
ममा प
व प र ाण य परतां
समुिचत व वषयप पातमाहा
केन
ु मश नुव
े ाल कारः कवेरिभ ेतः।
यादे ताः
पयालो य
कृ पयैव
मम
करणभूतेन—शाखािभराव जतप लवािभः।
यः।
य कल
ये
तद ु मुखीभूतह तप लवैबाहिभ
ु र येतदतीव
केिचदज प तो
यु
यु म।्
माग दशनं
तथा
चा ैव
वा या तरम प व ते—
- 104 -
मृ य
दभा कुरिन यपे ा तवागित ं समबोधय माम।्
यापारय
हर य
यो दिश द
ण यामु प मराजीिन वलोचनािन॥८१॥
मां समबोधयन।् क शम ्—तवागित म ्, लता दिशतमागमजान तम।्
तत ताः स यगबोधय नित, यत ता तदपे या
तथा वधवैशसस दशनवशा
नयनािन समपय
द
णां
स भव
क च
क
यः–
कं कुवाणाः- त यां
दिश
िन। तदे वं तथा वध थानयु
वेन
दःु खत वेन प र य तृण ासाः।
यः। क शािन—ऊ व कृ तप मप
दशम त र ेण नीतेित सं ेया िनवेदय
वप
बु ा इित। ता
यः। अ
वृ मृ गा दषु िल गा तरे षु
ीिल गमेव पदाथ िच यानुसारे ण चेतनचम कारका रतया कवेरिभ त
े म।्
त मात ् काम प व तामावहित।
एवं
ाितप दकल ण य
वचायदानीमुभयोर प
सुि
वचारयित। त य च
क शाः कय त
सुब तस भ वनः
तयोधातु व पः
पूव भागो
यावैिच यिनब धनमेव व
काराः स भव तीित त
क ुर य तर ग वं क
पदपूवाध य
यः
यथास भवं
स भवित
व भावं
त य
वं व ते। त मात ्
व तां
यावैिच य यैव
व पिन पणाथमाह—
तर विच ता।
व वशेषणवैिच यमुपचारमनो ता॥२४॥
कमा दसंव ृ ितः प च
यावैिच यव
यावैिच यव
व यमान व पाः
तुतौिच यचारवः।
रमणीयाः। त
व कारा त इमे
व कारा
क ितताः।
तुतं
थम तावत ्
तुतौिच यचारवः।
मृ ताः॥२५॥
धा वथ विच भावव ता भेदा त
कय तः—प च
व यमानं
व तु
त य
इमे
प चसं या विश ाः।
मृ ता
क शाः–
यदौिच यमुिचतभाव तेन
कारो यः– कतुर य तर ग वं नाम। कतु ः
चारवो
वत
तया
- 105 -
मु यभूत य कारक य
यां
ित िनवतियतुय द य तर ग वम ् अ य तमा तरत यम ्।
यथा—
चूडार िनष णदवहजग
ारो नम क धरो
ु
ध ामु रतामसौ भगवतः शेष य मूधा परम।्
वैरं सं पृ शतीषद यवनितं य मन ् लुठ
य मं
शू ये नूनिमय त नाम भुवना यु ामक पो रम॥्८२॥
अ ो रताधारणल
ण
ु
याकतु ः फणी रम तक य
यथा भजते तथा ना या कािच दित
तुतौिच यमाहा
याद तभावं
यावैिच यव तामावहित। यथा वा—
कं शोिभताहमनयेित पनाकपाणेः।
पृ
अ
केनिचत ्
य पातु प रचु बनमु रं वः॥८३॥
चु बन यितरे केण
भगवता
या तरे ण कतु पायत इित
तथा वधलोको रं
गौर शोभाितशयािभधानं
न
यावैिच यिनब धनं व भावमावहित। यथा च—
य तइअणअण प वइप रचू बअं जअइ॥८४॥
(
य तृ तीयनयनं पावतीप रचु बतं जयित।)
यथा वा—
िस ढिलअचाआओ जअइ मअर ओ॥८५॥
(िशिथिलतचापो जयित मकर वजः।)
एतयोविच यं पूव मेव या यातम।्
अयमपरः
यावैिच यव तायाः
त मा िच ता वैिच यम।्
यत ्
यामेव क
कारः— क
तर विच ता। अ यः कता क
तरं
तुत वात ् सजातीय वा च कतु रे व। एतदे व च त य वैिच यं
तरापे या विच
व पां स पादयित। यथा —
- 106 -
नैक
भावाः
श
वरितः
विचद त सव
वभावप रिन ततारत याः।
आक पमौवदहनेन िनपीयमानम भोिधमेकचु ्लुकेन पपावग
यः॥८६॥
अ ैकचुलुकेना भोिधपानं सतता यवसाया यासका ािध ढ ौढ वा ाडवा नेः
कम प
यावैिच यमु हत ् काम प व तामु मीलयित।
यथा वा —
प नाित छदो नखाः॥८७॥
यथा वा—
स दहतु द ु रतं शा भवो वः शरा नः॥८८॥
एतयोविच यं पूव मेव
अयमपरः
तुत वात ्
यायाः
दिशतम।्
यावैिच यव तायाः
वयमा मनो य
भेदः—
व वशेषणवैिच यम।्
मु यतया—
वशेषणं भेदकं तेन वैिच यं विच भावः। यथा—
इ यु ते शिशिन पेशलका तदती
ू संलापसंविलतलोचनमानसािभः।
अ ा ह म डन विध वपर तभूषाव यासहािसतसखीजनम गनािभः॥८९॥
अ
वशेषणेन
म डन विध हणल णायाः
कम प
सौकुमायमु मीिलतम्।
याया
वपर तभूषा व यासहािसतसखीजनिमित
य मा था वधादरोपरिचतं
साधनं
य य
य जक वेनोपा ं मु यतया व यमानवृ ेव लभानुराग य सोऽ यनेन सुतरां समु े जतः।
यथा वा—
- 107 -
म यास
अ य
वैिच यं
याकारकयोव
भागः॥९०॥
पूव मेवो दतम।्
वमु लासयित। य मा िच
इदमपरं
सा
कतह रणीहा रने
यावैिच यव तायाः
या दसम वयं समाि
या वशेषणं
ाग
शोल लार भाः
योर प
याका र वमेव कारकवैिच यम।्
कारा तरम ्—उपचारमनो ता।
य धमा तरा यारोप तेन मनो ता व
तर तीवा गािन
िथ नः
एत च
उपचारः—
वम।् यथा—
खलदमललाव यजलधौ
यं
तनजघनमु मु यित च।
फुटमपवद ते सरलता-
महो सार गा या त णमिन गाढः प रचयः॥९१॥
अ
खलदमललाव यजलधौ समु लस मलसौ दयस भारिस धौ प र फुर
प दतया
लवमान वेन
चेतनपदाथस भा वसा
उ
ल यमाणािन
योपचारा ा
पार ाि मासादियतुं
यतरलत णीगा ाणां
िथ नः
ाग
ाग
यं
ौ ढमु मु य यु मीलयित। यथा क
त का र वसा यात ्
थमतरता
तनजघन यो मु णमुपच रतम।्
सरलताम ् (इित) – अ
नवयौवनसमुिचतं
प तां
िथ नः
वयमु मु य यु टयित, तदे वं
त ददमु ं
थन सरं समपयित।
शैशव ित तां
तम।्
वचारिय यते।
तनजघनं कतृ
या मना िनभािलत व पमनव थतमासीत ्, त य
यावतारावसरसमुिचतं
े
चेतनः कम प र णीयं व तु
मु िय वा कम प समयमव था य समुिचतोपयोगावसरे
शैशवदशायां श
े ावसर एव
तनजघनमु मु यित च (इित) — अ
यं मह व य
यव य तीवेित
तरणमु
े ाया ोपचार एव भूयसा जी वत वेन प र फुरती यु
यप
भवित—यत ्
यदे व
िथ नः
य य
शोल लार भाः
कटमेवापसाय
ाग
फुटमवद ते
शो वलासो लासाः कम प
व ममिधरोपय त। यथा केिच चेतनाः कु िच षये कम प
यवहारं
- 108 -
समासा दत सरमपसाय
त का र वसा
कम प
वािभ ायािभमतं
प र प दा तरं
या लीलावतीलोचन वलासो लासानां
तदे वं वधेनोपचारे णैता त ोऽ प
व ता काराः
ित ापय तीित
सरल वापदनमुपच रतम।्
याः काम प व तामिधरो पताः। वा येऽ म नपरे ऽ प
ितपदं स भव ती यवसराव तरे वचाय ते।
इदमपरं
यावैिच यव तायाः
कारकाणां संव ृ ितः संवरणम्
कारा तरम ्—कमा दसंव ृ ितः।
कम भृ तीनां
तुतौिच यानुसारे ण साितशय तीतये समा छा ािभधा। सा च
यावैिच यका र वात ् कार वेनािभधीयते।
कारणे काय पचार
यथा—
ने ा तरे मधुरमपयतीव क चत ्
कणा तके कथयतीव कम यपूव म।्
अ तःसमु लखित क च दवायता या
रागालसे मनित र यपदाथल मीः॥९२॥
अ
स पादय
तदनुभवैकगोचर वादना येय वेन
यः
याः
कम प
साितशयं
ितपदं
कम
वा मिन कम प व भावमु ावय त। उपचारमनो ाता य
व ते।
य मादपणकथनो लेखना युपचारिनब धना येव चेतनपदाथधम वात।् यथा च—
नृ ार भा रतरभस त
याव मौलौ
थमचलतां भूषणं ते नयािम।
इ या याय
णयमधुरं का तया यो यमाने
चूडाच
अ
ताव मुहू त
े जयित सु खनः कोऽ प शव य गवः॥९३॥
‘कोऽ प’ इ यनेन सवनामपदे न तदनुभवैकगोचर वाद यपदे य वेन साितशयः
शव य गव इित कतृसंव ृ ितः। जयित सव कषण वतते इित
यावैिच यिनब धनम।्
- 109 -
इ ययं पदपूवाधव भावो यव थतः।
द ा मेवैत य िश ं ल ये िन
यते॥९४॥
इित सं ह ोकः।
तदे वं सुि ङ तयो योर प पदपूवाध य
वचायदानीं
तयोरे व
यथा वमपराध य
यावैिच यव तायाः समन तरस भ वनः
याप र छे दक वा
ाितप दक य धातो
ययल ण य
यथायु
व तां
व तां
वचारयित।
मसम वत वात ् काल य व
त
वं पयालो यते,
य।
औिच या तरत येन समयो रमणीयताम।्
याित य
एषा
वतमाना दल
भव येषा कालवैिच यव ता॥२६॥
का त व पा
भृ ित
भव य त
ययवा यो
यः
विच भाव तथा वध वेनोपिनब ध तेन
कालवैिच यव ता।
कालो
वैयाकरणा द िस ो
पदाथानामुदयितरोधान वधायी
व ता
व
व व छ ः।
त य
वैिच यं
क शी—य
य यां
समयः काला यो रमणीयतां याित रामणीयकं ग छित। केन हे तुना—औिच या तरत येन।
तुत वा
तावािधकृ त य
व तुनो
यदौिच यमुिचतभाव त या तरत येना तर ग वेन।
तदितशयो पादक वेने यथः।
यथा—
सम वसम ण वसेसा समंतदो मंदमंदसंचारा।
अइरो हो हित पहा मणोरहाणं प द ु लंघा॥९५॥
(सम वषमिन वशेषाः सम ततो म दम दस चाराः।
अिचरा
व य त प थानो मनोरथानाम प दल
ु
याः॥)
- 110 -
अ
व लभा वरहवैधुय कातरा तःकरणेन
स भावनानुमानमाहा
यमु
े य
समय य
उ पन वभाव व वभव वलिसतं
त प र प दसौ दयस दशनास ह णुना
केनिचदे तदिभधीयते—यदिचरा
भ व यकालािभधायी
भा वनः
कम प
भव य त
भय वसं ु ल वमनुभूय
प थानो
श काकुल वेन
मनोरथानाम यल घनीया
इित—
ययः काम यपराधव तां वकासयित। यथा वा—
याव क चदपूव मा मनसामावेदय तो नवाः
सौभा याितशय य काम प दशां म तुं यव य
भावा तावदन यज य
यमी।
वधुरः कोऽ यु मो जृ भते
पया े मधु व मे तु कमयं कतित क पामहे ॥९६॥
अ
यव य त
िनयतकालािभधाियनः
जृ भते
काम प
कता
क पामहे
चेित
पदपराधव तां
ययाः
यापय त।
थमतरावतीणमधुसमयसौकुमायसमु लिसतसु दरपदाथसाथसमु मेषसमु
वलिसत वेन
वधायी
मकरकेतोमना ा माधवसाना यसमु लिसतातुलश े ः
कोऽ प
संर भः
समु जृ भते।
कुसुमाकर वभव व मे
त मादनेनानुमानेन
परं
तथा
ित
च—
पतसहज वभवसरस दय वधुरताप रपोषमिधरोहित
मािननीमानदलनदलिलतसमु
दतसहजसौकुमायु
स प संजिनतसमुिचत जगीषावसरः
िनकरिनपातकातरा तःकरणाः
येकं
कमसौ
कम प
वधा यतीित
क पामहे
वक पय त त कुसुमशर-
च कतचेतसः
स प ामहे
इित
यतमा वरह वधुरचेतसः सरस दय य क यिचदे तदिभधानम।्
एवं कालव तां वचाय
य
मसमुिचतावसरां कारकव तां वचारयित—
कारकसामा यं
ाधा येन िनब यते।
त वा यारोपणा मु यगुणभावािभधानतः॥२७॥
- 111 -
प रपोषियतुं का च
गीभ णितर यताम।्
कारकाणां वपयासः सो ा कारकव ता॥२८॥
सो ा कारकव ता सा कारकव
वपयासः
साधनानां
वप रवतनम्,
व व छ रिभ हता। क शी—य यां कारकाणां
गौणमु ययो रतरे तर वाप ः।
कारकसामा यं मु यापे या करणा द तत ् ाधा येन मु यभावेन
त वा यारोपणात।्
त दित
मु यभावसमपणात।्
तदे वं
मु य य
का चत ्
यो
मु यपरामशः.,
मु य य
का
त य
यव थे याह
–
गुणभाव तदिभधानादमु य वेनोपिनब धा द यथः।
भ गीभ णितर यताम।्
का चदपूवा
–
यत ्
यु यते। कया यु
या—
भाव त वं
व छ यु
कथम ्
तद यारोपणात ्
मु यगुणभावािभधानतः।
कमथम ्—प रपोषियतुं
रमणीयतामु लासियतुम।्
तदे वमचेतन या प चेतनस भ व वात यसमपणादमु य य करणादे वा कतृ वा यारोपणा
कारक वपयास म कार स प ते। यथा—
या ञां दै यप र ह णियनीं ने वाकवः िश
ताः।
सेवासंविलतः कदा रघुकुले मौलौ िनब ोऽ जिलः।
सव त
हतं तथा युदिधना नैवोपरोधः कृ तः
पा णः स
अ
ित मे हठात ् कमपरं
पा णना धनु ह तुिम छामीित व
काम प कारकव तां
ु ं धनुधावित॥९७॥
ये पा णः। करणभूत य कतृ वा यारोपः
ितप ते।
यथा वा—
तन
म ् इ यादौ॥९८॥
यथा वा—
- 112 -
िन पयायिनवेशपेशलरसैर यो यिनभ सिभह ता ैयु गप नप य दशिभवामैध ृ तं कामु कम।्
स यानां पुनर थीयिस वधाव मन ् गुणरोपणे
म सेवा वदषामहं
ु
अ
थिमका का य बरे वतते॥९९॥
पूव वदे व कतृ वा यारोपिनब धनं कारकव
वम।्
यथा वा—
ब
प
इित॥१००॥
एवं कारकव तां वचाय
मसम वतां सं याव तां वचारयित त प र छे दक वात ्
सं यायाः—
कुव त का यवैिच य वव ापरत
य
य
ताः।
सं या वपयासं तां सं याव तां वदः॥
ु २९॥
य यां कवयः का यवैिच य वव ापरत
ताः
वकम विच भावािभिध सापर-
वशाः सं या वपयासं वचन वप रवतनं कुव त वदधते तां सं याव तां वदःु त चनव
जान त त दः। तदयम ाथः — यदे कवचने
िभ नवचनयोवा य
यो
ये वैिच याथ वचना तरं य
वं
यु यते,
सामानािधकर यं वधीयते। यथा—
कपोले प ाली करतलिनरोधेन मृ दता
िनपीतो िन ासैरयममृ तह ोऽधररसः।
मुहः क ठे ल न तरलयित बा पः
तनतट ं
यो म युजात तव िनरनुरोधे न तु वयम॥्१०१॥
अ
ताट
‘न
वहम ्’
य तीतये बहवचनं
ु
इित
व
ये,
‘न
तु
वयम ्’
इ यन तर ग व ितपादनाथ
य म।् यथा वा—
- 113 -
वयं त वा वेषा मधुर् हता
अ ा प पूव वदे व ताट
वं खलु कृ ती॥१०२॥
य तीितः। यथा वा—
फु ले द वरकाननािन नयने पाणी सरोजाकराः॥१०३॥
अ
वचनबहवचनयोः
ु
सामानािधकर यल णः
सं या वपयासः
स दय दयहा रतामावहित।
यथा वा—
शा ा ण च ुन वम ् इित॥१०४॥
अ
पूव वदे वैकवचनबहवचनयोः
सामानािधकर यं वैिच य वधािय।
ु
एवं सं याव तां
वचाय त षय वात ् पु षाणां
मसम पतावसरां पु षव तां
वचारयित—
य ापरभाव
य
अ
य यां
वपयासेन यो यते।
व छ ये सैषा
ेया पु षव ता॥३०॥
य ा िनजा मभावः परभाव
अ य वमुभयम येत पयासेन यो यते
वप रवतनेन िनब यते। कमथम ्— व छ ये वैिच याय। सैषा व णत व पा
पु षव ता
यो
पु षव
व व छ ः।
ये वैिच याया यः कदािचत ्
ाितप दकमा
तदयम ाथः—
थमः
यद य म नु मे म यमे
ेया
वा
ात या
पु षे
यु यते। त मा च पु षैकयोग ेम वाद मदादे ः
य च वपयासः पयव यित।
यथा –
कौशा बी प रभूयः नः कृ पणकै व े षिभः
जाना येव तथा
वीकृ तां
मादपरतां प युन य े षणः।
- 114 -
ीणां च
य व योग वधुरं चेतः सदै वा
मे
व ुं नो सहते मनः परमतो जानातु दे वी
अ
ाितप दकमा
भु वात ्
दे वी
‘जानातु
योगेण
वयम ्’
व ु तदश
वात येण
इित
यनु ानतां,
वयम॥्१०५॥
यु म द
म यमपु षे
यो
म यमान यौदासी य तीितः।
हता हत वचारपूव कं
वयमेव
ये
त या
कत याथ ितप ः
कम प
वा यव भावमावहित। य मादे तदे वा य वा य य जीवित वेन प र फुरित।
एवं
वचारयित।
पु षव तां
धातूनां
श दािभधेयतया
वचाय
पु षा य वादा मनेपदपर मैपदयो िचतावसरां
ल णानुसारे ण
शोभायै य
क शी— य
योगः
पूवाचायाणाम ्
‘उप ह’-
िस ः त मा दिभधानेनैव यवहरित—
पदयो भयोरे कमौिच या
तामु
िनयतपदा यः
व तां
विनयु यते।
ज प त तामुप हव ताम॥्३१॥
व पामुप हव तामु हव
वव छ ं
ज प त
कवयः
कथय त।
य यां पदयो भयोम यादे कमा मनेपदं पर मैपदं वा विनयु यते विनब यते
िनयमेन।
क मा कारणात ्।
यदौिच यमुिचतभाव त मात ्, तं समाि
औिच यात।्
व यमान य
व तुनो
ये यथः। कमथम्—शौभायै व छ ये।
यथा —
त यापरे व प मृ गेषु शरा मुमु ोः
कणा तमे य बिभदे िन वडोऽ प मु ः।
ु ः
ासाितमा चटलै
मरय सु ने ैः
ौढ यानयन व मचे तािन॥१०६॥
- 115 -
अ
रा ः
सुलिलत वलासवतीलोचन वलासेषु
त पराय िच वृ ेरा गक य प र प द विनवतमाना मु
मरणगोचरमवतर सु
बिभदे िभ ते
म।
वयमेवेित
कमकतृ िनब धनमा मनेपदमतीव चम का रणीं काम प वा यव तामावहित।
एवमुप हव तां वचाय तदनुस भ वनीं
व हतः
य
सा या
ययाद यः
ययः कमनीयताम।्
काम प पु णाित सा या
ययव ता॥३२॥
ययव ता सा सामा नात पाद यापरा कािचत ्
अ तीित स ब धः। य
क शः—
यया तरव तां वचारयित—
य यां
ययव
व व छ ः।
ययः काम यपूवा कमनीयतां र यतां पु णाित पु यित।
ययात ् ितङादे व हतः पद वेन विनिमतोऽ यः क
दित। यथा—
लीनं व तुिन येन सू मसुभगं त वं िगरा कृ यते
िनमातुं
व दे
य
भवे मनोहरिमदं वाचैव यो वा पितः।
ाव प तावहं क ववरौ व दे तरां तं पुन-
व ातप र मोऽयमनयोभारावतार मः॥१०७॥
‘व दे तराम ्’ इ य
पूव मा शेषािभधािय वेन
का प
ययव ता कवे ेतिस प र फुरित। तत एव ‘पुनः’–श दः
यु ः।
एवं नामा यात व पयोः पदयोः
व
वं
येकं
कृ या वयव वभाग ारे ण यथास भवं
वचायदानीमुपसगिनपातयोर यु प न वादस भव भ
वा च
िनर तावयव वे
स य वभ योः साक येन व तां वचारयित —
रसा द ोतनं य यामुपसगिनपातयोः।
वा यैकजी व वेन सा परा पदव ता॥३३॥
- 116 -
सापरा
अ तीित
पदव ता—सा सम पत व पापरा
स ब धः।
क शी—य यां
पूव
यित र ा
पदव
व तायामुपसगिनपातयोवयाकरण िस ािभधानयो
रसा द ोतनं शृ गार भृ ित काशनम।् कथम ्—वा यैजी वत वेन। वा य य
वा यैकजी वतं
त य
प र फुरित यो रसा द त
भाव त वं
व व छ ः।
तेन।
त ददमु ं
ोकादे रेकजी वतं
भवित—य ा य यैक फु रतभावेन
काशनेने यथः। यथा—
वैदेह तु कथं भ व यित हहा हा दे व धीरा भव॥१०८॥
अ
िन
रघुपते त काल विलतो पन वभावस प समु लािसतः
स
मो
तजिनतजानक वप स भावन त प र ाणकरणो साहकारणतां
ितप मान तदे का तो ल खतसा ा कार तदाकारतया
व मृत व कषः
य रसप र प दसु दरो िनपातपर परा ितप मानवृ वा यैकजी वत वेन
ितभासमानः
काम प वा यव तां समु मीलयित। तु-श द य च व भावः पूव मेव या यातः। यथा वा—
अयमेकपदे तया वयोगः
यया चोपनतः सुदःसहो
मे।
ु
नववा रधरोदयादहोिभभ वत यं च िनरातप वर यैः॥१०९॥
अ
योः
पर परं
या वरहवषाकालयो तु यकाल व ितपादनपरं
दाहद द
श दा यां च
सुदःसह
वो पनसाम यसमेतयोः
ु
‘च’
श द तयं
समसमयसमु लिसतव-
णवात यजनसमानतां समथयत ् काम प वा यव तां समु पयित। ‘सु’–‘दःु’–
या वरह याश य तीकारता
मुहु र गुिलसंव ृ ताधरो ं
तीयते। यथा च—
ितषेधा र व लवािभरामम।्
मुखमंस ववित प मला याः कथम यु निमतं न चु बतं तु॥११०॥
- 117 -
अ
नायक य
थमािभलाष ववशवृ ेरनुभव मृ ित-
सममु ल खतत कालसमुिचतत दने दसौ
दय य
ु
पूव प रचु बन खिलतसमु
पत-
प ा ापवशावेश ोतनपरः ‘तु’-श दः काम प वा यव तामु ेजयित।
एतद ु र
वयमेवो
ययव
वमेवं वध
यया तरव भावा तभू त वात ् पृ थ
वेन नो िमित
े णीयम।् यथा —
येन यामं वपुरिततरां का तमाप
बहणेव
अ
फु रत िचना गोपवेष य व णोः॥१११॥
‘अिततराम ्’
ल णिन प ः
यते ते।
इ यतीव
वयमनुसत या।
चम का र।
एवम येषाम प
तदे विमयमनेकाकारा
व
सजातीयल ण ारे ण
व छ
तु वधपद वषया
वा यैकदे शजी वत वेना प प र फुर ती सकलवा यवैिच यिनब धनतामुपयाित।
व तायाः
काराणामेकोऽ प क वकमणः।
त दा ादका र वहे तुतां
ितप ते॥११२॥
इ य तर ोकः।
य ेवमेक या प व ता कार य यदे वं वधो म हमा तदे ते बहवः स पितताः स तः
कं स पादय ती याह—
पर पर य शोभायै बहवः पितताः
कारा जनय
विचदे क मन ्
क व ितभामाहा
एतामेव िच
येतां िच
पदमा वा ये
यसमु लिसताः।
विचत।्
छायामनोहरम॥्३४॥
वा
व ता कारा
व
व भेदा
बहवः
भूताः
कमथम ्—पर पर य शोभायै, अ यो य य व छ ये।
छायामनोहरामनेकाकारका तरमणीयां व तां जनय
यु पादय त। यथा—
तर तीव इित॥११६॥
- 118 -
अ
यापदानां
याणाम प
कारकवैिच यं कालवैिच यं च।
लाव यजलिध- ाग
व ता कारा
येकं
कारं वैिच यं प र फुरित—
िथम- तन-जघन-त ण नां
याणाम प वृ वैिच यम।्
य-सरलता-प रचय-श दानामुपचारवैिच यम।्
एक मन ्
पदे
वा ये
वा
यावैिच यं
तदे वमेते
स पितता
बहवो
छायामनोहरामेतामेव
चेतनचम कारका रणीं वा यव तामावह त।
एवं
नामा यातोपसगिनपातल ण य
व ता कारान ् वचायदानीं
वा व
करणमुपसं
चतु वध या प
पद य
यथास भवं
या यदवतारयित—
याः पदप लावा पदतया या व तो ािसनी
व छ ः सरस वस पदिचता
का यु
ु
वला जृ भते।
तामालो य वद धष पदगणैवा य सूना िय
फारामोदमनोहरं मधु नवो क ठाकुलं पीयताम॥्३५॥
वागेव व ली वाणीलता त याः का यलौ कक
कथम ्—पदप लवा पदतया।
तदा य वेन। क शी
च—
व तया
पदा येव
प लवािन
व छ जृ भते शोभा समु लसित।
सुि
ता येव
प ाण
तदा पदतया
व छितः। सरस वस पदिचता
, रसव वाितशयोपप ना।
ु
व भावेनो ासते
छायाितशयरमणीया।
ाजते
तामेवं वधामालो य
या
वचाय
सा
तथो ा।
कं विश ा
क शी—उ जवला
वद धष पदगणै वबुधष चरणच ै मधु
पीयतां मकर द आ वा ताम।् क शम ्— वा य सूना यम।् वा या येव पदसमुदाय पा ण
सूनािन पु पा या यः
फारः
फ तो
नवो क ठाकुलं
थानं य य त थो म।् अ य च क शम ्—
योऽसावामोद त म वशेष तेन
नूतनो किलका य म।्
थमो लिसतप लवो लेखमालो य
मनोहरं
दयहा र।
मधुकरसमूहाः
फारामोदमनोहरम।्
कथमा वा ताम्—
खलु
व
याः
तीतचेतसः
- 119 -
समन तरो
काम प
नसुकुमारकुसुममकर दपानमहो सवमनुभव त।
व ता व छ मालो य
व ताजी वतसव वं
वचारय
वसमयस भ वरसा य वम ्,
बाले दसु
ु दरसं थानयु
अ य
वम।्
नवो किलकाकिलतचेतसो
वित
अ य
इतर ो
क वकौशलकमनीयता
त दे व
ता पयाथः।
स दयाः
वा या यं
अ ैक
उ जवल वमेक
कम प
सरस वं
शृ गारा द य जक वम।्
या दवैिच यम।्
पदा पदं
व तैक
व छ रे क
सु वभ प
पण छायायु
वम्,
वम ्
अपर
स नवेशसौ दयसमुदयः। आमोदः पु पेषु सौरभम्, वा येषु त दा ादका रता। मधुकुसुमेषु
मकर दः, वा येषु सकलका यकारणस प समुदय इित।
इित
ीम कु तक वरिचते व ोितजी वते
तीय उ मेषः॥
- 120 -
तृतीयो मेषः
एवं
पूव मन ्
वाचकव ता व छ
वा य य
करणे
काराणां द
वणनीयतया
पदाथावबोधपूव क वा
वा यावयवानां
यथासभवं
व भावं
वचारयन ्
दशनं व हतवान।् इदानीं वा यव तावैिच यमासू ियतुं
तावािधकृ त य
व तुनो
व ता व पं
िन पयित,
वा याथाविसतेः –
उदार वप र प दसु दर वेन वणनम।्
व तुनो व श दै कगोचर वेन व ता॥१॥
व तुनो वणनीयतया
व
व व छ ः।
सवाितशायी
ता वत य पदाथ य यदे वं वध वेन वणनं सा त य व ता
कं वध वेने याह—
यः
वप र प दः
वभावम हमा
अ य तरमणीय वाभा वकधमयु
व ो
योऽसौ
वव
उदार वप र प दसु दर वेन।
वे। वणनं
य
नाना वधव ता विश ः
य वेना प
भाव वभावसौकुमायवणन
श दः
स भवित,
भूयसां
न
सौकुमायाितशय तेन,
दे व
वाचक वशेषो
वषय वेन। वा य वेनेित
त ददमु ं
भवित—
यदे वं वधे
वा याल काराणामुपमाद नामुपयोगयो यता
वभावसौकुमायाितशय लानता स गात।्
ननु च सैषा स दया ादका रणी
त षणद
ू
ु यसन यासेन?
वभावो
िमित
ये
य मादगितकगित यायेन
रल कारतया समा नाता, त मात ् कं
यत तेषां
साितशय वभावसौ दयप रपोषणमल कारः
यु
क
ितपा तया
ितपादनस भवात।्
तावे
सु दर वं
सो कषः
ितपादनम।् कथम ्— व श दै कगोचर वेन।
ताथसमथ त यैक य केवल य गोचर वेन
नो म ्,
यु
त य
उदारः
म य ते
तान ्
का यकरणं
सामा यव तुधममा मल कायम्,
ितभासते।
ित
तेन
वभावो े रल कार वमेव
समाधीयते
न
यदे त नाितचतुर म।्
यथाकथ चदनु ेयतामहित,
- 121 -
त दा ादका रका यल ण
तावात।्
क च—
अनु कृ धमयु
य
वणनीय याल करणम यसमुिचतिभ भागो ल खताले यव न शोभाितशयका रतामावहित।
य माद य तरमणीय वाभा वकधमयु ं
यथायोगमौिच यानुसारे ण
वणनीयव तु
पका ल कारयोजनया
वाभा वकसौ दय ाधा येन
वव
प र हणीयम।्
भ वत यम।्
त य न भूयसा
तथा वध य
एतांवा तु
त य
वशेषो
यत ्
पका ल कार उपकाराय क
यते,
व तु वभावसौकुमाय य रसा दप रपोषण य वा समा छादन स गात।् तथा चैत मन ्
वषये सवाकारमल काय
ना य तमल करणसहतां
वलासवतीव पुनर प
ितप ते,
नानसमय वरह तप र हसुरतावसानादौ
वाभावा वकसौकुमाय यैव रिसक दया ादका र वात।्
यथा—
तां
ा ुखीं त
िनवे य त वीं
भूताथशोभा यमाणने ाः
अ
णं यल ब त पुरो िनष णाः।
साधने स न हतेऽ प नायः॥१॥
तथा वध वाभा वकसौकुमायमनोहरः शोभाितशयः कवेः
अ याल करणकलापकलनं
सहज छायाितरोधानश का पद वेन
वाभा वकसौकुमाय ाधा येन
सहज छायाितरोधान वधािय
वशेष तु—रसप रपोषपेशलायाः
ितप ः
पदाथाः
ितपादियतुमिभ ेतः।
स भा वतम।्
य मात ्
व यमान योदार वप र प दम ह नः
ती य तरापे मल करणक पनं
नोपका रतां
ितप ते।
तीते वभावानुभाव यिभचाय िच य यितरे केण
कारा तरे ण
तुतशोभाप रहारका रतामावहित। तथा च
थमतरत णीता
यावतार भृ तयः
सुकुमारवस ता दसमयसमु मेष-प रपोषप रसमाि
व ितपादकवा यव ता यितरे केण
क विभरल करणीयतामुपनीयमानाः प र
भूयसा
न
भृ तय
क यिचदल करणा तर य
य ते। यथा—
मतं क च मु धं तरलमधुरो
वभवः
- 122 -
प र प दो वाचामिभनव वलासो
सरसः।
गतानामार भः कसलियतलीलाप रमलः
पृश
या ता
यं किमव ह न र यं मृ ग शः॥२॥
यथा वा—
अ यु प नमनोभवा मधु रम पश लस मानसा
िभ ना तःकरणं
शौ मुकुलय
या ातभूतो
माः।
रागे छां न समापय त मनसः खेदं वनैवालसा
वृ ा तं न वद त या त च वशं क या मनोज मनः॥३॥
यथा वा—
दोमूलाविध इित॥४॥
यथा वा—
गभ
थषु वी धां सुमनसो म येऽ कुरं प लवा
वा छामा प र हः पकवधूक ठोदरे प चमः।
क च
ी ण जग त ज णु दवसै
ैम नोज मनो
दे व या प िचरो झतं य द भवेद यासव यं धनुः॥५॥
यथा वा —
हं सानां िननदे षु इित॥६॥
यथा च—
स जेइ सुर हमासो ण दाव अ पेइजुअइअणल खसुह।े
अ हणअसहआरमुहे णवप लवग ले अणंग स सरे ॥७॥
(स जयित सुरिभमासो न तावदपयित युवितजनल यसुखान।्
- 123 -
अिभनवसहकारमुखान ् नवप लवाप ानन ग य शरान॥् )
एवं वध वषये
वाभा वकसौकुमाय ाधा येन व यमान य व तुन तदा छादनभयादे व
न भूयसा त क विभरल करणमुपिनब यते। य द वा कदािचदपिनब
यते त दे व
ु
वाभा वकं
सौकुमाय सुतरां समु मीलियतुम ्, न पुनरल कारवैिच योपप ये। यथा—
धौता जने च नयने
फ टका छका त-
ग ड थली वगतकृ
मरागमो म।्
अ गािन द तिशशुद त विनमलािन
कं य न सु दरमभू
अ
णीजन य॥८॥
‘द तिशशुद त विनमलािन’ इ युपमया
वाभा वकमेव सौ दयमु मीिलतम।्
यथा वा—
अकठोरवारणवधूद ता कुर पिधनः इित॥९॥
एतदे वातीव
वाभा वकमेव
यु
यु म।्
य मा महाकवीनां
सौ दयमैकरा येन
व वधरचनावैिच ययु िमित। अ
तुतौिच यानुरोधेन
वजृ भियतुमिभ ेतं
पूव मन ् प ,े
भवित,
पुनरल करण वम।्
पदाथप र प द याल काय वमेव
साितशय वशू यधमयु
य
व तुनो
यु
भूषणा तरास ह णुः
या मु यतया
वयमेव
भाव वभावः
यायेन सवाितशाियनः
यु तामाल बते।
वभू षत या प
त दा ादका र व वरहादनुपादे य वमेवे यलमित स गेन।
तुतौिच यमाहा
कदािच
पकादे ल करणकलाप य न ता क्
त वम।् अपर मन ् पुनः, स एव सुतरां समु जृ भते। त मादनेन
वाभा वकसौ दयल ण य
कदािच
साितशय वेन
यद
व यमानः
न
पशाचादे रव
वा
वम ह ना
शोभाितशयशािल वादल काय ऽ यल करणिम यिभधीयते
- 124 -
तदयमा माक न एव प ः। तदित र वृ रे ल कारा तर य ितर कारता पयणािभधाना ऩा
वयं ववदमहे ।
एवमेषैव व यमान य व तुनो व ते यु
या कािचद ती याह—
अपरा सहजाहायक वकौशलशािलनी।
िनिमितनू तनो लेखलोकाित ा तगोचरा॥२॥
अपरा
तीया
व यमानवृ ेः
पदाथ य िनिमितः सृ ः। व तेित
क शी— सहजाहायक वकौशलशािलनी। सहजं
श
वाभा वकमाहाय िश ा यासमु लािसतं च
युप प रपाक ौढं यत ् क वकौशलं िनमातृ नैपु यं तेन शालते
अ य च
क शी—नूतनो लेखलोकाित ा तगोचरा।
नूतन त
इ यु लेख त कालसमु ल यमानोऽितशयः, तेन लोकाित ा तः
सवाितशायी गोचरो
वषयो य याः सा तथो े ित
व हित र यथः। त ददम
स ब धः।
ाघते या सा तथो ा।
थमो
िस
योऽसावु ल यत
यापारातीतः कोऽ प
व हः। त मा निमित तेन
पेण
ता पयम्— य न व यमान व पाः पदाथाः क विभरभूताः स तः
य ते, केवलं स ामा ेण प र फुरतां चैषां तथा वधः कोऽ यितशयः पुनराधीयते, येन
काम प स दय दयहा रणीं रमणीयतामिधरो यते। त ददमु म ्—
लीनं व तुिन इ या द॥१०॥
तदे वं
व छ
स ामा ेणैव
वशेषोऽिभधीयते,
िनजावभासो ािसतत
प र फुरतः
येन
व पेण
पदाथ य
कोऽ यलौ ककः
नूतन छायामनोहा रणा
त कालो ल खत
ितभासते, येन वधातृ यपदे शपा तां
ितप
अपारे का यसंसारे क वरे व
इव
शोभाितशय वधायी
वा तव थितितरोधान वणेन
वणनीयपदाथप र प दम हमा
ते कवयः। त ददमु म।्
जापितः।
यथा मै रोचते व ं तथेदं प रवतते॥११॥
- 125 -
सैषा सहजायहाभेदिभ ना वणनीय य व तुनो
वधा यल कार यितरे केण
कारा व ता। तदे वमाहाया येयं
सा
तुत व छ
बहु वधत
कारभेद ारे णा य त वतत यवहाराः पदाथाः प र
अ याः सग वधौ
शृ गारै करसः
जापितरभू च
ना या
कािचदप
ु ते।
त मा
य ते। यथा—
ो नु का त ुितः
वयं नु मदनो मासो नु पु पाकरः।
वेदा यासजडः कथं न वषय यावृ कौतूहलो
िनमातुं
अ
भवे मनोहरिमदं
पं पुराणो मुिनः॥१२॥
का तायाः का तम वमसीम वलासस पदां पदं च रसव वमसामा यसौ वं च
सौकुमाय
ितपादियतुं
येकं
पृ थक् पृ थगपूव मेव िनमाणमु
े
त प र प द ाधा यसमुिचतस भावनानुमानमाहा
तम।् तथा च कारण तय या येत य सवषां वशेषणानां
वयम ् इित स ब यमानमेतदे व सुतरां समु पयित। यः कल
सौज यसमुिचतादरोच क वात ्
यितरे कमुखेन
व हतवैमु यं
तदे वमु
तथा वधः
य या येत य
वेदा यासजड वात ्
का तम
पुराण वात ्
तु वधानवैद
सुकुमार
एव
तु वधानानिभ
सगः
वम ्,
वं
नाम
वयमेव
तथा
यावृ कौतुक वा
चो राध
य मा
रसव पदाथ
जापतेः
तीयते।
वणनीयव तुनः
वभावसौ दयम ह ना
स दे हसंसगम गीकरोतीित
नूतनः
वयमेव
पपा दता।
क वना
अथमहनीयतामीहमानः
त मा लोको रिनमातृ िनिम
समुिचतः।
सौकुमायसरसभाव वरचनवैर यं
कम यलौ ककलेख वल णमितशयमाधातुं िनब ः। स च
सह
य
यमौिच यं भजते। य
का तम वादे वशेषणैर यथानुपप
े ाल णोऽयमकल कारः
त सहायस पदा
वयमेव का त ुित त य
का तम कायकरणकौशलमेवोपप नम।्
शृ गारपरै करस त य रिसक वादे व रसव
पु पाकर त यािभजा यादे व
यात ्
कोऽ यितशयः
वयमेव
तेनोपबृ ं हतः।
पदाथ य
- 126 -
व यमानवृ ेनाियका व पसौ दयल ण या
त
थममु पा दतिमव
य ा यु पा ं
त मन ्
िनिमतः
क वना,
येन
तदे व
वा याथ त कालमु ल यते
क विभः,
ितभाित।
व तु
ब धाथवदपूव तया
वस ासम वयेन
वयमेव
प र फुरतां
पदाथानां
तथा वधपर परा वयल णस ब धोपिनब धनं नाम नवीनमितशयमा मेव िनिमित वषयतां
नीयते, न पुनः
व पम।् यथा—
क
वं भो द व मािलकोऽहिमह कं पु पाथम यागतः
कं ते सूनमह यो य द मह च ं तदाक यताम।्
सं ामे वलभािभधाननृ पतौ द या गनािभः
जः
ो झ तीिभर व मानकुसुमं य मा कृ तं न दनम॥्१३॥
तदे वं वधे
वषये
ितप ते। तथा च—
वणनीयव तु विश ाितशय वधायी
वधेयतां
वना स य
न कथ चद प
वा याथस गितं भजते। य मात ्
य ा द माणोपप िन याभावात ्
वाभा वकं व तु
धिमतया
त मा द धक व ितभो ल खताल करणगोचर वेनव
ै
यव थापनां
स दय दया ादमादधाित।
तुतनरनाथ वषये
कृ तिमदमुदाहरणमल करणक पनं
वभूषण व यासो
न
सहते,
तथा
च,
दःसहसमरसमयसमु
िचतशौयाितशय ाघया
ु
व लभलाभरभसो लिसतसुरसु दर समूहसंग ृ माणम दारा दकु-
सुमदामसह स भावनानुमाना न दनो ानपादप सूनसमृ
य माद ु
े ा वषयं
वधमुपिनब न ती येत
पूवाध व हता
व तु
ल णावसर
तुत शंसोपिनब धब धुरा
वंसभाविस ः
कवय त दवेित
एव
वचारिय यामः।
समु
े
तदे वेित
ता।
वा
तदे विमयमु
े ा
कृ तपािथव तापाितशयप रपोष वणतया सुतरां
समु ासमाना त दावजनं जनयित। साितशय वम ्
- 127 -
उ
इ य याः,
े ाितशया वता॥१४॥
वल णानु वेश इ यितशयो े
कोऽल कारोऽनया वना॥१५॥
इित
सकलाल करणानु ाहक वम।्
मु यतये यु यमानेऽ प
न
य ा
कारणतो
पृ थगितशयो
क चदित र यते।
चा य तमस भा यम युपिनब यमानमनयैव
वात येण।
त मात ्
यु
या
लोकाित ा तगोचर वेन
क व ितभो
सम जसतां
वचसः
गाहते।
े
रे वेयं
त वेन
न
सैवेयिम य तु,
पुनः
तथा प
तुताितशय वधान यितरे केण न क चदपूव म ा त।
तदे वमिभधान य
व
पूव मिभधेय य
चेह
व तामिभधायेदानीं
वा य य
वमिभधातुमु मते—
माग थव श दाथगुणाल कारस पदः।
अ य ा य य व
वं तथािभ हितजी वतम॥्३॥
मनो फलको लेखवण छायाि यः पृ थक।
्
िच
येव मनोहा र कतु ः कम प कौशलम॥्४॥
अ य ा य य
यित र मेव
व
व
वं
वम ्—
वा य य
व भावः।
भवतीित
माग थव श दाथगुणाल कारस पदः।
िस
यवहार यितरे कणो
पृ थ भूतं
कम प व
ये
मागाः
पर परा वतवृ ेः
स ब धः,
या तराभावात।्
सुकुमारादय त
श दाथगुणाल कारा तेषां
पदसमुदाय या यदपूव
थाः
केिचदे व
कुतः—
व ाः
स पत ् का युपशोभा
त याः।
वा तरमेव। क शम्— तथािभ हितजी वतम।् तथा तेन
कारे ण
केना य यपदे येन यािभ हितः का यपूववािभधा सैव जी वतं सव वं य य त थो म।्
कं व पिम याह— कतु ः कम प कौशलम ्। कतुिनमातुः कम यलौ ककं य कौशलं नैपु यं
- 128 -
तदे व
वा य य
दयर जकं
व
विम यथः।
िच
मनो फलको लेखवण छायाि यः।
फलको लेखवण छाया तासां
फलकमाले याधारभूता
य वशेषाः,
िभ ः,
छाया
मु यतयो ासते,
तथैव
तथा
च,
का तः।
कम प पृ थ भूतं
मनो ाः
का
सू
माणोपप नं
त ददम
तुतपदाथ फु रतभूतं व
पदवा यैकदे शवृ वा
यः
य मादाक पमेवेषां
वभावाल करणव ता काराणां
क
दयहा र यो
याः
यथा
िच
य
िच करकौशलं
यितरे क
वणा
कम प
पृ थ
वेन
क वकौशलल णं
शृ गारा दरस व पसमु मीलने
परः
वा
प रपोषाितशय त दा ादका रतायाः
ता कार त य
ताव मा
यित र म।् कुत
वमु जृ भते।
भाव वभावसौकुमायवणने
च
मनोहा र
रे खा व यसनमा म ्,
ता पयम ्—
मागा द कृ तपदाथसाथ
वरचने
दे व
यथा,
कम प त वा तरमेवे यथः।
सकल कृ तपदाथजी वतायमानं
व वध वभूषण व यास व छ
यवित ते।
उ लेख
वा य य
कम प स दयसंवे ं सफल
आले य य
ी पशोभा त याः। पृ थ ूपं
फलका ुपकरणकलाप यितरे क
कारणम।्
येव,
कृ तोपकरण यितरे क कतु रे व कौशलं
इ याह—
र जक
कथ च
क वकौशलमेव िनब धनया
व पिनयतिन तया
नवनवो लेख वल णं
यव थतानां
चेतनचम कारका र
कम प
व पा तरमेत मादे व समुज ृ भते। तेनेदमिभधीयते—
आसंसारं कइपुंगवे ह प ड दअहग हअसारो ब।
अ ज व अिभ नमु ो व जअइ वाआं प र फंदो॥१६॥
(आसंसारं क वपु गवै
अ ा यिभ नमु
अ
सगार भात ्
ित दवसगृ ह तसव वोऽ य ा प
ित दवसगृ ह तसोऽ प।
इव जयित वाचां प र प दः॥)
भृ ित
क व धानैः
नवनव ितभासान
ाित वक ितभाप र प दमाहा
य वजृ भणादनु ा टत ाय
इव
यात्
यो
- 129 -
वा यप र प दः
स
जयित
सव कषण
वतते
इ येवम मन ् सुस गतेऽ प
वा याथ
क वकौशल य वलिसतं कम यलौ ककमेव प र फुरित। य मात ् वािभमान विन ाधा येन
तेनैतदिभ हतम ्
इवायम।्
स
यथा-
आसंसारं
एवमप र ातत वतया
क वपु गवैः
न
ितभो ा टतपरमाथ येदानीमेव
ित दवसगृ ह तसारोऽ य ा यिभ नमु
केनिचत ्
कम येत मा
मु ाब धो े दो
गृ ह तिमित
भ व यतीित
लोको र वप र प दसाफ याप ेवा यप र प दो जयतीित स ब धः।
य प रस वभावाल काराणां सवषां क वकौशलमेव जी वतम ्, तथा यल कार य
वशेषत तदनु हं
प र फुरता
वैिच यमु
वना
यथाथ वेन
े ामहे ,
वणन वषयव तुनो
िनब यमान य
भूषणािभधािय वेनािभमत य
व पमा ेण
त दा ाद वधानानुप ेम ना ा म प
चुर वाहपिततेतरपदाथसामा येन
न
ितभासनात।्
यथा—
दवाका
डिमव यामा त वी यामलता यथा॥१७॥
ू
इ य
नूतनो लखमनोहा रणः
लोको र व यसन व छ
पुनरे त य
वशे षतशोभाितशय य कम प त दा ादका र वमु
ते।
यथा—
अ याः सग वधौ इित॥१८॥
यथा—
कं ता
यतरोः इित॥१९॥
तदे वं पृ थ भावेना प भवतोऽ य क वकौशलाय वृ
यु
वल णवा यव ता तभाव एव
यु तामवगाहते। त ददमु म ्—
वा य य व भावोऽ यो िभ ते यः सह धा।
- 130 -
य ाल कारवग ऽसो सव ऽ य तभ व यित॥२०॥
वभावोदाहरणं यथा—
तेषां गोपवधू वलाससु दां राधारहःसा
ेमं भ
णां
किल दशैलतनयातीरे लतावे मनाम।्
व छ ने
मरत पक पनमृद ु छे दोपयोगेऽधुना
ते जाने जरठ भव त वगल नील वषः प लवाः॥२१॥
अ
य प स दयसंवे ं व तुस भ व
वभावमा मेव व णतम ्, तथा यनु ानतया
यव थत या य वरल वद ध दयैकगोचरं कम प नूतनो लेखमनोहा र पदाथा तरलीनवृ
सू मसुभगं
ता क्
का ािध ढ पप ते।
व पमु मीिलतं
य मा
येन
वा यव ता मनः
यित र वृ रथाितशयो
न
क वकौशल य
क
च ल यते।
कािचदे व
रसोदाहरणं
यथा—
लोको या शमाह साहसधनं तं
यापु कं
या स येन स ता गेव न भवे ा ा वसंवा दनी।
एकां काम प काल व ुषममी शौय मक डू ययय ाः
यु
र व मृ तामरचमू ड बाहवा बाहवः॥२२॥
अ ो साहािभधानः
ितशय ाघा
सन ्
ालुतया
थाियभावः
समुिचताल बन वभावल ण वषयसौ दया-
व जगीषोवद धभ गीभ णितवैिच येण परां प रपोषपदवीमिधरो पतः
रसतामानीयमानः
पूव करणोदाहरणानां
व तायाः
कम प
वा यव भाव वभावं
येकं तथािभ हितजी वतल णं व
क वकौशलमावेदयित।
वं
अ येषां
वयमेव स दयै वचारणीयम।्
काराणामौिच यगुणशािलनाम।्
एतद ु ेजनायालं
व प दमहताम प॥२३॥
- 131 -
रस वभावाल कारा आसंसारम प
थताः।
अनेन नवतां या त त दा ाददाियनीम॥्२४॥
इ य तर ोकौ।
एवमिभधानािभधेयािभधाल ण य
का योपयोिगन
तय य
व पमु ल य
वणनीय य व तुनो वषय वभागं वदधाित—
भावानामप र लान वभावौिच यसु दरम।्
चेतनानां जडानां च
भावानां व यमानवृ ीनां
य य त थो म।्
सं व तां
व पं
वधं
मृ तम॥
् ५॥
व पं प र प दः। क शम ्—
वधम।्
े
दधे
कारौ
मृ तं सू रिभरा नातम।् केषां भावानाम ्— चेतनानां जडानां च। चेतनानां
ा णनािमित यावत ्; जडानां त
धिम ै व य
यितरे कणां चैत यशू यानाम।् एतदे व च
धिम ै व य य
अप र लान वभावौिच यसु दरम।्
िनब धनम।्
अप र लानः
पारमािथको धम त य यदौिच यमुिचतभावः
क
य प रपोषपेशलो
तावोपयो यदोषदु
व पम ्—
यः
वभावः
वं तेन सु दरं सुकुमारं
त दा ादकिम यथः।
एतदे व
ै व यं वभ य वचारयित—
त
पूव
कारा यां
ा यामेव विभ ते।
सुरा दिसंह भृ ित ाधा येतरयोगतः॥६॥
त
योः
रा य तराभावात ्
व पयोम यात ् पूव
कारा यां
थमं चेतनपदाथस ब ध त
विभ ते भेदमासादयित,
सुरा दिसंह भृ ित ाधा येतरयोगतः।
सुरासुरिस
य
सुरा दः
ा यामेव
वधमेव स प ते। क मात ्—
दश भृ तयो
ये
व ाधरग धव भृ तयः, ये चा ये िसंह भृ तयः। केस र मुखा तेषां य
चेतनाः
ाधा यं
- 132 -
मु य विमतरद ाधा यं
च
ता यां
यथासं येन
येकं
यो
योगः
स ब ध त मात ्
कवीनां
वणना पदम।्
कारणात।्
तदे वं
सुराद नां
मु यचेतनानां
िसंहाद नाममु यचेतनानां
पशुम ृ गप
व पमेकं
स रसृ पाणां
व पं
तीयिम येतदे व
वशेषेणो मीलयित—
मु यम ल र या दप रपोषमनोहरम।्
वजा युिचतहे वाकसमु लेखो
मु यं य
भवित
धानं चेतनसुरासुरा दस ब ध व पं तदे वं
व यापारगोचरतां
कदथना वर हतः
वधं स कवीनां वणना पदं
ितप ते। क शम ्— अ ल र या दप रपोषमनोहरम।् अ ल ः
य तामनोहरो
शृ गार भृ ितरस वापादनम ्,
अ ोदाहरणा ण
वलं परम॥्७॥
यो
र या दः
था येव तु रसो भवे दित
थाियभाव त य
यायात।् तेन मनोहरं
व ल भशृ गारे चतुथऽ के व मोव यामु म
य पु रवसः
प रपोषः
दयहा र।
ल पतािन।
यथा—
ित े कोपवशा
भाव प हता द घ न सा कु यित
वगायो पितता भवे मिय पुनभावा म या मनः।
तां हतु वबुध षोऽ प न च मे श ाः पुरोवितनीं
सा चा य तमगोचरं नयनयोयातेित कोऽयं विधः॥२५॥
अ
थमतरमेव
रा ो
व लभा वरहवैधुय दशावेश ववशवृ े तदस
वाभा वकसौकुमायस भा यमानम ्
ाि िनिम मनिधग छतः
अन तरोिचत वचारापसायमाणोपप
कम प ता कािलक वक पो ल यमानमनवलोकनकारणमु
े माण य तदासादनसम वया-
स भवा नैरा यिन य वमूढमानसतया रसः परां प रपोषपदवीमिधरो पतः।
- 133 -
तथा चैतदे व वा या तरै
पद यां
पतं यथा—
पृ शे सुमतीं य द सा सुगा ी
मेधािभवृ िसकतासु वन थलीषु।
प ा नता गु िनत बतया ततोऽ या
येत चा पदप
अ
प
यां
वसुमतीं
रल का का॥२६॥
कदािचत ्
पृ शे द याशंसया
य मा जलधरसिललसेकसुकुमारिसकतासु
रमणीयवृ
रण व यासपर परा
त
ाि ः
वन थलीषु
येत, त मा नैरा यिन
स भा येत।
गु िनत बतया
ितरे व सुतरां समु जृ भता,
या तद ु रवा यो म वल पतानां िनिम तामभजत।्
क णरसोदाहरणािन तापसव सराजे
तीयेऽ के व सराज य प रदे वतािन। यथा—
धारावे म वलो य द नवदनो
न
ा
वा च लीलागृ ह-
यायतमाशु केसरलतावीथीषु कृ वा
ु
कं मे पा मुपै ष पु क कृ तैः कं चाटिभः
मा ा वं प रव जतः सह मया या
अ
रसप रपोषिनब धनं
ू रया
याितद घा भुवम॥
् २७॥
वभावा दस प समुदयः क वना सुतरां समु जृ भतः।
तथा चा यैव वा य यावतारकं वदषकवा
यमेवं
ू
पमादो एसो
शः।
यु म ्—
खु दे वीए पु कदको ह रणपोदो अ भवंतं अणुसर द॥२८॥
( मादः एषः खलु दे याः पु कृ तको ह रणपोतोऽ भव तमनुसरित।)
एतेन क णरसो पन वभावता ह रणपोतकधारागृ ह भृ तीनां सुतरां समु प ते। तथा
चायमपरः
ते
ाराव ेप इित
म व चनादन तरमेत पर वेनैव वा या तरमुपिनब म।्
यथा —
- 134 -
कणा त थतप रागकिलकां भूयः समाकषता
च
वा दा डमबीजिम यिभहता पादे न ग ड थली।
येनासौ तव त य नमसु दः खेदा मुहु ः
िनःश कं न शुक य कं
अ
शुक यैवं वधदल
ु िलतयु
कपोल थ याः
दतो
ितवचो दे व
वं
वया द यते॥२९॥
वा ल य ितपादनपर वेनोपा म।्
‘असौ’
इित
वानुभव वदमानसौकुमाय कषपरामशः। एवमेवो पन वभावैकजी वत वेन
क णरसः का ािध ढरमणीयतामनीयत।
एवं
वयमेवो
व ल भशृ गारक णयोः सौकुमायाददाहरण
दशनं
ु
े णीयम।्
एवं
स प ते।
व हतम।
् रसा तराणाम प
तीयम धानचेतनिसंहा दस ब ध
क शम ्—
सामा यल णव तु व पा
य
व पं
वजा युिचतहे वाकसमु लेखो
या
जाित त याः
वलम।्
समुिचतो
प र प द त य समु लेखः स यगु लेखनं वा तवेन
त द थं
यो
कवीनां
वणना पदं
वा
येकमा मीया
हे वाकः
वभावानुसार
पेणोपिनब ध तेनो
वलं
ा ज णु,
त दा ादकार ित यावत।्
यथा—
कदािचदे तेन च पा रया गुहागृ हे मीिलतलोचनेन।
य य तह त तयोप व दं ा कुरा च चबुकं
अ
िग रगुहागेहा तरे
िन ामनुभवतः
सु म॥्३०॥
केस रणः
वजाितसमुिचतं
थानकमु ल खतम।् यथा वा—
ीवाभ गािभरामं मुहु रनुपतित
प ाधन
व ः शरपतनभया
य दने द
ः
भूयसा पूव कायम।्
- 135 -
श पैरधावलीढै ः
म ववृ तमुख ंिशिभः क णव मा
प योद े लुत वा यित बहतरं
ु
एतदे व
तोकमु या
याित॥३१॥
कारा तरे णो मीलयित—
रसो पनसाम य विनब धनब धुरम।्
चेतनानाममु यानां जडानां चा प भूयसा॥८॥
चेतानानां
ितप ते
ा णनाममु यानाम धानभूतानां
तुता गतयोपयु यमानम।्
क शम ्—
य
व पं
तदे वं वधं
रसो पनसाम य विनब धनब धुरम।्
रसाः शृ गारादय तेषामु पनमु लासनं प रपोष त मन ् साम य श
िनवेश तेन ब धुरं
त णनीयतां
तया
विनब धनं
दयहा र। यथा—
चूता कुरा वादकषायक ठः पुं को कलो य मधुरं चुक
् ू ज।
मन वनीमान वघातद ं तदे व जातं वचनं
जडानां
चा प
भूयसा—
जडानामचेतनानां
मर य॥३२॥
सिललत कुसुमसमय भृ तीनामेवं वधं
व पं रसो पनसाम य विनब धनब धुरं वणनीयतामवगाहते। यथा—
इदमसुलभव तु ाथनादिनवारं
ु
थमम प मनो मे प चबाणः
णोित।
कमुत मलयवातो मूिलतापा डु प ै पवनसहकारै दिशते व कुरे षु॥३३॥
यथा वा —
उ े दािभमुखा कुराः कुरबकाः शैवालजालाकुला तं भा त सरांिस फेनपटलैः सीम तताः िस धवः।
क चा मन ् समये कृ शा ग वलस क दपकोद डकडाभा ज भव त स ततलताक णा यर या य प॥३४॥
एवं
वाभा वकसु दरप र प दिनब धनं पदाथ व पमिभधाय तदे वोपसंहरित—
- 136 -
शर रिमदमथ य रामणीयकिनभरम।्
उपादे यतया
ेयं कवीनां वणना पदम॥्९॥
अथ य वणनीय य व तुनः शर रिमदम ् उपादे यता
ेयं
ा
वेन बो
यम।् क शं
सत ्— रामणीयकिनभरम ्, सौ दयप रपूण म्, औपह यर हत वेन त दावजकिमित यावत।्
कवीनामेतदे व
य मा णना पदमिभधा यापारगोचरम।्
एवं वध या य
व पशोभाितशय ा ज णो वभूषणा युपशोभा तरमारभ ते।
एतदे व
कारा तरे ण वचारयित—
धमा दसाधनोपायप र प दिनब धनम।्
यवहारोिचतं चा य लभते वणनीयताम॥्१०॥
यवहारोिचतं चा यत।् अपरं पदाथानां चेतनाचेतनानां
लभते क व यापार वषयतां
ितप ते। क शम ्—
व पमेवं वधं वणनीयतां
यवहारोिचतम ्, लोकवृ यो यम।् क शं
सत ्— धमा दसाधनोपायप र प दिनब धनम।् धमादे तुव ग य साधने स पादने उपायभूतो
यः प र प दः
व वलिसतं तदे व िनब धनं य य त थो म।् त ददमु ं भवित— यत ्
का ये व यमानवृ यः
वणनीयाः,
धानचेतन भृ तयः सव पदाथा तुवगसाधनोपायप र प द ाधा येन
येऽ य धानचेतन व पाः
पदाथ तेऽ प
धमाथा ुपायभूत व वलास ाधा येन
कवीनां वणनीयतामवतर त। तथा च रा ां शू क भृ तीनां म
चतुवगानु ानोपदे शपर वेनैव
सं ाममृ गया
च रतािन
गतया प र प दसु दरं
व य ते।
णां च शुकनासमु यानां
अ धानचेतनानां
व पं ल ये व यमानतया प र
ह तह रण भृ तीनां
यते। त मादे व च
तथा वध व पो लेख ाधा येन का यका योपकरणकवीनां िच िच ोपकरणिच करै ः सा यं
थममेव
ितपा दतम।्
सहजसौकुमायसरसं
तदे वं वधं
वभाव ाधा येन
रस ाधा येन
कारं
व पं वणना वषयव तुनः शर रमेवाल कायतामेवाहित।
- 137 -
त
इदानीं
वाभा वकं पदाथ व पमल करणं यथा न भवित तथा
रसा मनः
थममेव
ितपा दतम।्
धानचेतनप र प दव यमानवृ ेरल कारकारा तरािभमतामल कारतां
िनराकरोित—
अल कारो न रसवत ् पर या ितभासनात।्
व पादित र
अल कारो
न
य श दाथास गतेर प॥११॥
रसवत।्
रसव दित
योऽयमु पा दत तीितनामाल कार त य
वभूषण वं नोपप ते इ यथः। क मात ् कारणात ्—
व यमान य
व तुनो
पर या ितभासना
यत ्
व पमा मीयः
अनवबोधनात।्
त ददम
स क ववा यानािमदमल कायिमदमल करणम ्
क यिचत ्
व पादित र
य पर या ितभासनात।्
प र प द त मा द र
ता पयम ्—
यत ्
इ यपो ार व हतो
या यिधक य
सवषामेवाल कृ तीनां
व व भावः
सव य
मातु ेतिस प र फुरित। रसवदल कारव दित वा ये पुनरव हतचेतसोऽ प न
क चदे तदे व बु यामहे ।
तथा
च—
यद
केनिचदल करणेन
शृ गारा दरे व
ाधा येन
भ वत यम ्।
यद
त दा ादिनब धन वादल करणिम यु यते
काशनीयम।्
तदे वं वधो
न
व यमानोऽल काय तद येन
तथा प
क
दप
वा
त
त
व पमेव
यित र म यदल कायतया
ववेक
र तनाल कारािभमते
रसवदल कारल णोदाहरणमाग मनाग प वभा यते। यथा च—
रसव िशत प शृ गारा द॥३५॥
(इित) रसव ल णम।् अ
का य यित र ो न क
दिशताः
प ाः वा शृ गारादयो य ेित
या याने
द यः समासाथभूतः संल यते। योऽसावल कारः का यमेवेित चेत ्,
- 138 -
तद प
न
सु प सौ वम।्
स ती युप
य मात ् का यैकदे शयोः
श दाथयोः
येदानीं का यमेवाल करणिम युप मोपसंहारवैष यद ु
य द वा दिशताः
पृ थक्
वमायाित।
प ं शृ गारादयो येनेित समासः, तथा प व
यमेव कोऽसा वित?
ितपादनवैिच यमेवेित चेत ्, तद प न स यक् समथनाहम।् य मात ्
तदपशोभािनब
धनं
ु
ितपादनवैिच यम ्, न पुनः
ितपा मेव।
ितपादनवैिच यं य िभधीयते, तद प न सु ितपादनम।्
व पप रिन प रे व पयव यित।
पृ थगल काराः
ितपा मानाद यदे व
प तया दिशतं रसानां
प तया दशने शृ गाराद नां
क च, रसवतः का य याल कार इित तथा वध य
सत त यासा वित न क चदनेन त यािभधेयं
यात।्
अथवा तेनैवाल कारे ण रसव वं त याधीयते, तदे वं त सौ न रसवतोऽलं कारः
युत रसवानल कार इ यायाित, त माहा
तेनैवा हतरसस ब ध य
रसवतः
त प ा सवदल कार यपदे शमासादयित—
तद प
न
सु ितब समाधानम।्
वषया तरे
िन
यात ् का यम प रसवत ् स प ते। य द वा
का य याल कार
यथा न ोमया य य
य मा
ितप तया
‘अ न ोमया ज’-श दः
समासा दत िस ः
प ा
वा याथस ब धल णयो यतया तमनुभ वतुं श नोित। न पुनर ैवं
का य याल कार इित त स ब धतयैवा य
पु ो
व पल धरे व।
इित
भ वते यु यते—
थमं
भूतल णे
भ व यित
यु यते। य मा सवतः
त स ब धिनब धनं च
का य य रसव विम येविमतरे तरा यल णदोषः केनापसायते। य द वा रसो व ते य यासौ
त ानल कार
एवा तु
क चद ा त।
वक
त प
इ यिभधीयते
तयम प
तथा यल कारः
यु म।्
उदाहरणं
का यं
वा
ना यत ्
तृ तीयं
ल णैकयोग ेम वात ् पृ थ
न
यते।
मृ तेित
े य स ग तुं यथा मे मरणं
मृ तम।्
- 139 -
सैवाव ती मया ल धा कथम ैव ज मिन॥३६॥
अ
रितप रपोषल णवणनीयशर रभूताया
क च भा यते। त मादल कायतैव यु
वृ ेरित र म य भ ं
मती। यद प कै
व तु
न
त ्—
वश द थाियस चा र वभावािभनया पदम॥्३७॥
इ यनेन
पूव मेव
ल णं
वशे षतम्,
त
वश दा पद वं
रसानामप रगतपूव म माकम।् तत त एव रससव वसमा हतचेतस त परमाथ वदो
परं
याः — कं
इित रसा ते
वश दा पद वं रसानामुत रसवत इित। त
वश दा पदा तेषु ित
त ददमु ं भवित यत ्—
कुव ती यनेन
यायेन
पूव मन ् प —
े र य त
तः शृ गारा दषु वतमानाः स त त
वश दै रिभधीयमानाः
घृ तपूर भृ तयः
व ांसः
ैरा वा
ते।
ु ितपथमवतर त ेतनानां चवणचम कारं
पदाथाः
वश दै रिभधीयमाना तदा वादस पदं
स पादय ती येवं सव य क यिचदपभोगसु
खािथन तै दारच रतैरय ेनैव तदिभधानमा ादे व
ु
ैलो यरा यस प सौ यसमृ
रसवत तदा पद वं
ः
ितपा ते इित नम ते यः।
नोपप ते,
कमुता य येित। तदल कार वं च
रस यैव
थममेव
ववा य या प
ित ष म।् िश ं
तदा पद वाभावात।्
था या दल णं पूव
या यातमेवेित न पुनः पयालो यते।
यद प
रसव ससं यात॥्३८॥
इित कै
सं यो
व
य यासौ
ल णमका र तद प न स यक् समाधेयतामिधित ित। तथा ह— रसः
रससं यः,
त मात ्
कारणादयं
रसवदल कारः
स प ते।
यमेव— कोऽसौ रस यित र वृ ः पदाथः। का यमेवेित चेत ् तद प पूव मेव
त य
वा मिन
तथा प
यु म्,
या वरोधादल कार वानुपप ेः। अथवा रस य सं यो रसेन संि यते
- 140 -
य त मा
रससं या दित।
तथा प
कोऽसा वित
यित र
वेन
व
यतामेवायाित।
उदाहरणजातम य य ल ण य पूवण समानयोग ेम ायिमित (न) पृ थक् पयालो यते।
रसपेशलम॥्३९॥
इित
पाठे
न
क चद ाित र यते।
अथ
............................................।
ितपादकवा योपा ढपदाथसाथ व पमल कायरस व पानु वेशेन ( वगिलत वप र प दानां
यानािमव.....)
कथमल करणं
भवती येतद प
िच
यमेव।
क च
तथा युपगमेऽ प
धानगुणभाव वपयासः पय यतीित न क चदे तत।्
अ ैव
...................................................
उप मते—
श दाथास गतेर प।
श दाथयोरिभधानािभधेययोरसम वया च रसवदल कारोपप ना त। अ
ित ित
य येित
म
रसवां ासावल कार ेित
यय व हते
वशेषणसमासो
त याल कार
वा।
त
इित
य
रसवदल कार यपदे शः सावकाशतां
ितप ते?
पर
यते
यव थितमासादयित।
इित
ष ीसमासः
व ते
यते।
पूव मन ् प —रस
े
यित र म यत ्
पदाथा तरं व ते य यासावल कारः। का यमेवेती चेत ् त ा प त
य त ानल कार य
च रसो
यित र ः कोऽसौ पदाथ
वशेषाित र ः पदाथ
न क
तदे वमु ल णे
त्
माग
रसवदल कार य श दाथस गितनकदािचद त।
य द वा िनदशना तर वषयतया समास तयेऽ प श दाथस गितयोजना
वधीयते,
यथा—
त वी मेघजला प लवतया धौताधरे वा ु िभः
शू येवाभरणैः
वकाल वरहा
व ा तपु पो मा।
िच तामौनिमवा थता मधुकृतां श दै वना ल यते
च ड मामवधूय पादपिततं जातानुतापेव सा॥४०॥
- 141 -
यथा वा—
तर ग ूभ गा
ुिभत वहज े णरशना
वकष ती फेनं वसनिमव संर भिशिथलम।्
यथा व ं याित
नद भावेनेयं
अ
खिलतमिभस धाय बहशो
ु
ुवमसहना सा प रणता॥४१॥
रस वमल कार
कटं
ितभासते।
त मा न
कथ चद प
दरवधान
ता। तेन रसवतोऽल कार इित ष ीसमासप े श दाथयोन
ु
रसप रपोषपर वादल कार य
त नब धनमेव
वशेषणसमासप .े ......।
तथा
व लभाभा वता तःकरणतया
रसव वम।्
त मय वेन
क चदस गत वम ्,
रसवां ासावल कार ेित
चैतयो दाहरणयोलतायाः
नायक य
त वेक य
स रत ो पन वभाव वेन
(िन ेतन?)-मेव
पदाथजातं
सकलमवलोकयतः त सा यसमारोपणं त मा यारोपणं चे युपमा पकका याल कारयोजनं
वना न केनिचत ्
श दिभधानं
रसवानल कार
कारे ण घटते, त ल णवा य वात।् स यमेतत ्,
वना
इित
वशेषणसमासप े
चेत ्
केवल य
क तु ‘अल कार’
रसवािन य य
तीितर युपग यते तद प
यु
यु तां
योगः
ा नोित।
नाहित....दे रभावात।्
रसावतोऽल कार इित ष ीसमासप ोऽ प न सु प सम वयः । य य क यिचत ् का य वं
रसव वमेव।
त याल कार
य याितशय विनब धनं
इ याि ते
सवषामेव
तथा वधं
पकाद नां
त दा ादका र
का यं
रसवदल कार वमेव
करणीयिमित
यायोपप नतां
ितप ते। अल कार य य य क यिच सव वा । वशेषणसमासेऽ येषैव वा ा।
क च,
तद युपगम
ल धा मनामल काराणां
क चदािध यमा थीयते। त मा
येकमु
खिलतल णो लेख व
...
...
कृ तप रपोषतया
ाित वकल णािभ हताितशय यित र मनेन
ल णकरणवैिच यं
ितवा रत सरमेव परापतित। न
- 142 -
चैवं वध वषये
रसवदल कार यवहारः
सावकाशः,
त
ै तथावगमात ्,
अल काराणां
च
मु यतया यव थानात।्
अथवा, चेतनपदाथगोचरतया रसवदवल कार य िन त
े नव तु वषय वेन चोपमाद नां
वषय वभागो
यव था यते, तद प न
व
जनावजनं
वदधाित। य मादचेतनानाम प
रसो पनसाम यसमुिचतस क वसमु ल खतसौकुमायसरस वादपमाद
नां
ु
िन वषय वं
वा
स यत इित
या दित
शृ गारा दिन य दसु दर य
वरल वषयता
स क व वाह य च
नीरस वं
ितपा दतमेव पूव सू रिभः। य द वा वैिच या तरमनोहा रतया रसवदल कारः
ितपा ते, यथािभयु ै तैरेवा यधािय—
धानेऽ य
वा याथ य ा गं तु रसादयः।
का ये त म नल कारो रसा द रित मे मितः॥४२॥
इित।
य ा यो
विनब यमानः
भावािभ य
वा याथः
ाधा यादल कायतया
शृ गारा दरल कारतां
ितप ते।
पूव मेवं वध वषये वभू यते। भूषण ववेक य
ो ह तावल नः
य मा
गुण ाधा यं
जृ भते, यथा —
सभमिभहतोऽ याददान ऽशुका तं
गृ न ् केशे वपा त रणिनपिततो ने
आिल गन ् योऽवधूत
य थत त मन ् तद गतया
तः स
मेण।
पुरयुवितिभः सा ु ने ो पलािभः
कामीवा ापराधः स दहतु द ु रतं शा भवो वः शरा नः॥४३॥
न च श दवा य वं नाम समानं कािमशरा नतेजसोः स भवतीित न तावतैव
तयो तथा वध व
परमे र य ेऽ प
धमा यासा द व
वभावयोरै यं
कथ चद प
यव थापियतुं
पायते,
वभाव या याथाकतु मश य वात।् न च तथा वधश दवा यतामा ादे व
त दां तदनुभव तीितर त। ‘गुडख ड’- श दािभधानाद प
ित वषादे तदा वाद स गात ्
- 143 -
तदनुभव तीतौ स यां रस यसमावेशदोषोऽ यिनवायतामाचरित। य द वा भगव
भाव य
मु य वं
योर येतयोर ग वा
य मात ्
कारण य
व तव वा दरे व
सा योपप
भूषण विम यु यते
यात।्
िनमू ल वादे व
तद प
न
समीचीनम।्
तयोभावाभावयो रव
न
कथ चद प
र यलमनुिचत वषयचवणचातुय चापलेन।
यद
वा
िनदशनेऽ म नना
तः
समा नातल णोदाहरणस गितं
स यक्
स मोहमानाः समषणा उदाहरणा तर व यासं रसवदल कार य याच युः, यथा—
कं हा येन न मे
केयं िन क ण
या यिस पुनः
अ
यतम यास क ठ हो
वा रो दित र बाहवलय
तारं रपु ीजनः॥४४॥
ु
भव िनहतव लभो
वै र वलािसनीसमूहः
क णरसका ािध ढ व हतमेवं वधवैशसमनुभवतीित
विनब यमानः
रा शनं
वास िचता केनािस दरू कृ तः।
व ना ते वित ते वदन ्
बु
ा
वास व ल भशृ गारः
शोकावेशादशरणः
ता पय ाधा ये
( ितभासन ्?
वा याथ तद गतया
पर वम
परमाथः?)
पर परा वतपदाथसम यमाणवृ गु णभावेनावभासनादल करणिम यु यते।
िन वषय वाभावा
स भवित।
रसवदाल बन वभावा द वकारणसाम ी वरह व हता
रस यसमावेशद ु
व मान वा दनुभव तीतौ
वम प
स यां
दरमपा
तमेव।
ू
ना म वरोधः,
योर प
त य
च
ल णानुपप न
वा तव व प य
पिध वाभावात।्
तेन
तद प
त दा ाद वधानसाम यसु दरम ्, क णरस य िन ायक माणाभावात।्
वास व ल भ य
वकारणभूतवा योपा ढाल बन वभावा दसम यमाण वं
व ना तरसमये च तथा वध वं यु
कथमसौ
समु वतीित
चे
( )
दप
या स भवत त योभयमु प निमित
न
सम जस ायम।्
थमतरमेव
य मा चाटु वषयमहापु ष-
- 144 -
तापा ा तच कतचेतसािमत ततः
पृ थगव थानं न यु
िन ये,
ववै रणां
त
ेयसीनां
च
वासनैर प
( काश०?)
यु तामितवतते ... ... तमेव तद प चतुर म।् क णरस य स य प
तथा वधप रपोषदशाधारािध ढे रेका ता तिमतमानस य
तथा य तरसवास-
नािधवािसतचेतसः सुिचरा समासा दत व नसमागमः पूवानुभूतवृ ा तसमुिचतसमार धकातसंलापः
कथम प
स
बु ः
बोधसमन तरसमु लिसतपूव परानुस धान व हत-
तुतव तु वसंवाद वदा रता तःकरणो
भव ै र वलािसनीसाथ
रो दतीित
क ण यैव
प रपोषपदवीमिधरोहः।
तथा वध यिभचाय िच यचा
पृ थ यापारे
रसग धोऽ प?
वं त
यद
क णरस याल कारण विम यिभधीयते
योऽर येतयो दाहरणयोमु यभूतो
पयायो ा यापदे श यायेन
य
य य
क णा मनैव
सतो
व पानु वेशो वेित कुतः
वा
ेयसः
तद प
वा याथः
वा य वमुपप नम।्
ितभासनात।् न च
ना प
योर प य
ाधा ये
न
ववतमानवृ
तीयमानतया
गुणीभूत य
तद ग वात ्
िनरव म।्
क णा मनैव
वा याता यित र योः
वास व ल भ य
न
य य
क ण य
वषयः,
य मा
पिनब ः।
रस वा
य
य य
य वम ्, अ गा गभाव यानुपप ेः। एत च
यथास भवम मािभ वक पतम।् न पुन त मा ... ... ण।
क च, ‘का ये त म नल कारो रसा दः’ इित रस एवाल कारः केवलः, न तु
रसव दित म
यय य जी वतम ् न क चदिभ हतं
यात।् एवं सित शशाथः .. .. ..
दन थैव (शश वषाणवदन थैव?) ित ती येतद प न क चत।्
ेयो गृ हागतं कृ णमवाद
अ
दरो
ु यथा।
या मम गो व द जाता विय गृ हागते।
कालेनैषा भवे
ीित तवैवागमना पुनः॥४५॥
- 145 -
तदे वं न
वभावः,
ोद मतामहित। तथा च, कालेने यु यते तदे व व यमान वषतया व तुनः
तदे व
ल णकरणिम यल काय
त यैवोभयमल कायमल करण व चे ययु
कमकरण वं नोपप ते। य द
यु म।् एक
न
क चदविश यते।
या वषयं युगपदे क यैव व तुनः
य ते तथा वधािन वा यािन येषामुभयम प स भवित
(यथा)—
आ मानमा मना वे स सृ ज या मानमा मना।
आ मना कृ ितना च वमा म येव
इ यिभधीयते,
तद प
िनःसम वय ायमेव।
का पिनकमुपचारस ािनब धनं वभागमाि
परमे र य
परमे रमय वा ा
ाित वकप र प द विच ां जग
फुटावकाशतां
न
व
य त
य
प चरचनां
यायाः
करण विमित…। उदाहरणे पुनरपो ारबु
यवहारः
य माद
वतते।
पारमािथकेऽ यभेदे
वा तवेऽ यभेदे
क च व मय वात ्
माहा
य ितपादनाथ
ित सकल मातृ ता वसंवे मानो भेदावबोधः
कदािचद यित ामित।
क यिच दा यमान वा े दनादे ः
लीयसे॥४६॥
त माद
कम वम्,
परमे र यैव
क यिचत ्
प य
साधकतम वात ्
रित क पनया प न कथ च भागो वभा यते।
त मात ्—
व पादित र
य पर या ितभासनात॥्४७॥
इित दषणम
ा प स ब धनीयम ् । …… प े च यदे वाल काय तदे वाल करणिमित
ू
ेयसो रसवत
वा मिन
या वरोधात ्—
आ मैव ना मनः
इित
क धं
विचद यिधरोहित॥४८॥
थतमेव।
- 146 -
इ दोल म
पुरजियनः क ठमूलं मुरा र-
द नागानां मदजलमसीभा ज ग ड थलािन।
अ ा युव वलयितलक यामिल नानुिल ायाभास ते वद धविलतं कं यशोिभ
अ
येन
व
ेयोऽिभ हितरल कायः,
त
यपदे शः
वद यैः॥४९॥
याज तुितरल करणम।् न पुन भयोरल कार ितभासो
स कर यपदे शो
वा……,
तृ तीय याल कायतया
व तर या ितभासनात।्
अ य मन ्
वषये
वभूषण वादपमादे
रवोपिनब धः
ु
(दा?)
ेयसो न यु
( ायो?)
भ णित व व े
ा नोित इित न
विचद प
वणनीया तरे
ेयसो
यते। त माद य ा यथा
यु मल करण वम ् रसवतोऽ प तदे व, योग ेम वात।्
एवमल करणतां
ऊज
ेयो
ेयसः
या द य वणनीयशर र वा दे क पाणाम येषां
या दशित
युदा ािभधयोः पौवापय णीतयोः।
अल करणयो त
षण
वं न व ते॥१२॥
ू
न व ते, न स भवित। कथम ् — त त।् त द यन तरो रसवदा दपरामशः। ……
रसवदा दवदे व तयो वभूषण वं ना त।
अनौिच य वृ ानां काम ोधा दकारणात।्
भावानां च रसाना च ब ध ऊज व क यते॥५०॥
तथा कामोऽ य ववृ धे यथा हमिगरे ः सुताम।्
स
ह तुं
ववृ ते हठे नापा य स पथम॥
् ५१॥
ऊज व कणन यथा पाथाय पुनरागतः।
ः स दधाित कं कणः श ये य हरपाकृ तः॥५२॥
- 147 -
अपहताऽहम मीित
द ते मा म भू यम।्
वमुखेषु न मे ख गः
समुिचतोऽ प
रसः
हतु जातु वा छित॥५३॥
परमसौ दयमावहित,
कामा दकारणक पनोपसंहतवृ रल कारता ितभासः
त
कथमनौिच यप र लानः
या यित।
पशुपितर प ता यहािन कृ छादगमयद सुतासमागमो कः।
कमपरमवशं न व कुय वभुम प तं यदमी
भरतनयिनपुणमानसैः
पृ श त भावाः॥५४॥
उदाहरणमेवो जतम।्
धानचेतनल णोपकृ ताितशय विश िच वृ
( व)
तदे वमयं
शेषव तु वभाव
एव
मु यतया
व यमान वादल काय न पुनरल कारः।
उदा मृ म
अ
य
तु॥५५॥
तु यददा
ु म ् अल करणम।् क शिम याका
ायाम ् ‘ऋ मत ्’ इ यनेन
य द वशे यते, त दे व स पदपे
ु तं व तु व यमानमल काय यदे वाल करणिमित
या वरोधल ण य
व
दोष य
दिनवार
वात ्
ु
वा मिन
व पाित र
य
व तर या ितभासनादज
ववत।्
ू
अथवा
ऋ म
तु
तद यपदाथल णं व तु व
य मन ्
य य
वे य प
या यानं
यमेव य समानाथतामुपनीतम ्। त
म
यते,
तथा प
तु य मन ् त य
वेित त का यमेव तथा वधं भ व यतीित चेत ् तद प न क चदे व। य मा का य याल कार
इित
िस ः, न पुनः का यमेवाल करणिमित।
यद
वा
ऋ म
तु
य मन ्
य य
वणनीयाल कारण य(म?)ित र मल करणक पम यद
श दाथास गितल णदोषः स
वे यसावल कारः।
तथा प
क चदे वोपल यत इ युभयथा प
ा ावसरः स प ते।
- 148 -
तीय या युदा
कार याल काय वमेवोपप नम ्,
न
पुनरल कारभावः।
तथा
चैत य ल णम ्च रत च महा मनाम ्।
उपल णतां
इित।
त
ा ं नेितवृ
वा याथपरमाथ व
यवहार योपल णमा वृ ेर वयः
प े — त
वमागतम॥
् ५६॥
रे वं
पयालो यताम्—
तुते वा याथ क
य महानुभावानां
ते वा न वेित। त
तदलीन वात ् पृ थगिभधेय या प पदाथा तरव दवयव वेनैव यपदे शो
पूव मन ्
या यः।
पा यादे रव शर रे । न पुनरल कारभावोऽपीित। अ य मन ् प े — तद वयाभावादे व
वा या तरवितपदाथव
य त
स ैव न स भवित, कं पुनरल करण वचचा।
तथा समा हत या प
तथा तेनैव पूव े न
कार यशोिभनः॥१३॥
कारे ण समा हतािभधान य चाल कार य भूषण वं न व ते
ना ती यथः।
रसाभावतदाभासवृ ेः
शमब धनम।्
अ यानुभाविनःशू य पं य
रसभावतदाभासत
शा
समा हतम॥्५७॥
या दर मः।
अ यानुभाविनःशू य पो य त समा हतम॥्
अ णोः
फुटा ु कलुषोऽ णमा वलीनः
शा तं च साधमधर फुरणं
क
ु ु या।
भावा तर य (तव) ग डगतोऽ प कोपो
नो ाढवासनतया
सरं ददाित॥५८॥
- 149 -
यद प
भूषण वं न
कै
त्
कारा तरे ण
व ते। तदिभध -े
समा हता यमल करणमा यातं
कार यशोिभनः पूव े न
त या प
तथैव
कारे ण चापरे णेित
ा यां
शोभमान य समा हत याल कार वं न स भवित।
क चदारभमाण य काय दै ववशा पुनः।
त साधन-समाप या तदाहःु समा हतम॥् ५९॥
मानम या िनराक ु पादयोम पित यतः।
उपकाराय द
तदे वं
ितपा दतम।्
यैतदद
ु ण घनग जतम॥्६०॥
चेतनाचेतनपदाथभेदिभ नं
इदानीं
तदे व
वाभा वक-सौकुमाय-मनोहरं
व तुनः
क व ितभो ल खतलोको राितशयशािलतया
मनो तामुपनीयमानलो यते।
व पं
नविनिमतं
तथा वधभूषण व यास व हतसौ दयाितशय यितरे केण
भूत विनिम भूतं न त दा ादका रतायाः कारणम।्
यथा स रसव नाम सवाल कारजी वतम।्
का यैकसारतां याित तथेदानीं ववे यते॥१४॥
रसेन वतते तु यं रसव व वधानतः।
योऽल कारः स रसवत ् त दा ादिनिमतेः॥२५॥
यथे या द। यथा स रसव नाम यथा येन
रसवदिभधानः
का यैकसारतां
याित
सवषामल काराणामुपमाद नां जी वतं
कारे ण पूव
का यैकसव वतां
या यातवृ रल कारो
ितप ते
फु रतं स प ते। तथा तेन
सवाल कारजी वतं
कारे णेदानीमधुना
व व यते वचायते ल णोदाहरणभेदेन वत यते।
तमेव रसवदल कारं ल यित— रसेने या द। ‘योऽल कारः स रसवत ्’ इ य वयः।
यः
कल एवं व पो
पका दः रसवदिभधीयते।
कं
वभावेन— रसेन वतते तु यम।्
- 150 -
शृ गारा दना तु यं वतते, यथा
रसव व वधानतः।
रसोऽ या तीित
सरस वस पादनात।्
त
ा णवत ्
रसवत ्
त दा ादिनिमते ।
ा तेषामा ादिनिमतेरान दिन पादनात।्
त दा ाद च
य तथैव स रसवदल कारः। क मात ्—
का यम ्
तत ्
यथा
त य
का यं
(तथा?)
भाव त वम ्
वद तीित
रसः
का य य
ततः,
त दः,
रसव ां
वदधाित। एवमुपमा दर युभयं िन पादन ् िभ नो रसवदल कारः स प ते।
यथा—
उपोढरागेण वलोलतारकं तथा गृह तं शिशना िनशामुखम।्
यथा सम तं ितिमरांशुकं तथा पुरोऽ प रागा िलतं न ल
अ
तम॥्६१॥
वावसरसमुिचतसुकुमार व पयोिनशाशिशनोवणनायां ………
समारो पतका तवृ ा तः
क वनोपिनब ः।
स
च
ेष छायामनो
पकाल कारः
वशेषणव भावा
विश िल गसाम या च ………… का य य सरसतामु लासयं त दा ादमादधानः
वयमेव
रसवदल कारतां समासा दतवान।्
चलापा गां
ं
रह या यायीव
पृ शिस बहशो
वेपथुमतीं
ु
वनिस मृ दु कणा तकचरः।
करौ याधु व याः पबिस रितसव वमधरं
वयं त वा वेषा मधु ्कर! हता
अ
परमाथः —
धानवृ ेः शृ गार य
वं खलु कृ ती॥६२॥
मरसमारो पतका तवृ ा तो रसवदल कारः
शोभाितशयमा हतवान।्
यथा वा—
कपोले प ाली॥६३॥
इ यादौ।
- 151 -
तदे वमनेन
यायेन—
ो ह तावल नः॥६४॥
इ य
रसवदल कार
या यानमयु म।् स यमेतत ्, क तु व ल भशृ गारता त
िनवायते। शेष य पुन त ु यवृ ा ततया रसवदल कार वमिनवायमेव।
न
चाल कारा तरे
या येयतां
सित
रसवदपे ािनब धनः
संस ृ -स कर यपदे श स गः
ितप ते। यथा—
अ गुलीिभ रव केशस चयं स नगृ
ितिमरं मर िचिभः।
कु मलीकृ तसरोजलोचनं चु बतीव रजनीमुखं शशी॥६५॥
अ
रसवदल कार य
पकाद ना च
‘चु बतीव रजनीमुखं शशी’ इ यु
तद ग वेनोपद नां केवल य
ऐ
स नपातः
सुतरां
न
े ाल ण य रसवदल कार य
समु ासते।
त
ाधा ये िनब धनम ्,
तुतप रपोषाय प रिन प नवृ ेः।
ं धनुः पा डु पयोधरे ण शर धाना नख ताभम।्
सादय ती सकल किम दे दं ु तापं रवेर यिधकं चकार॥६६॥
‘ सादय ती
रवेर यिधकं
तापं
शर चकार’
पदाथ वभाव त ाचक- ‘वा रद’-श दािभधानं वना
क वना
काम प
कमनीयतामिधरो पतः.
तीयमानो
चकार’
विनवेशनात।् एवं ‘सकल कम प
इित
सम वयमासा दतवान।्
‘सकल का’द नां
ं धनुदधाना’ इित
ेषोपमयो
सादय ती (शरत ्) पर या यिधकं तापं
पकाल कारिनब धनः
अ ाप
समयस भवः
े ाल णेन रसवदल कारे ण
ती य तर-मनोहा रणां
वाचकाद नामुपिनब धात ्, ‘पा डु पयोधरे णा नख ताभमै
तदानुगु येन
इित
तीयमानवृ े
कटा गनावृ ा तसमारोपः
रसवदल कार य
सुतरां
ाधा यम ्,
तद ग वमुपमाद नािमित पूव वदे व स गितः।
- 152 -
ल ना रे फा जनभ
िच ं मुखे मधु ीितलकं
का य।
रागेण बाला णकोमलेन चूत वालो मल चकार॥६७॥
अयं रसवतां सवाल काराणां चूडाम ण रवाभाित।
एवं नीरसानां पदाथानां सरसतां समु लासियतुं रसवदल कारं सामासा दवान।् इदानीं
व पमा ेणैवाव थतानां व तूनां कम यितशयमु पियतुं द पकाल कारमुप मते। त च
पूवाचायरा दद पकं म यद पकम तद पकिमित द यमानपदापे या वा य यादौ म ये चा ते
च यव थतिमित
यापदमेव द पका यमल करणमा यातम।्
मदो जनयित
स
ीितं, सान गं मानुभ गुरम ् ।
यास गमो क ठां, सास ां मनसः शुचम॥६८॥
्
मािलनीरं शुकभृ तः
योऽल कु ते मधुः।
हार तशुकवाच , भूधराणामुप यकाः॥६९॥
चीर मतीरर यानीः स रतः शु यद भसः।
वािसना च चेतांिस शुिचर तं िननीषित॥७०॥
त
वस ब धतया
यापदानां
द पक वं
काशम वम ्,
य मात ्
यापदै रेव
का य ते
या य ते।
तदे वं सव य क यिच पक यितरे कणोऽ प
यापद यैक प वात ् द पका
ै तं
स यते।
क च शोभाका र व य यु
अ य च आ तां ताव
पदा तर ोतन वभाव
एव,
शू य वादल करण वानुपप ः।
या, एवं य य क यिच ा यवितनः पद य स ब धतया
पर परा वयस ब धिनब धना ा याथ व प येित
पुनर प
द पक ै तमायाताम।्
- 153 -
आदौ म ये चा ते वा
यव थतं
यापदमितशयमासादयित,
ितप ते। तेषां वा याद नां पर परं तथा वधः कः
यापद कारभेदिनब धनं
स भवती येवं द पक कारान
वा द यित र
नामेक
व पाितरे कः स भवित?
यदा दम या तं
काशकं
िनब धनिमित व
तदे व
तदथवाचके व प
य स गः। द पकाल कार व हतवा या तवितनः
यैव का या तर यपदे शः। य द वा समान वभ
यापदं
तुता
वा य य
येनाल कारतां
द पकिम यु यते,
त ाप
यापद य
( ा?)नां बहनां
कारकाणां
ू
का य छायाितशयका रतायाः
कं
यमेव।
तुत व यसाम यस
ना य क च द यिभयु तरै ः
ाि
तीयमानवृ
सा यमेव
ितपा दतमेव—
आ दम या त वषयाः
ाधा येतरयोिगनः।
अ तगतोपमा धमा य
त पकं वदः॥
ु ७१॥
चंकंमित कर दा दसागअमअग धहा रअ हअआ।
द ु खं वणे च कइणो म णइ बसममहाकइ म गे॥७२॥
(च
य ते कर
ा द गजमदग धहा रत दयाः।
दःखं
वने च कवयो भ णित वषमहाक वमाग॥)
ु
यथा द कु जरमदामोदहा रतमानसाः कर
तथा भ णित वषमे व ो
ाः कानने कथम प दःखं
च
ु
य ते,
विच े महाक वमाग… कवय इित ‘च’ श दाथः।
औिच यावहम लानं त दा ादकारणम।्
अश ं धममथानां द पय
तु द पकम॥१॥
्
त ददानीं द पकमल कारा तरकारणं कलयन ् काम प का यकमनीयतां क पियतुं
कारा तरे ण
मते—
औिच यावहिम या द।
व तु
द पकं
व तुिस
पमल करणं
- 154 -
भवतीित स ब धः,
द पयत ्
या तरा वणात।् तदे वं सव य क यिच
काशयदल करणं
वणनीयानाम।्
स प ते।
कं
तुनः त ावाप
क ये यिभध ेधम
क शम ्—अश म ् अ कटम ् तेनैव
र याह-
प र प द वशेषमथानां
का यमान वात।्
कं व प च—
औिच यावहम।् औिच यमौदायम ् आवहित यः स तथो ः। अ य च कं वधम ्, अ लानम ्,
य म।् अनालीढिमित यावत।् एवं
एकं
काशकं स त भूयांिस भूयसां
केवलं प
अ यैव
वभा यते!
व पात ् त दा ादकारणम ्, का य वदान दिनिम म।्
सं थं वा
वधं प र
कारा न पयित—
कथम ् केवलमसहायम ्,
सहाया तरोपरिचतायां
वतमानम।्
वधं
प
विचत।्
यते॥१७॥
पर
सं थं वा
कथम ् एकं
यते।
प
बहनां
ू
कारमवलो यते,
ौ
यव थतं
पदाथानामेकं
ल ये
त ु यक यायां
काशकं
द पकं
केवलिम यु यते। यथा—
असारं संसारम॥७३॥
्
इ या द। अ
‘ वधातुं
यविसतः’ कता संसाराद नामसार व भृ तीन् धमानु ोतयन ्
द पकाल कारतामा वान।्
प
वा
विच
सं थम ्—भूयांिस बहिन
व तूिन द पनािन भूयंसां
ू
भव त वा क म
भूतानां वणनीयानां स त
षये। यथा—
कइकेसर वअणाणं मो अरअणाणं आइवेअ टओ।
ठाणाठाणं जाणइ कुसुमाणं अ जीणमालारो॥७४॥
च दमऊए ह णसा णिलनी कमले ह कुसुमगु छे ह लआ।
हं से ह सारअसोहा क वकहा स जने ह करइ ग ई॥७५॥
(च
मयूखैिनशा निलनी कमलैः कुसुमगु छै ल ता।
- 155 -
हं सै शरदशोभा का यकथा स जनैः
यदपरं पं
त
स थं नाम… कारणात ्
य
कारम।्
थम तावदन तरो ो ‘भूयांिस भूयसां
तीयो—
द पकं
यते गुव ॥)
यः
काराः
भेदा य येित व हः।
विच व त’ इित।
द पय य य ा य दित,
पतं त कमभूतम यत ् कतृ भूतं द पयित
अ य याितशयो पादक वेन
द पकम।्
काशयित तद य य पयतीित।
तीयद पक कारो यथा—
ोणीम डनम डनं नृ पतय तेषां ि यो भूषणं
ताः शोभां गमय यचापलिमदं
त ू यं नयव मन तद प च
ब ाणं य दय दा
ाग
ौय
यतो राजते।
याल कृ तं
भुवनं छे ुं यव येद प॥७६॥
अ ो रो रा ण पूव पूव पदद पकािन मालायां क वनोपिनब ानीित।
यथा वा—
शुिच भूषयित
ु तं वपुः
शम त य भव यल
या।
शमाभरणं परा मः स नयापा दतिस भूषणः॥७७॥
यथा च—
चा तावपुरभूषयदासाम॥७८॥
्
तृ तीय कारे ऽ ैव
तदयम ाथः
य
ोका
पतं
‘द पक’यद येन
थाने ‘द पत’िमित पाठा तरं वधाय या येयः।
केनिचद ु पा दताितशयं
स पा दतं
व तु
त कतृ भूतम य पयदु ेजयित…।
यथा —
मदो जनयित
ीितम ्। इ या द॥७९॥
- 156 -
ननु
पूवाचाय त
ै दे व
पूव मुदा तम।्
तदे व
थमं
या ययेदानीं
समा हतिम यिभ ायो या यात यः।
स यमु म।् तदयं
या यायते—
यापदमेकमेव द पकिमित तेषां ता पयम ्,
अ माकं पुनः कतृ पदा दिनब धनािन द पकािन बहिन
स भव तीित।
ू
यथायोिग
यापदं मनःसंवा द त दाम।्
वणनीय य व छ ेः कारणं व तुद पकम॥१८॥
्
इदानीमेतदे वोपसंहरित— यथायोिग
इित यथायोिग
द पके
कं
ितफलित य
पम ्? मनःसंवा द त दाम ्) त दां का य ानां मनिस
थो म।्
त मादे व स दय दयसंवादमाहा
यावत।् ‘ कं ता
यात ्— ‘मुखिम दःु’ इ यादौ न केवलं
पकिमित
यतरोः’ इ येवमा प। त मादे व च सू ममित र ं वा न क चदप
ु मानात ्
सा यं त य िनिम िमित सचेतसः
माणम।्
अ य च क शम ्- वणनीय य
पदाथ य
कारे ण यु यते
यापदं य य त थो म।् येन यथा स ब धमनुभ वतुं श नोित तथा
या। (अ य च
संवदित चेतिस
यापदिम या द। यथा येन
व छ ेः कारणम।् वणनीय य
तावािधकृ त य
व छ े पशोभायाः कारणं िनिम भूतम ् (न पुनज य व मेय वा दसामा यम्)।
य मात ् पूव
ल णेन सा येन वणनीयं स दयहा रतामावहित।
उपचारै कसव वं य
यदपयित
पकं
व वन
पका यमल कारं
पं
तत ् सा यमु हत।्
वं व तु त पक
ू ं वदः॥
ु १९॥
— उपचारे या द। व तु त पक
ू ं
वदःु
जना
कतृ भूतमपयित व य यित। कम ्—
इित
शेषः।
वमा मीयं
क शम ्—
वदःु त
तु पदाथ व पं
यदपयती या द—
यत ्
पं, वा य य वाचका मकं प र प दम ्,
- 157 -
अल कार
तावदल कार यैव
वस ब ध वात।् कं कुवत ् - सा यमु हत ् सम वं धारयत ्
(क शम ्) उपचारै कसव वम ्— उपचार त वा यारोप त यैकं सव वं केवलमेव जी वतं
त नब धन वा , उपचारै ः
पक य
वृ ेः।
य मादपचारव
ताजी वतमेतदल करणं
ु
रसो लेखा—
थममेव
समा यातम ्।
य मूला
पका दरल कृ ितः। (इित)
एवं
पण दसामा यल णमु ल य
कारपयालोचनेन तमेवो मीलयित—
सम तव तु वषयमेकदे श ववित च।
सम तव तु वषयो
वा यतया
य य
त थो म।्
तदयम ाथ—यत ् सवा येव
सकलवा योपा ढा यिभधेया यल कायतया
ाधा येनः—
सु दर व पप र प द-समपणेन
पा तरापा दतािन गोचरो य येित। यथा—
मृ दु तनुलतावस तः सु दरबदने द ु ब बिसतप ः।
म मथमात गमदो जय यहो त णतार भः॥८०॥
अ
(तत ्)
पूवाचाय या यातम ्— तथा यदे कदे शेन
तथो म ् इित।
उभयथा येतदयु ं
वप र प दसमपणा मक पणमादधाित
ववतते
भवित।
वघटते
य ा य य
वशेषेण वा वतते
य क मं
दे व
थाने
विचदे वेित तदे कदे श ववित पकम।् यथा—
त ड लयक याणां बलाकामालभा रणाम।्
पयोमुचां
अ
पुनद तभावो
विनध रो दनोित
मम तां
ु
याम॥८१॥
्
व ु लय य क या वेन, बलाकानां त माला वेन
ना ती येकदे श ववित पकमल कारः।
य मादल करण याल कायशोभाितशयो पादनमेव
पणं
व ते। पयोमुचां
तद यथयु
यु म ्,
योजनं ना य क चत।्
- 158 -
तद ु म ्—
पकापे या
पक कारा तरतोपप ः
क या दिनिम
क च
वल णमेतेन
यात ्,
यद
तदे तदा तां
पणोिचतमु यव तु वषये
स पा ते
तावत।्
वघटमान वादल कारदोष वं
तदे त य
युत
दिनवारता
मवु
ल बते। त माद य चैवैतद मा समाधीयते।
पकाल कार य
परमाथ तावदयम ्—
यत ्
िस सौ दयाितशयपदाथसौकुमाय-
िनब धनं वणनीय य व तुनः सा यसमु ल खतं
व पसमपण हणसाम यम वसंवा द।
तेन ‘मुखिम दःु’ इ य
पणं ववतते। तदे वमयमल कारः-
मुखिमवे दःु स पा ते, तेन
हमाचलसुताव लगाढािल गतमूत ये।
संसारम मागकक पवृ ाय ते नमः॥८२॥
(यथा वा)
उपोढरागेण वलोलतारकम॥८३॥
इ या द।
्
तीयमान पकं यथा—
लाव यका तप रपू रत द ुखेऽ मन ्
मेरेऽधुना तव मुखे तरलायता
।
ोभं यदे ित न मनाग प तेन म ये
सु य मेव जलरािशरयं पयोिधः॥८४॥
नय त कवयः का च
अल कारा तरो लेखसहायं
तदे व
व छ य तरे ण
का चदलौ ककव भावरह यतां व
भावरह यताम।्
ितभावशात॥२०॥
्
विशन —
वपरमाथतां नय त
व ता व छ वैिच या द ढरमणीयतया
तदे व
त वं
एतदे व
पका यमल करणं
ापय त। तथोपिनब ािन यथा
परं
ितभासते।
क शम ्—
- 159 -
अल कारा तरो लेखसहायम।्
अल कारा तर या य य
समु े दः सहायः का यशोभाितशयो पादने सहकार
ितभावशात।्
वश े राय
वधीयते।
य
ौढ
पुन
िस
लेख वेन
े ा भृ तेः
उ लेखः
य य त थो म।् क मा नय त—
वात।् तथा वधे लोकका त ा तगोचरे
तथा िस ाभावात ्
वभूषणा तरसहाय य
सस दे हो
यवहारावतरणं
वधीयमान वात ्
वषये त योपिनब धो
साहिसकिमवावभासते
स दय दयसंवादसु दर
परा
प ते।
(यथा) —
कं ता
यतरो ....... इ या द॥८५॥
अ
तुतोऽ प व छ ं
य
त सा यमाि
य स ब धा तरमेव वा॥ २१॥
वा याथ ऽस यभूतो वा
अ
एवं
अ
पकं
वचाय
अल कार व
वणनीयतां
ा यते वणनीयताम।्
तुत शंसेित किथतासावल कृ ितः॥२२॥
तुतोऽपी या द। अ
किथता
तुत यावतारयन।्
ित
त शनस प नब धनाम
तुत शंसां
तुत शंसेित किथतासावल कृ ितः— अ
रल कृ ितः।
क शी—
य
ा यते वणना वषयः स पा ते।
य याम
तौित—
तुत शंसेित ना ना सा
तुतोऽ य वव
कं कुवन्—
तुत य
तः
वव
पदाथ
ताथ य
व छ मुपशोभामवतारयन ् समु लासयन।्
वधो
ह
तुतः
पदाथः
स भवित—
सकलवा य यापककाय
व वध वप र प दाितशय विश
तदभय
पम प
ु
तुतं
तीयमानतया
त
वणनीयताम यामल कृ तौ
छ स प ये
चेतिस
कवयः
वा या तभू तपदमा िस ः
ाधा येन
वधाय
ापय त।
वतमान ।
पदाथा तरम
कं
तुतं
कृ वा—
- 160 -
त सा यमाि
य।
स ब धा तरमेव
तदन तरो ं
वा
पकाल कारोपका र
िनिम भावा द
संि
सा यं
य।
सम वं
वा याथ ऽस यभूतो
पर परा वयपदसमुदायल णवा यकायभूतः। सा यं स ब धा तरं
तुतशोभायै वणनीयतां य
िनिम ीकृ य।
वा समाि
वा—
या
तुतं
नय तीित।
सा यसमा यणा ा या तभूत
तुतपदाथ शंसा (यथा)—
लाव यिस धुरपरै व ह केयम
य ो पलािन शिशना सह स
उ म जित
लव ते।
रदकु भतट च य
य ापरे कदिलका डमृ णालद डाः॥८६॥
सामा यणा मकलवा य यापक
तुतपदाथ शंसा (यथा)—
छाया ना मन एव या कथमसाव य य िन
ी मो माप द शीतल तलभु व
हा
पश ऽिनलादे ः कुतः।
वाता वषशते गते कल फलं भावीित वातव सा
ािघ णा मु षताः कय चरमहो तालेन बाला वयम॥८७॥
्
स ब धा तरा यणा ा या तभू त
इ दिल
ु
तुतपदाथ शंसा (यथा)—
इवा जनेन ज डता
मृ गीणािमव
लाना णमेव व मलता
यामेव हे म भा।
ु
काक यं कलया च को कलवधूक ठे वव
सीतायाः पुरत
तुतं
ह त िश खनां बहाः सगहा इव॥८८॥
स ब धा तरा यणात ् सकलवा य यापक
तुत शंसा (यथा)—
- 161 -
परामृ शित सायकं
पित लोचनं कामु के
वलोकयित व लभां
मतसुधा व
ं
मरः।
मधोः कम प भाषते भुवनिनजया याविन
गतोऽहिमित ह षतः
तदे वमयम
त मा स दयै
पृ शित गो लेखामहो॥८९॥
तुत शंसा यवहारः
वयमेवो
े णीयः।
य ा या तरव
कवीनामित वतत प चः
शंसाश दोऽ
पर
यते।
अथ काशा दव पर तल णया वतते।
वं तद येन सम यते।
येनोपशोभािन प यै पयायो ं तद ु यते॥२३॥
एवम
समान ायं
तुत शंसां
वचाय
पयायो ं
वव
वचारयित—
पयायो िभधानमल करणं
ताथ ितपादनाय
कारा तरािभधान वादनयैव
य ा या तरे या द।
तदिभधीयते।
क शम ्—
पयायो ं
य ा या तरव
तदु यते—
यं
वा याथल णं पदसमुदाया तरािभधेयं तद येन वा या तरे ण येन सम यते
व तु
ितपा ते।
कमथम ्— उपशोभािन प यै व छ स प ये। त पयायो िम यथः।
तदे वं
वषयः पयायो
पयायव
वात ्
कम ाित र यते?
पयायव
व य
पदाथमा ं
वा यतया
य वा याथ य गतयेित त मा पृ थगिभधीयते। उदाहरणं यथा—
च ािभघात सभा यैव चकार यो राहवधू
ु जन य।
आिल गनो ाम वलासब धं रतो सवं चु बनमा शेषम॥९०॥
्
भूभारो हनाय शेषिशरसां साथन स न ते
व
य
अ ा य
व ा तः
थतये
वयं स भगवान ् जागित दे वो ह रः।
च नािभमानमसमं राजं
वया त वता
णमेकमेव न तयोजातेित कोऽयं
मः॥९१॥
- 162 -
(यथा च—)
इ दोल म पुरजियनः॥इित॥९२॥
(यथा वा—)
हे हे ला जत...।इित॥९३॥
(यथा च—)
नामा य यतरो....। इित॥९४॥
स भावनानुमानेन सा
येनोभयेन वा।
िनव याितशयो े क ितपादनवा छया॥२४॥
वा यवाचकसाम या
वाथ रवा दिभः।
त दवेित तदे वेित वा दिभवाचकं वना॥२५॥
समु ल खतवा याथ यित र ाथयोजनम्।
उ
े ा .............................. ॥२६॥
स भावने या द। समु ल खतवा याथ यित र ाथयोजनम ् उ
स यगु ल खतः
वाभा वक वेन समपियतुं
त मा
यित र
योजनमुपपादनमु
े ा। समु ल खतः
ता वतो वा याथः पदसमुदायोऽिभधेयव तु
याथ य
वा या तरता पयल ण य
े ािभधानमल करणम।् उ
े णमु
े ेित
वगृ ते।
कंसाधनेने याह
स भावनानुमानेन। स भावनया यदनुमानं स भा यमान य…तेन।
कारा तरे णा येषा
स भवती याह-
समु ल खतवा याथ यित र ाथयोजनमु
का पिनकं च। त
सा
े ैव।
येनेित।
वधं
सा
सा
येन
यं
सा येना प
स भवित—
हे तुना
वा तवं
वा तवमुपमा द वषयम।् का पिनकिमहाि यते।
- 163 -
कारा तरम याः
संविलतवृ
ना
ितपादयित—उभयेन वा। सा
तुत यित र ाथा तरयोजनम।्
उ
केनािभ ायेणोपिनब धनिम याह—
वणनीयो कष मेषसमपणाका
त दव अ
त
ता पया तरयोजनम।्
श दै य थायोगं
या। कथम ्— त दवेित तदे वेित वा
तुतसा
कैवा यै
वा यवाचकसाम या
े ा
वाथः। तैरेव
स भावनानुमानो
तृ तीय या य य
का यते
कारा याम।्
तुतिमवेित
तुतो कषधारािधरोह ितप ये
इ याह—
न
यु यमानैः,
ा यां
योपिनब धः। तदे वे य
तुत व पसमारोपः।
यु यमानै र यथः।
इवा दिभः।
चे दित
इव भृ ितिभः—
प ा तरमिभध े—
तीयमानवृ िभवा।
े ोदाहरणं (यथा) —
आपीडलोभादपकणमे
य
ु
या हतः पांशुयुतै रे फैः।
अमृ यमाणेन मह पतीनां स मोहम
का पिनकसा
े ा— कार य
िनव याितशयो े क ितपादनवा छया,
तुतिमव, तदितशय ितपादनाय
व प सारणपूव कं
यल णेनोभयेन वा कारण तयेन
ो मकर वजेन॥९५॥
योदाहरणं (यथा)—
राशीभूतः
ित दनिमव य बक या टहासः॥९६॥
यथा वा —
िनम कमु
वा तवसा
रव गगनोरग य इ या द॥९७॥
योदाहरणं (यथा) —
उ फु लचा कुसुम तबकेन न ा
येयं धुता
िचरचूतलता मृ गा या।
श के न वा वर हणी मृ दुमदन य
मार य ता जतिमदं
ित पु पचापम॥९८॥
्
- 164 -
तदे वे य
वा दिभ वनोदाहरणम,् यथा-
च दनास भुजगिनः ासािनलमू छतः।
मू छय येष पिथकान ् मधौ मलयमा तः॥९९॥
यथा वादे व
व मुखप कजेन इ या द॥१००॥
यथा वावं र सा भी
तदे वे य
इ या द॥१०१॥
वाचकं वनोदाहरणम ्
यथा—
एकैकं दलमु नम य इ या द॥१०२॥
ितभासा था बो ःु
व तुनो िन
त ददमपरमु
व प दम हमोिचतम।्
य या प
े ायाः
कारं
सा य व पायां कतृ तारोपणं वत
या वर हत या प। क शम ्—
यायां कतृ तापणम्॥२६॥
पर
यते—
ितभासा द या द।
वसमारोपणम ्। क य— व तुनः पदाथ य िन
व प दम हमोिचतम।् त य पदाथ य यः
वभावो कष त योिचतमनु पम।्
क मात ्—
बो रु नुभ वतु तथा
यायां
य य
व प दम हमा
तेन
कारे ण
ितभासादवबोधात।् ‘िनव याितशयो े क ितपादनवा छया’ ‘त दवेित तदे वेित वा दिभवाचकं
वना’ इित पूव व दहा प स ब धनीये। उदाहरणं यथा—
िल पतीव तमोऽ गािन वषतीवा जनं नभः॥१०३॥
यथा वातर तीवा गािन
खलदमललाव यजलधौ॥१०४॥
- 165 -
अ
द डना व हतिमित न पुन वधीयते।
अप
उ
या याल कारलाव याितशयि यः।
े ा
थमो लेखजी वत वेन जृ भते॥१०५॥
इ य तर ोकः।
य यामितशयः कोऽ प व छ या
ितपा ते।
वणनीय य धमाणां त दा लाददाियनाम॥२७॥
्
एवमु
े ां
या याय साितशय वसा
य यािम या द। साितशयो
कोऽ यित ा त िस
क य—
प र प दानाम।्
रल कृ ितरिभधीयते। क शी—य यामितशयः
यवहारसर णः
वणनीय य
यसमु लिसतावसरामितशयो ं
धमाणाम्,
क शानाम ्—
व छ या
ितपा ते
तावािधकृ त य
वैद
त दा ाददाियनाम ्,
य मा स दय दया ादका र
कषका ािधरोहः
यभ गया
व तुनः
तौित—
सम यते।
वभावानुस ब धनां
का य वदान दका रणाम।्
व प दसु दर वमेव
का याथः,
तत तदितशयप रपो षकायामितशयो ावल कारकृ तः कृ तादराः।
वपु प छ वहा र या च
भासा ितरो हताः।
अ वमीय त भृ गािलवाचा स
छद माः॥
१०६॥
ु
(यथा वा)—
श यमोषिधपतेन वोदयाः कणपूररचनाकृ ते तव।
अ ग भयवसूिचकोमला छे ुम नखस पुटैः कराः॥१०७॥
(यथा वा)—
य य
ो
यित
तापतपने तेज वनािम यलं
लोकालोकधराधरावित यशःशीतांशु ब बे
था।
- 166 -
ैलो य िथतावदानम हम ोणीशवंशो वौ
सूयाच
वव
मसौ
वयं तु कुशल छायां समारोहतः॥१०८॥
तप र प दमनोहा र विस ये।
व तुनः केनिच सा यं तद ु कषवतोपमा॥२८॥
तां साधारणधम
ौ वा याथ वा तद वयात।्
इवा दर प व छ या य
इदानीं
वव
सा
वव
सा यसमु ािसनो
ते या द। य
यं
य यां व तुनः
सोपमा
त य
यापदम॥२९॥
्
वभूषणवग य
व यास व छ ं
तावािधकृ त य केनिचद
उपमाल कृ ित पिम यु यते।
तप र प दमनोहा र विस ये।
धम वशेषः
व
मनोहा र वं
वव
कमथम
वचारयित—
तुतेन पदाथा तरे ण सा यं
तुतेन
सा यिम याह—
तो व ु मिभ ेतो योऽसौ प र प दः क
दयर जक वं
त य
िस िन प
तदथम।्
दे व
क शेन
पदाथा तरे ण— तद ु कषवता। त दित मनोहा र वं परामृ यते। त यो कष साितशय वं नाम
तद ु कषः, स व ते य य स तथो
त ददम
तेन तद ु कषवता।
ता पयम ् — वणनीय य
धिमणो वा सा यं यु
वव
तधमसौ दयिस
यथ
तुतपदाथ य
यु तामहित। धमणेित नो ं केवल य त यास भवात।् तदे वमयं
धम ारको धिमणो पमानोपमेयल णयोः फलतः सा यसमु चयः पयव यित। …
एवं वधामुपमां
कः
ितपादयती याह—
यापदिम या द।
यापदं
धा वथः।
वा यवाचकसामा यमा म ािभ ेतम ् न पुनरा यातपदमेव। य मादमु यभावेना प य
या
वतते तद युपमावाचकमेव। …
- 167 -
तदे वमुभय पोऽ(पम) प
व छ या,
वैद
यभ
या।
याप र प दः
व छ
…तामुपमां
वरहे णािभधानेन
व
यिभध े।
त दा ादक वं न
कथम ्—
स भवतीित
भावः।
तावत ्
यापदं
न
केवलं
त समपणसाम यसम वतो यः क
व छ या तां व
तां
व
दे व श द वशेषः
याव
इवा दः
इव भृ ितर प।
ययोऽ प, समासो बहु ी ा दः
य पः समु चे। क मन ् सित— साधारणधम
ौ। साधारणः समानो यो
सा योपमानोपमेययो भयोरनुयाियनोः धमः…। कु — वा याथ वा। पर परा वयस ब धेन
पदसमूहो वा यम।् तदिभधेयं व तु वभू य वेन वषयगोचरं त याः। कथम ्— तद वयात।्
त दित पदाथपरामशः। तेषां पदाथानां सम वया
पदाथाः स भव त, त
पर परािभस ब
ता पय
वात।् वा ये बहवः
वात ्।
तदे वं तु येऽ मन ् व तुसा ये स युपमो
उ
अ योऽ यमिभस ब
े ाव तुनोः पृ थ
विम याह—
े ाव तुसा येऽ प ता पयगोचरो मतः॥३०॥
पदाथ यित र वृ
वा याथजी वतभूतं
व
व तरमेव
गोचरो
वषय त दाम तः ितभासः य य।
अमु य
यापदपदाथ पमोदाहरणं यथा—
पूण दो तव संवा द वदनं वनजे णे।
पु णाित पु पचाप य जग
य जगीषुताम॥१०९॥
्
इवा द ितपा पदाथ पमोदाहरणं यथा—
िनपीयमान तबका िशलीमुखैः॥ इ या द॥११०॥
आ यातपद ितपा पदाथ पमोदाहरणं यथा—
ततोऽ णप र प द॥ इ या द॥१११॥
- 168 -
तथा वध वा ा योपमोदाहरणं यथा—
मुखेन सा केतकप पा डु ना
कृ शा गय ः प रमेयभूषणा।
थता पतारां त णी दम
ु डलां
वभातक पां रजनीं यड बयत॥११२॥
्
इ या द
अ ितपा पदाथ दाहरणं यथा—
चु ब कपोलतलमु पुलकं
यायाः
पश लस नयनमामुकुलीचकार।
आ वभव मधुरिन िमवार व दिम द ु पृ शा तिमतमु पलमु पिल याः॥११३॥
तथा वधवा योपमोदाहरणं यथा—
पा
योऽयमंसा पतल बहारः
लृ ा गरागो ह रच दनेन।
आभाित बालातपर सानुः
सिनझरो ार इवा राजः॥११४॥
आ द हणा
इवा द यित र े ना प तथा दश दो रे णोपमा तीित रित।
पूण दका
तवदना नीलो पल वलोचना॥११५॥
ु
या
या मुहु विलतक धरमाननं त-
दावृ वृ तशतप िनभं वह
या।
द धोऽमृ तेन च वषेण च प मला या
- 169 -
गाढं िनखात इव मे
दये कटा ः॥११६॥
मा ज ीकृ तप टसू स शः पादानयं पु जयन ्
या य ताचलचु बनीं प रणितं
वैरं
ह ामणीः।
वा यावेग ववितता बुजरज छ ायमाणः
णं
ीण योित रतोऽ ययं स भगवानण िनधौ म जित॥११७॥
रामेण मु धमनसा वृ षला छन य
य जजरं धनुरभा ज मृ णालभ जम्।
तेनाऽमुना
जगद पतक ितभारो
र ःपितननु मना
न वड बतोऽभूत॥११८॥
्
मह भृ तः पु वतोऽ प
त म नप ये न जगाम तृ ि म।्
अन तपु प य मधो ह चूते
समानव तु यासोपिनब धना
रे फमाला स वशेषस गा॥११९॥
ितव तूपमा प
न
पृ थग ्
व
यतामहित,
पूव दाहरणेनैव समानयोग ेम वात।्
समानव तु यासेन
ितव तूपमो यते।
यथेवानिभधानेऽ प गुणसा य तीिततः॥१२०॥
साधु साधारण वा दगु णोऽ
यित र यते।
स सा यमापादयित वरोधेऽ प तयोयथा॥१२१॥
कय तः स त गु णनः साधुसाधारणि यः।
वादपाकफलान
ाः कय तो वा वशा खनः॥१२२॥
ु
अ
समान वलिसतानामुभयेषाम प क व वव
त वरल वल णसा य यितरे क न
क चद य मनोहा र जी वतमित र यमानमुपल यते।
- 170 -
तदे वं
ितव तूपमायाः
तीयमानोपमायाम तभावोपप ौ
स यािमदानीमुपमेयोपमादे पमायाम तभावो वचायते—
सामा या, न यित र ा, ल णान यथा थतेः॥३१॥
त
व पािभधानं
भव युपिमितः
ल णं,
त यान यथा थतेः
अित र भावेन
नाव थानात।्सा
फुटम।्
(तु ययोिगताया उदाहरणे)
जन य साकेतिनवािसन तौ
गु
ाव यभूतामिभन
स वौ।
दे यािधकिन पृ होऽथ नृ पोऽिथकामादिधक द ॥१२३॥
यथा च
उभौ य द यो न पृ थ
वाहावाकाशग गापयसः पतेताम।्
तेनोपमीयेत तमालनीलमामु मु ालतम य व ः॥१२४॥
यून या प विश ेन गुणसा य वव या।
तु यकाय
यायोगा द यु ा तु ययोिगता॥१२५॥
शेषो हमिग र
वं च महा तो गुरवः
यदल घतमयादा ल तीं बभृथ
थराः।
ितम॥१२६॥
्
उ ल णे तावदपमा
तभाव तु ययोिगतायाः। (अन वयोदाहरणं यथा)
ु
त पूवानुभवे भव त लघवो भावा शशा कादयत
एवं िन
ोपिमतेः परं प रणमे चेतो रसाया बुजात।्
नुते मन तव मुखं सौ दयसाराविध।
ब नाित यवसायमेतुमुपमो कष
तदे वमिभधावैिच य काराणामेवं वधं वै
वका
या
वयम॥१२७॥
्
यम ्, न पुनल णभेदानाम।्
- 171 -
य
तेनैव त य
असा
यादपमानोपमे
यता।
ु
य वव ात तिम याहरन
वयम॥१२८॥
्
ु
ता बूलरागवलयं
फुर शनद िधित।
इ द वराभनयनं तदे व वदनं तव॥१२९॥
िनदशनम येवं
यैवा
तं
ायमेव।
ा न वा
ा मु षताः सममेव ते।
दयमेतेषाम येषां च ुषः फलम॥१३०॥
्
(यथा वा)
य का याथिन पणं
यकथालापा रहोव थितः।
क ठा तं मृ दु गीतमा तसु
ु ःखा तरावेदनम॥्
..... ..... ..... ..... ॥१३१॥
(यथा वा)
त
गुना युगपद ु म षतेन तावत ्
स ः पर परतुलामिधरोहतां
े।
प दमानप षेतरतारम तु तव
चिलत मरं च प म॥१३२॥
्
हे लावभ हरकामु क एष सोऽ प॥ इ या द॥
ययैव विश
य तदथ योपदशनात्।
ेया िनदशना नाम यथेववितिभ वना॥१३३॥
अयं म द ुितभा वान तं
उदयः पतनायेित
ित िययासित।
ीमतो बोधय नरान॥१३४॥
्
- 172 -
ततः
त थे कौबेर ं भा वािनव रघु दशम।्
शरै
ै रवोद याद ु र यन ् रसािनव॥१३५॥
िनयाय व ाथ दना दर या
बा दवाक य मुखा महषः।
पाथाननं व कणावदाता द ि ः
प रवृ र यनेन
फुर प िमवािभपेदे॥१३६॥
यायेन पृ थ ना तीित िन
यते।
विनवतनमेक य य द य य वतनम।्
न प रवतमान वादभयोर
ु
पूव वत॥३२॥
्
तदे वं प रवृ ेरल करण वमयु िम याह—
विनवतनम ्
तदल करणं
अपसारणं
न
कथम ्—पूव वत ्,
भवित।
तद य य
त यित र
क मात ्—उभयोः
यथापूव म।्
विनवतनिम या द। यदे क य पदाथ य
य
वतनं
तदपिनब
धनम।्
ु
प रवतमान वात ् मु येनािभधीयमान वात।्
येकं
ाधा या नयमािन
विच क यिचदल करणम।् त दहा प न च ताव मा
ाधा ये िनवतन स गात।्
पर य
ते
न
पतया तयोः पर पर वभूषणभावः
पा तरिनरोधेषु पुनः सा यस ावे भव युिमितरे षा चाल कृ ितः
समुिचता। उपमा पूव वदे व।
यथा —
सदयं बुभुजे महाभुजः सहसो े गिमयं
जे दित।
अिचरोपनतां स मे दनीं नवपा ण हणां वधूिमव॥१३७॥
वषया तरप रवतनोदाहरणं यथा—
व पं ज प बृ ह पते! सुरगुरो! नैषा सभा व
णः॥१३८॥
(धमा तरप रवतनोदाहरणं यथा—)
वसृ ारागादधारा नविततः तना गरागा णता च क दकात
।्
ु
- 173 -
कुशा कुरादानप र ता गुिलः कृ तोऽ सू
अ
णयी तया करः॥१३९॥
गौयाः करकमलल णो धमः प रविततः।
विचदे क यैव धिमणः समुिचत वसंवे दधमावकाशे धमा तरं प रवतते। यथा—
धृ तं वया वा कशोिभ व कलम॥१४०॥
्
विच
बहनाम
प धिमणां पर पर पिधनां पूव
ू
ाः सव
वप रवत ते। तथा च
ल णकारे णा ैवोदाहरणं दिशतम्। यथा—
श
हारं ददता भुजेन तव भूभुजाम।्
िचरा जतं
तं तेषां यशः कुमुदपा डु रम॥१४१॥
्
िन द ां कुलपितना स पणशालाम या य
यतप र ह तीयः।
त छ या ययनिनवे दतावसानां सं व ः कुशशयने िनशां िननाय।।
वािभ ायसमपण वणया माधुय मु ा कया
व छ या
दयेऽिभजातमनसाम तः कम यु लखत।्
आ ढं रसवासनाप रणते का ां कवीनां परं
का ताना च वलो कतं वजयते वैद
येन
यव ं वचः॥१४३॥
व तमनोभवेन बिल ज कायः पुरा ीकृ तो
य ो ृ भुज गहारवलयोग गा च योऽधारयत।्
य याहःु शिशम छरोहर इित
पाया स
वयम धक यकर
मालामु पलक दलैः
ने ेणासम
ितकचं
तु य च नामामराः।
वां सवदोमाधवः॥१४४॥
वायो जतां ब ती
पातसुभगेनो पय ती
मरम।्
का चीदामिनब भ ग दधती याल बना वाससा
- 174 -
मूितः काम रपोः िसता बरधरा पाया च काम
या केशव! गोपराग तया क च न
तेना
यः॥१४५॥
ं मया।
खिलता म नाथ! पिततां क नाम नाल बसे।
एक
वं वषमेषु ख नमनसां सवाबलानां गित-
ग यैवं ग दतः सलेशमवता
गो े ह रव
रम॥१४६॥
्
सित त छ दवा य वे धमसा येऽ यथा थतेः।
यितरे चनम य मात ्
शा दः
एवं
तुतो कषिस ये॥३३॥
तीयमानो वा यितरे कोऽिभधीयते॥३४॥
ेषमिमधाय
सा यैकिनब धन वाद ु
प ेषकारणं
यितरे कमिभध —
े
सती या द। त छ दवा य वे, स चासौ श द ेित वगृ , त छ दश
या
श दः
धमसा ये
परामृ यते।
पर पर प दसा
चोभयिन
वव
त य
ये
वादभयोः
ु
व माने...।
कृ त वात ्
तपदाथा तरे ण
(क मात ्)
वा य वेऽिभधेय वे
तुता
व माने।
तथा वधश दवा य व य
तुतयोरे व
तयोधमादे क य
अ यथा थतेरतथाभावेनाव थतेः
अ य मा
यितरे कनामाल कारोऽिभधीयते
उपमेय योपमानादपमान
य
ु
क यते।
व यमान य वृ े छायाितशयिन प ये। स च
शा दः
सित
क व वाह िस ः
ेषिनिम भूतः
कमथम ्—
स यप
धमसा य य
यथा िच केना प
यितरे चनं
वा
पृ थ करणम।्
त मात ्,।
तुतो कषिस ये।
स
तुत य
वधः स भवित शा दः
तीयमानो वा।
त समपणसमथािभधानेनािभधीयमानः।
तीयमानो
वा याथसाम यमा ावबो यः।
ा
ीरे ष क मा पुनर प मिय तं म थखेदं वद या-
न ाम य य पूवामनलसमनसो नैव
स भावयािम।
- 175 -
सेतुं ब नाित भूयः किमित च सकल पनाथानुयातवययायाते
वतकािनित दधत इवाभाित क पः पयोधेः॥१४७॥
्
(अ ) त वा यारोपणात ् तीयमानतया
पकमेव पूव सू रिभरा नातम।्
य ाथः श दो वा तमथमुपसजनीकृ त वाथ ।
य
ः का य वशेषः स
विन रित सू रिभः किथतः॥१४८॥
( ेष यितरे को यथा) —
ा याशेषतनुं सुदशनकरः सवा गलीला जतैलो यां चरणार व दलिलतेना ा तलोको ह रः।
ब ाणां मुखिम द ु पम खलं च
थाने यां
ा मच ुदधत-्
वतनोरप यदिधकां सा
मणी वोऽवतात॥१४९॥
्
लोक िस सामा यप र प दा शेषतः।
यितरे को यदे क य स पर त व या॥३५॥
अ यैव
क शः—
कारा तरमाह—लोक िस े या द।
यदे क य
व तुनः
क या प
लोक िस सामा यप र प दात।् लोक िस ो जग
प र प दो
त
यापार त मात।्
कुतो
हे तोः—
परोऽ यः
यितरे कः
स
यितरे काल कारः।
पृ थ करणम।्
क मात ्—
तीतः सामा यभूतः सवसाधारणो यः
वशेषतः,
या।‘त ’ इ युपमाद नां परमाथ तेषां वव या। त व
कुत
दितशयात।्
कथम ्?
त वेन व हतः।
(यथा)
चापं पु पतभूतलं सुरिचता मौव
रे फाविलः
पूण दो दयोऽिभयोगसमयः पु प ेसकरोऽरः।
श ा यु पलकेतक सुमनसो यो या मनः कािमना।
- 176 -
ैलो ये मदन य सोऽ प लिलतो लेखो जगीषा हः॥१५०॥
अ
सकललोक िस श ा ुपकरणकलापा च
सुकुमारोपकरण वा जगीषा...
एवायाम।् नैतद त।
एत मन ्
पुनः
...।
ननु
पक यितरे के
ह
च
जगीषा यवहारा म मथः
भूतलाद नां
पणं
चापा द पणा पक
यितरे क
ू
वधाय त मादे व
सकललोक िस ा सामा य यवहारता पया
यितरे चनं
यितरे चनम।्
विधयते।
भूतलाद नां
चापा द पणं वशेषा तरिनिम मा मवधायताम।्
य ो े ग यतेऽ योऽथ त समान वशेषणः।
सा समासो
ा स
क धवानृ जुर यालः
ाथतया यथा॥१५१॥
थरोऽनेकमहाफलः।
जात त रय चो चैः पाितत
अ
तरोमहापु ष य च
नभ वता॥१५२॥
योर प मु य वे महापु षप े
वशे य वधायकं पदा तरमिभधात यम।् य द वा
वशे यं
प रक
यते
तदे वं वध य
वशेषणािन स तीित
वशेषणेऽ यथानुपप या
क पन य
फु रतं
न
तीयमानतया
क च दित
फुटमेव
शोभाशू यता।
अनुरागवती स
या दवस त पुरःसरः।
अहो दै वगितः क क् न तथा प समागमः॥१५३॥
तु यकाले
ये य
व तु यसमा ये।
पदनैकेन क येते सहो
ः सा मता यथा॥१५४॥
हमपाता वल दशो गाढािल गनहे तवः॥
वृ
अ
माया त यािम यः कािमनां
ीितिभः सह॥१५५॥
पर परसा यसम वयो मनोहा र ( व) िनब धनिम युपमैव।
- 177 -
य ैकेनैव वा येन वणनीयाथिस ये।
उ
यु गपदाथानां सा सहो
माणोपप नमिभध े त
ः सतां मता॥३६॥
सहो े तावत ्— य े या द। सा सहो
ितभाता सतां त दां समा नाते यथः। क शी— य
य याम ् एकेनैव वा येनािभ नेनैव
पदसमूहेन अथानां वा याथता पयभूतानां व तूनां युगप ु यकालमु
वणनीयाथिस ये। वणनीय य
धान वेन
भवित—
यम प
य
वा या तरव
वव
रल कृ ितमता
रिभ हितः। कमथम्—
त याथ य व तुनः स प ये। त ददमु ं
व तु
तुताथिन प ये
व छ या
तेनैव
वा येनािभधीयते। यथा—
हे ह त द
ण मृ त य िशशो ज य
जीवातवे वसृ ज शू मुनौ कृ पाणम।्
राम य पा णरिस िनभरगभ ख नदे वी ववासनपटोः क णा कुत ते॥१५६॥
(यथा च) —
उ यतां स वचनीयमशेषं ने रे प षता स ख सा वी।
आनयैनमनुनीय कथं वा व या ण जनय ननुनेयः॥१५७॥
(यथा वा) —
कं गतेन न ह यु मुपैतुं कः
ये सुभगमािनिन मानः।
यो षतािमित कथासु समेतैः कािमिभबहरसा
धृ ित हे॥१५८॥
ु
यथा वा—
सव
ितभृ ता नाथ
ा सवा गसु दर ।
रामा र ये वनो े शे मया वर हता वया॥१५९॥
- 178 -
अ
धानभूत व ल भशृ गाररसप रपोषणिस ये वा याथ यमुपिनब म।्
ननु चानेकाथस भवेऽ
योरे कतर य वा मु यभावे
गुणभावः
युगप
ेषानु वेशः कथं न स भवती यिभधीयते— त
ेषः … त मन ् पुन तथा वधाभावात।् बहनां
ू
धानाथपर वेनावसानात।्
अ य च,
योवा सवषामेव
त म नेकेनैव
द प काशवदथ य काशनं श दाथ य काशनं वेित श द त
‘सव
श द यायतां
ितभृ तां नाथ’ इ य
वा यैकदे शे
श दे न
सामा याय वजृ भते।
सहो े ः पुन तथा वध वा गाभावादे केनैव वा येन पुनः पुनरावतमानतया व
वधीयते। त मादावृ र
य मा —
व तर काशनं
ितप ते।
वा यैकदे शे
ेषानु वेशः स भवती यु य…। अ
ेष या ग वम ्, मु यभावः पुनः सहो े रे व।
तदे वमावृ य व
नैतद तीित य मा सहो
व तरावगतौ सहो े ः सहभावाभावादथा वयं प रहा णः
र यु म ्, न पुनः सह ितप
स येते।
रित। तेना य तसहािभधानमेव
ितप नो कषावगित रित न क चदस म म।्
कै
दे षा समासो
ः सहो
ः कै
द ु यते।
अथा वया च व
र यैर य वमेतयोः॥१६०॥
व तुसा यं समाि
य यद य य
दशनम्॥३७॥
ा तं दावदिभध —
े
व तुसा ये या द। यद य य व यमान
पदाथा तर य
सा
यं
दशनमुपिनब धनं स
समाि
य
िनिम ीकृ य।
तुता
यित र वृ ेः
ा तमाल कारोऽिभधीयते। कथं — व तुसा यं
िल गस
या- वभ
व पसा यव जतिमित
व तु हणम।् (यथा) —
सरिसजमनु व ं शैवलेना प र यं
मिलनम प हमांशोल म ल मीं तनोित।
- 179 -
इयमिधकमनो ा व कलेना प त वी
किमव ह मधुराणां म डनं नाकृ तीनाम॥१६१॥
्
पाद यमेवोदाहरणम ्, चतुथ भूषणा तरस भवात।्
वा याथा तर व यासो मु यता पयसा यतः।
ेयः सोऽथा तर यासः यः समपकतया हतः॥३८॥
अथा तर यासिभध —
े
अथा तर यासनामाल कारो
वा यथ या प।
ेयः
सोऽथा तर यासः।
ेयः प र ातः ( यः)। कः— यः वा याथा तर व यासः।
पर परा वतपदसमुदायािभधेयव तु वा याथः त मादय त।्
कृ त वात ्
वा याथा तरम।्
त दा ादका रतयोिनब धः।
त य
व यासो
विश ं
यसनं
क मा कारणात ्- मु याता पयसा यतः मु यं
ता पय
य पर वेन
........
त य
सा यतः
तुत यितरे क
ताविधकृ त वातधान ् भूतं व तुः त य
सा
यात।्
कथम ्—
समपकतया हतः।
समपक वेनोपिनब ः, त दपप
योजनेनेित यावत।् यथा—
ु
किमव ह मधुराणां म डनं नाकृ तीनाम॥्१६२॥
यथा वा —
अशंसयं
प र ह मा यदायम यामिभला ष मे मनः।
सतां ह स दे हपदे षु व तुषु
िनषेध छायया ेपः का तं
आ ेप इित स
ेयः
माणम तःकरण वृ यः॥१६३॥
थियतुं पराम ्
तुत यैव व तुनः॥३९॥
आ ेपमिभध —
े
िनषेध छायये या द। आ ेप इित स
ात यः।
स
क शः—
तुत यैव
व तुनः
ेयः सोऽयमा ेपाल कारो
कृ त यैवाथ य
आ ेपः
ेपकृ त।्
- 180 -
अिभ ेत या प िनवतनिमित। कथम्— िनषेध छायया
थियतुं पराम।् उपशोभां
कियतुं
ितषेध व छ या। कमथम्—का तं
कृ ाम।्
वणनीय य केना प वशेषण
े
वभावना।
वकारणप र यागपूव कं का तिस ये॥४०॥
एवं
व प ितषेधवैिच य छायाित यमल करणमिभधाय
कारण ितषेधो े जताितशयमिभध —
े
...........
केना यलौ ककेन
पा तरे ण
वकारणप र यागपूव कम।् त य
हाणं
पूव
त ददमु
थमं
य ।
वकारणे या द। वणनीय य
वशेष य
त कृ वे यथः।
तुत याथ य वशेषेण
वभावने यल कृ ितरिभधीयते।
कथम ्—
वमा मीयं कारणं य निम ं त यप र यागः
कमथम्—
का तिस ये
शोभािन प ये।
भवित—यया लोको र वशेष विश ता वणनीयतां नीयते। यथा—
अस भृ तं म डनम गय ेरनासवा यं करणं मद य।
काम य पु प यित र म ं बा या परं साऽथ वयः
अ
कृ
पेदे॥१६४॥
मकारणप र यागपूव कं लोको रसहज वशेष विश ता कवेरिभ ेता।
य म नु
उ
े
तं
पं स दे हमेित व तुनः(?)।
े ा तरस ावा
व छ यै ............................॥४१॥
तदे वमस भा यकारण वाद वभा यमान वभावतां
व पस दे हसम पताितशयमिभध —
े
स भावनानुमानात ् सा यसम वया
वचाय
वचारगोचर व पतया
य म न या द।
व पा तरसमारोप ारे ण उ
े
य म नल करणे
तं
ितभािल खतं
पं
पदाथप र प दल णं स दे हमेित संशयमारोहित। क मात ् कारणात ्— उ
े ा तरस ावात।्
उ
े ा तरस वात।्
े ा कषपर यारोहित।
क मात ्
कारणात ्
—
उ
- 181 -
उ
े ा कषपर यापर या प
त षय य
स ावात ्
कमथम ्—
व छ यै
शोभायै।
तदे वं वधमिभवैिच यं स दे हािभधानं वद त। यथा—
र जता नु व वधा त शैला नािमतं नु गगनं
थिगतं नु।
पू रता नु वषमेषु ध र ी सं ता नु ककुभ तिमरे ण॥१६५॥
िनमीलदाकेकरलोलच ुषां
िनम जतीनां
योपक ठं कृ तगा वेपथुः।
िसतो त तनः
मो नु तासां मदनो नु प थे॥१६६॥
(यथा वा) —
कं सौ दयमहाथस चतजग कोशैकर ं वधेः
कं शृ गारसरःसरो हिमदं
या सौकुमायाविध।
कं लाव यपयोिनधेरिभनवं ब बं सुधाद िधतेव ुं का ततमाननं तव मया सा यं न िन ीयते॥१६७॥
अ यदपियतुं
पं वणनीय य व तुनः।
व पाप वो य यामसावप ु ितमता॥४२॥
एव
व पस दे हसु दरं
अ या द या द।
पूव वदु
वणनीय य व तुनः
व पा वः
सस दे हमिभधाय
े ामूल वमेव
व पाप ु ितरमणीयामप ु ितमिभध —
े
जी वतम याः।
तुतम याथ य। अ य कम यूव
स भावनानुमानात ्
पमपियतुं
सा
पा तरं
वभावालापः स भवित य याम ्, असौ तथा वधभ णितरे वाप ु ितमता
या च
वधातुं
ितभाता
त दाम।्
पूण दोः प रपोषका तवपुपः
फार भामासुरं
नेदं म डलम युदेित गगने भासो जह ष जगत।्
- 182 -
मार यो
तमातप मधुना पा डु दोषि यो
मानो ब धुजनािभलाषदलनोऽधो छ ने कं न ते॥१६८॥
(यथा च) —
तव कुसुम शर वं शीतर म विम दोयिमदमयथाथ
यते म धेषु।
वसृ जित हमगभर नम तमयूखै
वम प कुसुमबाणान ् व सार करो ष॥१६९॥
(संस ृ यथा) —
आ
ो नवकु कुमा णर व यालो कतैकाि तो
ल बा ता बरया समे य भुवने
च
याना तरे स
यया।
ांशू करकोरकाकुलमित वा त रे फोऽधुना
दे या
था पतदोहदे कुरवके भाित
दोषागमः॥१७०॥
(यथा च)—
लािन वा त वषानलेन नयन यापारल धा मना
नीता राजभुज ग प लवमृ दु नु नं लतेयं
वया।
अ म नी रशेखरे दु करण मेर थलीला छते
कैलासोपवने यथा सुगहने नैित
रोहं पुनः॥१७१॥
(स क ण यथा) —
ढा जालैज टानामुरगपितफणै त
ो
पातालकु ौ
ाला कुर ी दिश दिश दशनैरेिभराशागजानाम।्
- 183 -
अ म नाकाशदे शे वकिसतकुसुमा रािशिभ तारकाणां
नाथ
व क ितव ली फलित फलिमदं ब बिम दोः सुरा े ः॥१७२॥
(यथा वा)—
िनिमकमु
रव गगनोरग य। इित॥१७३॥
(यथा च)—
अ याः सग वधौ
जापितरभूच
ो। इ या द॥१७४॥
भूषणा तरभावेन शोभाशू यतया तथा।
अल कारा तु ये केिच नाल कारतया मनाक् ॥४३॥
एवं
यथोपप याल कारान ्
ल िय वा
प रहतु मुप मते— भूषणे या द। ये पूव
केषा चदल
यित र ाः केिचदल कारा तेऽल कारतया मना
न वभूषण वेना युपगताः। केन हे तौना— भूषणा तरभावेन। ते यो
भूषणा तरम ्, त
वभाव वेन पूव
त वा ल णा याि दोषं
यित र म य
भूषणं
ानामेवा यतम वेने यथः। शोभाशू यतया तथा— शोभा
का त तया शू यं र हतं शोभाशू यम्, त य भावः शोभाशू यता तया हे तुभूतया……।
तेषामल करण वमनुपप नम।्
भूयसामुप द ानामथानामसधमणाम्।
मशो योऽनुिनदशो यथासं यं तद ु यते॥१७५॥
प े दभृ
ु गमात गपुं तको कलकला पनः।
व
का ती णगितवाणीवालै
वया जताः॥१७६॥
आिशषो भ णितवैिच य वरहा न
प य ते,
तेषु
कािचद
चाशंसनीय यैवाथ य
का त व ते। ल णोदाहरणािन
मु यतया
नेह
वणनीय वादल काय विमित
ेयोव कारो ािन दषणा
यापत त।
ू
- 184 -
वशेषो े रल कारा तरभावेनाल कायतया च भूषम वानुपप ः।
(यथा) —
स एक ी ण जयित जग त कुसुमायुधः।
हरता प तनुं य य श भुना न
अ
तं बलम॥१७७॥
्
सकललोक िस जिय व यितरे कक दप वभावमा मेव वा याथः।
हे तु
सू मो लेशोऽथ नाल कारतया मतः।
समुदायािभधान य व ो
यनिभधानतः॥१७८॥
(सू मं यथा)—
स केतकालमनसं वटं
ा वा वद धया।
हस ने ा पताकूतं लीलाप
िनिमिलतम॥१७९॥
्
(हे तुय था)—
अयमा दोिलत ौढच दनदरमप
लवः।
ु्
उ पादयित सव य
ीितं मलयमा तः॥१८०॥
(लेशो यथा) —
राजक यानुर ं मां रोमो े देन र काः।
अवग छे युरा ातमहो शीतािनलं वनम॥१८१॥
्
केिचदपमा
पकाणामल करण वं म य ते। तदयु म ्, अनुपप मान वात।्
ु
(यथा) —
सम गगनायाममानद डो रथा गनः।
पादो जयित िस
लाव या दगुणो
ीमुखे दनवदपणः॥
१८३॥
ु
वला
ितपद यासै वलासा चता
- 185 -
व छ या रिचतै वभूषणभरै र पैम नोहा रणी।
अ यथ रसव या
दया ———— उदारािभधा
वाक् .................................. मनो हतु यथा नाियका ॥१८४॥
इित कु तलक वरिचते व ो
जी वते तृतीयो मेषः समा ः।
- 186 -
चतुथ मेष
एवं
सकलसा ह यसव वक पवा यव ता
काशना तरमवसर ा ां
करणव तामवतारयित
य
िनय
यावृ
णो साहप र प दोवशोिभनी।
यवहतृ णां
वाशयो लेखशािलनी॥१॥
अ यामूलादनाशं यसमु थाने मनोरथे।
का यु मीलित िनःसीमा सा
ब धांशव ता॥२॥
व ता व भावो भवतीित स ब धः। क शी— िनःसीमा िनरविधः। य
यवहतृणां त यापारप र ह य ाणां
कं विश ा—
अत
एव
िनय
यावृ ः
वृ ः का यलौ ककप उ मीलित उ
णो साहप र प दोपशोिभनी
वाशयो लेषशािलनी
अ यामूलादनाशं यसमु थाने
ते।
िनरगल यवसाय फु रत फार व छ ः।
िन पमिनज दयो लािसताल कृ ितः।
मनोरथे।
य यां
क दां
क मन ् सित—
भृ यस भा यसमु े दे
समी हते।
तदयम ाथ………।
त
नील य सेनापतेव चनम ्—
शैलाः स त सह शः
दोदद डा
ित दशं व मीकक पा इमे
कठोर व मरस
डासमु क ठकाः।
कणा या दतकु भस भवकथाः क नाम क लोिलनः
ायोः गो पदपूरणेऽ प कपयः कोतूहलं ना तः वः॥१॥
वानराणामु रवा यं नेप ये कलकलान तरम ्—
आ दो य ते कित न िगरयः क दकान
दमु ां
ु
यात वानां करप रसरे कौतुको कषहष।
- 187 -
लोपमु ाप रवृ ढकथािभ ता य त क तु
ीडावेशः पवनतनयो छ सं पशनेन॥२॥
... रामेण पयनुयु जा बवतोऽ प वा यम्—
अन कु रतिनःसीममनोरथ हे व प।
कृ ितन तु यसंर भमारभ ते जय त च॥३॥
एवं
वधमपरम प
तत
एव
वभावनीयमिभनवा तं
ू
भोगभ गीसुभ गो
सुभा षतसव वम।्
(एतावद ु
वा
ितयातुकामं िश यं महषनृ पितिन ष य।)
कं व तु व न ् गुरवे
गुव थमथ
ु तपार
दे यं
वया कय े ित तम वयुङ ॥४॥
ा रघोः सकाशादनवा य कामम्।
गतो वदानया तरिम ययं मे मा भू पर वादनवावतारः॥५॥
तं भूपितभासुरहे मरािश ल धं कुवेरादिभया यमानात।्
ददे श कौ साय सम तमेव पादं सुमेरो रव व िभ नम॥६॥
्
जन य साकेतिनवािसन तौ
गु
कुबेर
ाव य भूतामिभन
स वौ।
दे यािधकिनः पृ होऽथ नृ पोिथकामादिधक द ॥७॥
ित साम तस भावनया जया यवसायः काम प स दय दयहा रता
अ य च ‘जन य साकेत’ इ या द, अ ा प गु
कौ स य रघोर प
केतवािसनमाि
ािथतशतगुणं सह गुणं वा
यापूवा
पृ हतौदायस प साकेतवािसनमाि
महाक व ब धेषु
दे यद
णाित र कात वरम ितगृ तः
य छतो िनरविधिनः
काम प
यापूवा
काम प
ितप ते।
पृ हतौदायस प सा-
महो सवमु ामाततान।
महो सवमु ामातवान।
करणव ता व छ ः रसिन य दनी स दयैः
वयमु
एवमेषां
े णीयाः।
- 188 -
इमामेव
कारा तरे ण
इितवृ
काशयित—
यु े ऽ प कथावैिच यव मिन।
उ पा लवलाव याद या भवित व ता॥३॥
तथा यथा ब ध य सकल या प जी वतम।्
भाित करणं का ािध ढरसिनभरम॥४॥
्
तथा
कृ
उ पा लवलाव याद या
मसं वधानककामनीयकालौ कक
यावत।्
इितवृ
व—
भवित
व ता—
व भावभ गी
समु जृ भते,
कथावैिच यव मिन-का य य……
तेन
कारे ण
स दयानावजयतीित
वैिच यभावमाग।
कं विश —
े
यु े ऽ प इितहासप र हे ऽ प। तथेित यथा योगमपे त इ याह— यथा
सकल या प
जीवतं
ाण ितमम ।् क
भाित
करणम।्
येन
भूतम ्- का ािध ढरसिनभरम।्
कारे ण
सगब धादे ः
ब ध य
सम
या प
थमधारा यािसतशृ गारा दप रपूण म।्
विच तय ती यमन यमानसा
तपोिनिधं वे स न मामुप थतम।्
म र यित वां न स बोिधतोऽ प सन ्
कथां
म ः
थमं कृ तािमव॥८॥
र या ण वी य मधुरां
िनश य श दान ्
पय सुक भवित यत ् सु खतोऽ प ज तुः।
त चेतसा
मरित नूनमबोधपूव भाव थरा ण जनना तरसौ दािन॥९॥
या द वशेषम डन विधवाम को ा पतं
ब
का चनमेकमेव वलयं
ासोपर ाधरः।
िच ताजागरण ता तनयन तेजोगुणादा मनः।
- 189 -
सं कारो ल खतो महाम ण रवजोगुणादा मनः
अ ल बालत प लवलोभनीयं
पीतं मया सदयमेव रतो सवेषु।
ब बधरं
पृ शिस चे
मर याया-
वां कारयािम कमलोदरब धन थम॥११॥
्
उ पा लवलाल या दित
धा
या येयम।्
विचदसदे वो पा मथवा
आ तम ्,
विचदौिच य य ं सद य यथा स पा ं स दय दया ादनाय। यथोदा रराघवे मार चवधः।
त च
ागेव
वयमेवो
या यातम।्
एवम यद य या
व ता व छ े दाहरणं
महाक व ब धेषु
े णीयम।्
िनर तररसो ारगभस दभिनभराः।
िगरः कवीनां जीव त न कथामा माि ताः॥१२॥
इ य तर ोकः
अपरम प
करणव ता कारमा वभावयित—
ब ध यैकदे शानां फलब धानुब धवान।्
उपकाय पकतृ वप र प दः प र फुरत॥५॥
्
असामा यसमु लेख ितभा ितभािसनः।
सूते नूतनव
सूते
वरह यं क यिच कवेः॥६॥
समु मीलयित।
कम—नूतनव
क यिचत ्, न सव य कवेः …… ।
वरह यम ्
अिभनवव
भावोपिनषदम।्
तुतौिच यचा रचना वच ण येित यावत।् कः—
उपकाय पकतृ वप र प दः, अनु ा ानु ाहक वम हमा। कं कुवन ्— प र फुरन ् (समान…
(उ) मीलन ्
कं
विश ः
फलब धानुब धावान ्
धानकायानुस धानवान ्,
- 190 -
कायानुस धानिनपुणः।
िन पमो मीिलतश
त ददमु
क यैवं वध
इ याह—
वभाव ा ज णोः।
भवित—
असामा यसमु लेख ितभा ितभािसनः
केषाम ्—
ब ध यैकदे शानाम ्
साव कस नवेशशोिभनाम ्
ब धावयवानां
करणानाम।्
करणाम।्
त ददमु
धानकायस ब धिनब धनानु ा
वभावसुभग ितभा का यमानः
क यिच च ण य
व ताचम का रणः
भविताहकभावः
कवेरलौ ककं
व तो लेखलाव यं समु लासयित।
यथा—
पु पद ू षतके
नवराया वभाव
तीयेऽ के
अम दमदनो मादमु े ण
तु य दवसमान दय ती
कुवलय या कोचकारणं
तेनैवाशमदम य
साथवाहसागरद
िन
मे
य
िन वङानुकारतः
िनजम हमकेतनं
मिल लुचेनेव
य
वकराद गुलीयकदानं
ितिनवृ य
समु द ेन
समाननाय
क पावेग वकलालसकायिनपातिन हतािन
क
थाना
वशता
ारदे शशाियनः
य कृ तं
कलहायमान य
त चतुथऽ के
समावे दतसमु द व ा तेन
वतनय पशमानसमा वदर
ू नुषा
मथुरा ितिनवृ ेन
कुलकल कात ककद यमान य
शीलशु
मु मीलय दपकाराय
ु
यते। ………।
यथा चो ररामच रते पृथुगभभरखे दतदे हाया
िचर तनराजच रतिच
‘सवथेदानी’
व
च
णं
केतुना
िचं
दशयता
सूितमुप था य त’
समरकेिलमाका
ती
सहजजयो क ठा ा ज णोजाक न दन य
वदे हाराचदु हतु वनोदाय दाशरिथना
िन याज वजिय वजृ भमाणजृ भका ा यु
इित यदिभ हतं त प चमे के
वीरचयाचतुरेण
तद तरायकिलतकलकलाड़ बाराणां
ज भका
यापारे ण
य
व िथनीनां
कम युपकारमु पादयित।
तथा च त —
लवः - भवतु जृ भका ण
े ताव सै यािन
त भयािम इित।
- 191 -
सुम
च
ः - (संस
मम ्) व स, कुमारे णानेन जृ भका मिभम
तम।्
केतुः – आय, कः स दे हः।
यितकर इव भीमो वै त तामस
ण हतम प च ु
तमु ं
हन त।
अिभिल खतिमवैत सै यम प दमा ते,
िनयतम जतवाय जृ भते ज
भते ज
भका म्॥१३॥
आ यम ्—
पातालोदरकु जपुिञजसमः
यामैन भौजृ भकै
्
र तः
फुरदारकूटक पल योित वल ि िभः।
क पा ेपकठोरभैरवम
य तैरव तीयते
नीला भोदत ड कडारकुहरै व
अ या एव
कारा तरं
ित करणं
या कूटे रव॥१४॥
काशयित —
ौढ ितभाभोगयो जतः।
एक एवािनिभधेया मा ब यमानः पुनः पुनः॥७॥
अ यूननूतना लेखरसाल करणो
वलः।
ब नाित व तो े दभ गोमु पा दता ताम
॥८॥
्
ु
ब यनातीित अ
शोभाम।्
िन बडयताित यावत।् काम ् व तो े दभ गम ्, व भावा वभावात ्
क विश ाम ्— उ पा दता ताम
् क दिलतकुतूहलाम।् कः— एक एवािभधेया मा,
ु
तदे व
व तु व पम।्
कं
तुतौिच यचा रचनागोचरतामाप मानम।्
ित करणम ्,
करणे
करणे
थाने
यमाणम ्—
कथम ्—
पुनः
पुनः
ब यमानम ्
वार
वारम।्
व
थान इित यावत।्
- 192 -
न वेवं
पुन
पा तामसौ
अ यूननूतनो लखरसाल करणो जवलः,
ा ज णुः। य मा
तदे वं
सकलच
अ वकलािभनयो लासशृ गार पका दप र प द-
ौढ ितभाभोगयो जतः,
ोदया द करण कारे षु
समासादयती याह—
ग भतर
व तु
ा कर कािशतः। अयम य परमाथः
तुतकथासं वधानकानुरोधा मुहु मु हु प-
िनब यमानं य द प रपूण पूव वल ण पका ल काररामणीयकिनभरं भवित तदा काम पं
रामणीयक मयादां व तामवतारयित।
कुरवकत गाढा ेषं मुखासवलालनाम्।
वकल वटपी र ाशोक तथा चरणाहितम॥१५॥
्
धारावे म वलो य द नवदनो
न
ा
वा च लीलागृ हा-
यायतमाशु केशरलतावीथीषु कृ वा
शः।
ु
कं मे पा मुपै ष पु ककृ तैः कं चाटिभः
कूरया
मा ा वं प रव जतः सह मया या
याितद घाभुवप्॥१६॥
कणा त थतप रागकिलकां भूयः समाकषता
चञ ् वा दा डमबीजिम यिभहता पादे न ग ड थली।
येनासौ तव त य नमसु दः खेदा मुहु ः
िनःशा कं न शुक य कं
दतो
ितवचो दे व वया द यते॥१७॥
राजा (सा म ्)—
सव
विलतेषु वे मसु भयादालीजने व ते
ासो क प वह तया
हा नाथेित मुहु ः
ितपदं दे या पत
या तदा।
लापपरया द धं वरा या तथा
शा तेना प वयं तु तेन दहनेना ा प द ामहे ॥१८॥
- 193 -
चतुथऽ के राजा (सक णमा मगतम ्)—
च ुय य तवाननादपगतं नाभूत ् विच नवृ तं
येनैषा सततं वदे कशयनं व ः थली क पता।
येनो ािस
वया वना वत जग छू यं
सोऽयं द भघृ त तः
भूर् भ ग
णा जायते
यतमे कतु कम यु तः॥१९॥
िचरे ललाटफलके तारं समारोपयन ्
वा पा बु लुतपीतप रचनां कुया कपोल थलीम।्
ु हमामालो य ल जानतां
यावृ ै विनब धचाटम
ित े कं कृ तकोपभारक णैरा ासयैनां
इित
‘रो दित’
इ य तेन
याम॥२०॥
्
मनागु मादमु ा यु मीिलता
तमेव
क णरसमेव
ो पपयित। ष े केराजा हा दे व!
कं
ाणा न मया तवानुगमनं कतु समु सा हता
ब ा क न जटा न वा
व स
दतं
ा तं वने िनजने।
ाि वलोभनेन पूनर यूनेन पापेन कं
कं कृ वा कु पता यद
न वच
वं म ददािस
ये॥२१॥
ष ेऽ के राजा हा दे व!
व स
ाि वलोभनेन सिचवैः
त म वा
ाणा मया धा रता-
यजतः शर रकिमदं नैवा त िनः
आस नोऽवसर तथानुगमने जाता धृ ितः क
खेदो य छतधा गतं न
दयं त त ्
नेहता।
वयं
णे दा णे॥२२॥
- 194 -
मा ता
दशरथेन
रा ा
थ वरा धनप वबालवधो
एकवा यश य ितपादनः
यधीयतेित
पुनर ययमथः
परमाथसरससर वतीसव वायमान ितभा वधानकलेशे न
ता
या
व छ या
व फु रत ेतनचम कारकरणतामिधित ित।
या ानभीरिभमुखो पितता गुहा यः
फु लासना
वटपािनव वायु
णान।्
िश ा वशेषलघुह ततया िनमेषाूणीचकार शरपू रतव
र
ान॥२३॥
्
अ प तुरगसमीपाद ु पत तं मयूरं
न स
िचरकलापं बाणल यीचकार।
सप द गतमन क
मा यानुक ण
रित वगिलतब धे केशपाशे यायाः॥२४॥
ल यीकृ त य ह रण य ह र भावः
े य
थतां सहचर ं यवधाय दे हम।्
आकणकृ म प कािमतया स ध वी
बाणं कृ पामृ दु मनाः
ित जहार॥२५॥
स लिलतकुसुम वालश यां
विलतमहौषिधद पकासनाथम।्
नरपितरितवाहया बभूव
विचदसमेतप र छद
यायाम॥२६॥
इित।
्
व मृ ता यकरणीयमा मनः
- 195 -
सिचवावल बतधुरं धरािधपम।्
प रवृ रागमनुब धसेवया
मृ गया जहार चतुरेव कािमनी॥२७॥
अथ जातु
रोपृह तव मा व पने पा चरैरल यमाणः।
मफेनमुधा तप वगाढां तमसां
शापोऽ य
ाप नद ं तुर गमेण॥२८॥
नयननप शोभे सानु हो भगवता मिय पािततोऽयम।्
कृ यां दह न प खलु
ितिम धने ो बीज रोहजननीं
कथावैिच यपा
ं त
्
माणं
वलनः करोित॥२९॥
प ते।
यद गं सगब धादे ः सौ दयाय िनब यते॥९॥
स गेना या एव
कथावैिच यपा म ्
िनब यते।
परमाथः
य जल
भेदा तरमु मीलयित।………… व
माणम।्
कं
विश म ्—
तुतसं वधानकभ गीभाजनम।् कं तत ् यद ग सगब धादे ः सौ दयाय
डा द करणं
महाका य भृ ते पशोभािन प यै
ब धेषौ जलकेिलकुसुमावचय भृ ित करणं
िनवे यते।
अयम य
का तसं वधानकानुब धिनब यमानं
िनधानिमव कमनीयस पदः स प ते।
अथोिमलोलो मदाराजहं से रोधोलतापु पवहे सरयवाः।
्
वहतु िम छा विनतासख य त या भिस
ी मसुखे बभूव॥३०॥
अवैिम काया तरमानुष य व णोः सुता यामपरां तनुं वाम।्
सोऽहं कथ नाम तवाचरे यमाराधनीय य धृ ते वधातम्॥३१॥
करािभधातो थतक दक
ु े यमालो य बालाितकुतूहलेन।्
दा पत
योित रवा त र ादाद
तदे तदाजानु वल बना ते
जै ाभरणं वद यम॥३२॥
्
याधातरे खा कणला छनेन।
- 196 -
भुजन
े र ाप रघेण भूमे पैतु योगं पुनरं सलेन॥३३॥
इमां
वसार च यवीयसीं मे कुमु तीं नाहिस नानुम तुम।्
आ मापराधं नुदतीं िचराय शु ु षया पािथव पादयो ते॥३४॥
पुनर य याः
भेदमु वयित-
य ा गरसिन य दिनकषः कोऽ प ल यते।
पूव रै स पा ः सा कादे ः का प व ता॥१०॥
सा कादे ः का प व ता ……
करण य सा का यलौकक व ता व भावो भवतीित
स ब धः। य ा गरसिन य दिनकषः कोऽ प ल यते— य
त य िन य दः
य याम गी रमो यः
वाहः, त य का चन येव िनकषः पर
भूतिनवाणिन पमो
ल यते……।
कं
विश ः
ापद वषयो
पूव रै रसस पा ः,
ाण पः
वशेषः कोऽ प
ा परवृ ैर का ैः
स पादियतुमश यः। यथा—
व मोव यामु म ा कः। (य ) व लल भशृ गारोऽ गी रसः।
तथा च तदप
ु म एव राजा (सस
मम ्) — आ दरा
ु मन ्, ित
यतमामादाय ग छिस। ( वलो य) कथं शैलिशखरा
ित ,
व नु खलु
गगनमु लु य बाणैमामिभवषित।
( वभा य सवा पम ्) कथं व ल धोऽ म।
नवजलधरः स न ोऽयं न
िनशाचरः
सुरधनु रदं दराकृ
ं न नाम शरासनम।्
ू
अयम प पटधारासारो न बाणपर परा
कनकिनकष न धा व ुत
या न ममोवशी॥३५॥
(अ य च)
प यां
पृशे सुमतीम् .........। इ या द॥३६॥
- 197 -
(अ य च)
तर ग ुभ गा
ुिभत वहग े णरसना। इ या द॥३७॥
(यथा वा)
कराताजु नीये बाहयु
ु
पुन रमामेवा यथा
करणम।्
थयित-
धानव तुिन प यै व
व तर विच ता।
य ो लसित सो लेखा सापरा य य व ता॥११॥
अपरा प अ य
करण य व ता व भावो भवतीित स ब धः। यतो लसित
उ मीलित सो लेखा अिभनवो े म गीसुभगा……
नूतनचम कार इित यावत।् कमथम ्—
व
ित पिमतर
धानव तुिन प यै।
तु त य विच ता वैिच यं
धानम वकृ तं
करणं काम प
माणमा ामित।
(ततः
वशित र जुह तः पु षः)
पु षः- छ गुणस जोअ दढा उवाअप रवा डदपासमुह ।
चाण कणी दर जू रउस जमणउजुआ जअ द॥३८॥
(ष गुणसंयोग ढा उपायप रपाट घ टतपाशमुखी।
चाण यनीितर जू रपुसंयमनऋजुका जयित॥३९॥)
रा सः - भ ! अथा न वेशे तव सु दः को हे तुः? कमौषिधपथाितगै पहतो महा यािधमः।
पु षः - अ ज! ण ह ण ह। (आय! न ह न ह।)
रा सः - कमि
वषक पया नरपतेिनर तः
ु धा?
पु षः - अ ज! स तं पाबं, स तं पाबं। च दउ
शा तं पापं, शा तं पापम।् च
गु
स जणपदे सु अ णसंसा प हव ी। (आय!
य जनपदे वनृ शंसा
ितप ः।)
- 198 -
रा सः — अल यमनुर वान ् कमयम यनार जनम।्
पु षः - (कण
वधाय) अ ज! स तं पाबं, स तं पाबं। अभूमी
खु एसो वणअ णधाण स
से ठजण स, बसेसदो ज णुदास स। (आय! शा तं पापं, शा तं पापम।् अभूिमः ख वेष
वनयिनधान य व ण जन य, वशेषतो ज णुदास य।)
रा सः - कम य भवतो यथा सु द एव नाशो वषम।्
पु ष - आय। अथ कम ् (अ ज! अध इं )
पुनभ
य तरे ण याच -े
सामा जकजना ादिनमाणिनपुणैन टै ः।
त िमकां
समा थाय िनविततनटा तरम॥१२॥
्
ू
विच
करण या तः
मृ तं
करणा तरम्।
सव ब धसव वकलां पु णाित व ताम्॥१३॥
सव ब धसव वकलां
व
माणम।्
क मं
पु णाित
विच
वभा वता यनतकम।्
नटै ः
सकल पक ाण पकं
करण या तः
क वकौशलो मेषशािलिन
अ का तरगभ कृ तम ् गभ
व ताम्,
वा नाम
मृ तं
नाटके,
न
इित यावत।्
क शैः—
समु लासयित
कारणा तरम ्—
सव ।
एक य
कं विश म ्—
म यवित
िनविततनटा तरम्,
सामा जकजना ादिनमाणिनपुणैः
स दलप र-
ष प रतोषणिन णातैः। त िमकां
समा थाय सामा जक भूय।
ू
इदम
ता पयम ्— कु िचदे व िनर कुशकौशलाः कुशीलवा
र गमल कुवाणाः
नतका तर यु यमाने
तर ग तव ताम ह न सामा जक भव तो
कृ ताथजी वत
इव
वीयभूिमकाप र हे ण
गभवितिन
अ का तरे
व वधािभभावनाभ गीिभः सा ा सामा जकानां
- 199 -
कम प चम कारवैिच यमासू य त। यथा — बालरामायणे चतुथऽ के ल के रानुकार
ह तानुका रणा नटो नटे नानुव यमानः।
कपूर इव द धोऽ प श
मान यो जने जने।
नामः शृ गारबीजाय त मै कुसुमध वने॥३९॥
वणैः पेयमनेकै
यं द घ
लोचनैब हिभः।
ु
भवदथिमव िनब ं ना यं सीता वयंवरणम॥्४०॥
अपरम प
करणव तायाः
कारमा व करोित—
मुखा दस धस धािय सं वधानकब धुरम।्
पूव रा दसा ग याद गानां विनवेशनम॥१४॥
्
न
वमाग ह
त हका डकदिथतम्।
व तो लेखलाव यमु लासयित नूतनम॥१५॥
्
क मात ्—
पूव रा दसा ग यात ्,
पूव य
पूव यो रे णो रे ण
य सा ग यमितशियतसौग यम ् उपजी योपजीवकभावल णं त मात।्
इदमु
भवित—
ब धेषु पूव करणम ् अपर मात ् पर य पर य
करणा तर य
सरसस पा दतस धस ब धसं वधानकसम यमाणकता
ौढ
ाणं
ढव तो लेखमा ादयित।
यथा
‘पु पद ू षतके’
समागत य समु तीरे समु द
थमं
करणम।्
यो क ठा काशनम।्
िनशीिथ यामु कोचाल कारदानमूक कृ तकुवलय य
अितदा णािभनववेदानािनरान द य
तीयम प -
थानात ् ितिनवृ
कुसुमवा टकायामनाकिलतमेव
य
त य
सहचर स गमनम।् तृ तीयम प — स भा वतद ु वनयेऽ प नयद न दनीिनवासन यसनत-
- 200 -
समाधानिनब धनम।् चतुथ म प — मथुरा
ितिनवृ
समावे दत वमलस पदः। कठोरतरगभभार ख नायां
य कुवलय
नुषायां िन कारणिन कासनादना हत-
वृ ेम हापात कनमा मानम यमान य साथवाहसागरद
य तीथया ा वतनम।् प चमम प
वना तः…समु द कुशलोद तकथनम।् ष म प — सवषां
स पादकिमित।
एवमेतेषां
यमाना गुलीयक-
विच स
रसिन य दत पराणां
यासमागमा युपाय-
त प रपा टः
काम प
यावतारवणम।्
हरशु ू षा
कुसुमाकरसु दः
क दप य
कामनीयकस पदमु ावयित।
यथा
वा
कुमारस भवे—
पाव याः
थमता
द ु तरतारकपराभवपारावारो रणकारणिम यर व दसूते पदे शः।
पुर दरो े शा
गौयाः
सौ दयबला
भ मीकरणदःखावे
श ववशाया
ु
र याः
हरतो
वलपनम।्
मेनका मजाया तप रणम।् िनरगल ा भारप रभृ चेतसा
वारणम ्,
पा णपीडनम ्
इित
ह र वलोचन विच भानुना
करणािन
वव
तं
वकलमनसो
विच िशख डिभः िशख रनाथेन
पौवापयपयविसतसु दरसं वधानाब धुरा ण
रामणीयकधारामिधरोह त।
एवम ये व प महाक व ब धेषु
(इित वेणीसंहारे
ितमुखस
करणव तावैिच यमेव ववेचनीयम।्
य कभािगनी
तीयेऽके)
इितवृ ा यथावृ -रसस पदपे
ु या।
रसा तरे ण र येण य
िनवहणं भवेत॥१६॥
्
त या एव कथामूतरामूलो मीिलति यः।
वनेयान दिन प यै सा
ब ध य व ता॥१७॥
- 201 -
सा
ब ध य नाटकसगब धादे ः व ता व भावो भवतीित स ब धः। य
भवेत ्, य यामुपसंहरणं
िनवहणं
यात।् रसा तरे ण इतरे ण र येण रसेन रामणीयक विधना। कया—
इितवृ ा यथावृ रसस पदपे
या। इितवृ िमितहासोऽ थाऽपरेण
ु
कारे ण वृ ा िन यू ढा या
रसस पत ् शृ गारा दभ गी तदपे
ु या तदनादरे ण तां प र य येित यावत।् क याः— त या
एव
कथामूतः,
त यैव
ार भाद ु मीिलता
का यशर र य।
क भूतायाः—
ीवा यवाचकरचनास प
वनेयान दिन प यै,
आमूलो मीिलति यः।
य या तथो ा
त याः।
आमूलं
कमथम ्—
ितपा पािथवा द मोदस पादनाय।
रामायणमहाभारतयो
शा ता ग वं पूव सू रिभरे व िन पतम।्
ैलो यािभनवो लेखनायको कषपो षणा।
इितहासैकदे शेन
ब ध य समापनम॥्
तद ु रकथावित वरस व जहासया।
कुव त य
सा
विच ा
स ब धः। कुव त य
व वधभ गी ा ज णुर य
सुक वः कुव त वदधीत य
ब ध य समापनम ् —
इितहासैकदे शेन इितवृ
सुक वः सा विच ा य व ता॥१९॥
कथा
व भावो
भवतीित
य यां सुक वः औिच यप ित भेदचतुरः
यावयवेन।
ैलो यािभनवो लेखनायको कषपो षणा,
जगदसाधारण फु रतनेत ृ कष काशकेन।
या
व ता
ब ध य सगब धादे ः समापनमुपसंहरणं, समथनिमित यावत।्
क भूतेना—
त माद ु रा
ब ध य
त ित
तद तगतं
कमथम ्य रस वं
तद ु रकथावित वरस व जहासया।
वैर यमनाजवं
त य
जहासया
प र जह षया।
- 202 -
इदमु
तदवयवेन
भवित—
इितहासोदा तां
महाक वः
सकलां
कथां
ार या प
ैलो यचम कारकारणिन पमाननायकयशः समु कष दयादाियना तदि म
सरस भा वतनीरसभावहरणे छया
मानव
क न
उपसंहरमाण य
ब ध य
थ-
कामनीयकिनकेतनाय-
माणमादधाित। यथा कराताजु नीये सगब धे—
षां वघाताय वघातुिम छतो रह यनु ामिधग य भूभ ृ तः॥४१॥
रपुितिमरमुद योद यमानं दनादौ
दनकृ तिमव ल मी
वां सम येतु भूयः॥४२॥
एते दरापं
समवा य वीयमु मूिलतारः क पकेतनेन॥४३॥
ु
इ या दना
क वना
दय
ु धनिनधना तां
िनब यमानं
यत ्
भूत पदा
मजािनकारिनरितशयो
ु
पाशुपता द द या
करातराजस
ा ये
धमराजा युदयदाियनीं
तेज ववृ दारक य
पतम योः
तप यतो
सकलाम प
दरोदर
ारा
ु
कथामुप
य
दर
ू भूत वभूतेः
कृ ण ै पायनोप द व ासंयोगस पदः
गा ड वसु दः
पा डु न दन या तरा
हरणात ् समु मीिलतानुपम व मो लेखं कम यिभ ायं
काशयित।
भूयोऽ प भेदा तरम याः स भावयित—
धानव तुस ब धितरोधान वधाियना।
काया तरा तरायेण व छ न वरसा कथा॥२०॥
त ैव त य िन प ेिनिनब धरसो
वलाम।्
ब ध यानुब नाित नवां काम प व ताम॥२१॥
्
ब ध य
सगब धादे रनुब नाित
ढयित
नवामपूव लेखां
स दयानुभूयमानाम ् — न पुनरिभधागोचरसचम काराम ् व तां व
काम प
माणम।् कोऽसौ—
- 203 -
काया तरा तरायेण
व छ न वरसा
क भूतेन—
व छ न वरसा
व छ ना चासौ
कथा।
काया तरा तरायेण
वरसा च सा,
अपरकृ य
व छ मान वादनाजनस
धानव तुस ब धितरोधान वधाियना,
यूहेन।
े यथः।
आिधका रकफलिस युपायितरोधान-
का रणा। कृ तः— त ैव त य िन प ेः त ैव काया तरानु ाने एत यािधका रक य िन प ेः
संिस े ः। तत एव िनिनब धरसो जवलां िनर तरायतर गता गरस भा ा ज णुम।्
अयम य
वघटमाना
परमाथः—
या
कलािधका रककथािनषेिधकाया तर यवधाना झिगित
अल धावकाशा प
वका यमाना
तुतिन प ने द वरिसतरसिनभरा
सा
तुतेतर यापारादे वं
ब ध य रामणीयकमनोहरं व
माणमादधाित।
य ैकफलस प समु ु ोऽ प नायकः।
फला तरे वन तेषु त ु य ितप षु॥२२॥
ध े िनिम तां
वमाहा
फारयशःस भारभाजनम।्
यचम कारात ् सापरा चा य व ता॥२३॥
सापरा प अ या प, न
ागु ा, अ य
य ैकफलस प समु ु ोऽ प
नायकः—
अपरािभमतव तुसाधन यविसतोऽ प
नायकः
पकादे व ता व भावो भवतीित स ब धः।
य
य याम ्
एकफलस प समु ु ोऽ प
फला तरे वन तेषु
त ु य ितप षु
ध े
िनिम ताम।् फला तरे व प सा य पेषु व तुषु अन तेषु अगणनां नीतेषु त ु य ितप षु
आिधका रकफलसमानोपप षु,
यथा
नागान दे —
त
तुताथिस े रेवािधगतिस
दिनवारवै
राद प
ु
कचूडाम णः श खचूडं जीमूतवाहनो दे हदानादिभर
वित।
वैनतेया तकादेक(म ्)
सकलका ण-
न केवलं त कुल(म ्)
- 204 -
आ तां व तुषु वैद
यं का ये काम प व ताम।्
धानसं वधाना कना ना प कु ते क वः॥२४॥
आ तां व तुषु वैद
ितपा ेषु वैद
काम प
करणेषु
यं व छ ः। का ये काम प व तां कु ते क वः का ये नाटके सगब धादौ
व तां
कु ते
सं वधाना कना ना प।
तद क
यम ् — आ तां दरत
एव वततां व तुषु अिभधेयेषु
ू
वदधाित
कवर य त
ु ितभा सार काशः।
धान ब ध ाणगत ायं
केन
य सं वधानं
—
कथायोजनं
मुपल णं य य त थो ं त च त नाम ……। ‘अ प’ श दो व मयमु ोतयित।
यथा—
अिभ ानशाकु तलमु ारा स ितमािन
ण छािलतराम-पु पद ू षतकाद िन।
-
मायापु पककृ याराव-
पुनहय ीववधिशशुपालवध—पा डवा युदय-रामान द-
रामच रत ाया ण।
ब धव तायाः
कारा तरम याह—
अ येकक यया ब ाः का यब धाः कवी रै ः।
पु ण
यनघाम योऽ यवैल
येन व ताम॥२५॥
्
पु ण त उ लासय त अनघामप र छे ाम ् अ योऽ यवैल
व ताम ् व भावम।् के ते— का यब धाः
ं वा व तारय
इदम
व तीण व तु स
प
ः… विच वा यवाचकाल करणस कलनया नवतां नय
ता पयम ् — एकामेव काम प क दिलतकामनीयकां कथां िनवदह
क वकु जरै िनब यमाना
स दय दया ादकं कम प व
बहवः
येन
पकपुरसराः। कं विश ाः— अ येकक या ब ाः
एकेनापीितवृ ेन यो जताः। कैः कवी रै ः। एक
स
येन पर परवैसा
ब धा
ः, अ य
र यथः।
बहुिभर प
मनाग य योऽ यसंवादमनासादय तं
माणमादधाित। यथा — रामा युदय-उदा राघव-वीरच रत-
बालरामायण— कृ यारावण-माया-पु पक भृ तयः। ते
ह
ब ध वरा तेनैव कथामागण
- 205 -
िनरगलरसासारगभस पदा
रमणीयता ा ज णवो
ितपदं
ितवा यं
ित करण च
काशमानािभनव- भ गी ाया
नवनवो मीिलतनायकगुणो कषा तेषां
हषाितरे कमनेकशोऽ या-
वा माना समु पादय त स दयानाम।् एव यनद प िनदशना तरमु ावनीयम।्
कथो मेषसमानेऽ प वपुषीव िनजैगु णैः।
ब धाः
ा णन इव
भास ते पृ थक् -पृ थक् ॥४४॥
इ य तर ोकः
नूतनोपायिन प न-नयव म पदे िशनाम।्
महाक व ब धानां सवषाम त व ता॥२६॥
महाक व ब धानां
सकलानाम त
नविनमाणनैपु यिन पमानक व का डानां
व ता
यव म पदे िशनाम।्
व भाव व छ ः
नूतनाः
य ाः
उपायाः
क शानाम ्—
ब धानां
सवषां
नूतनोपायिन प नन-
सामा द योग कारा त दां
गोचरा
ये
तैिन प नं िस ं य नयव म नीितमागः तदप
ु दश त िश य त ये ते तथो ा तेषाम।्
इदमु
फलमुपप मानं
ह
वर
भवित सकले व प स क व ब धेषु अिभनवभ गीिनवेषपेशलताशािल नी याः
ितपा ोपदे श ारे ण कम प कारणमुपल यत एव। यथा — मु ारा से। त
ा भाव प चत विच नीित यापाराः
या यातः। एवम यद यु
ग
य त एव। तापसव सराजो े श एव
े णीयम।्
व तो लेखवैक य .............. लो यते।
ब धेषु कवी
ाणां क ितक दे षु कं पुनः॥४५॥
इ य तर ोकः
असमा ोऽयं
थः
- 206 -
प रिश -1
का रकानु म णका
अ लेश य जता म ्
43
अ ारोच कनः केिचत ्
58
अ ालु वसगा तेः
56
अ लान ितभो
39
न
अल कारकृ तां येषां
19
अल कार य कवयो
61
अल कृ ितरल काय
5
अ वभा वतसं थान
39
असम तपद यासः
51
असम तमनोहा र
44
आ जसेन
वभाव य
60
इ युपादे यवगऽ मन ्
62
उभावेतावल काय
18
- 207 -
एतत ्
व प मागषु
क व य पारव
व
63
24
गमकािन िनबध ते
56
चतुव गफला वाद
4
धमा दसाधनोपायः
3
ितभा थमो े द
46
तीयमानता य
47
भाव वभाव ाधा य
39
भूषण वे
वभाव य
20
माधु या दगुण ामः
58
मागाणां
68
तय
माग ऽसौ म यमो नाम
58
यत ् क चना प वैिच यं
39
य
त दल कारै ः
46
य
व ुः
61
मातुवा
- 208 -
य ा यथाभव सवम ्
47
यद यनूतनो लेखम ्
47
य ाित कोमल छायम ्
57
र र म छटो सेक
46
लोको रचम कार
2
व भावः
करणे
33
व दे कवी
व
नेद ु
1
वम ्
24
वण व यासास व छ
44
वा य य व भावोऽ यो
32
वा यवाचकव ो
35
वा यवाचकसौभा य
34
वा चोऽथ वाचकः श दः
12
वण व यासव
विच ो य
व ो
वैिच यं सौकुमाय च
47
55
- 209 -
वैद
य य द माधुय म ्
56
यवहारप र प दं
4
श दाथ स हतावेव
21
श दाथ स हतौ व
6
श दो वव
13
ताथक
शर रं चेदल कारः
20
ु ितपेशलताशािल
45
स
ित त
ये मागाः
36
सवस प प र प द
62-63
सा ह यमनयोः शोभा
22
सुकुमारािभधः सोऽयम ्
39
सोऽितदःस
चरो येन
ु
47
प े सव
संस ृ ः
20
वभाव यितरे केण
19
वभावः सरसाकूतो
47
- 210 -
तीय उ मेषः
अिभधेया तरतमः
78
अल कारोपसं कार
78
अ ययीभावामु यानां
4
आगमा दप र प द
93
एको
67
ौ बहवो वणाः
औिच या तरत येन
104
क ु र य तर ग वम ्
99
क मा दसंव ृ ः प च
99
कुव त का यवैिच य
107
विचद यवधानेऽ प
70
नाितिनब ध व हता
71
पदयो भयोरे क
109
पर पर य शोभायै
112
प रपोषियतुं का च
105
- 211 -
य ापरभाव
108
तुतौिच य व छ म ्
92
िभ नयोिल गयोय यां
96
य
कारकसामा यम ्
105
य
दरा
ू तरे ऽ य मात ्
84
य
ढे रस भा य
75
य
सं यते व तु
89
य मूला सरसो लेषा
85
यमकं नाम कोऽ य याः
74
रसा द
110
ोतनं य यां
लोको रितर कार
वगा तयोिगनः
75
पशाः
68
वण छायानुसारे ण
73
वा व लयाः पदलप लवा
113
विश ं यो यते िल गम ्
97
- 212 -
वशेषण य माहा
व हतः
यात ्
ययाद यः
88
111
सित िल गा तरे य
96-97
समानवणम याथम्
74
सा यताम यना
95
य
वयं वशेषणेना प
78
- 213 -
तृ तीय उ मेषः
अ यदपियतुं
पम ्
176
अपरा सहजाहाय
119
अ
तुतोऽ प व छ
154
अल कारो न रसवत ्
132
उ
162
े ाव तुसा येऽ प
उदार वप र प द
115
उपचारै कसव वम ्
152
ऊज
युदा ािभधयोः
141
एकं
काशकं स त
149
औिच यावहम लानं
149
त
126
पूव
कारा याम ्
तथा समा हत या प
143
तां साधारणधम
ौ
161
धमा द साधनोपाय
131
- 214 -
नय त कवयः का चत ्
153-154
िनषेध छायया प
े ः
174-175
ितभासा था बौ ः
159
भावानामप र लान
126
ूषणा तरभावेन
178
मनो फलको लेख
122
माग थव श दाथ
122
मु यम ल र या द
127
य ैकेनैव वा येन
172
यथायोिग
151
यापदम ्
यथा स रसव नाम ्
य
वा या तरव
य म नु
े
तं
144
यम ्
156
पम ्
175
य मामितशयः कोऽ प
रसेन व ते तु यम ्
- 215 -
रसो पनसाम य
लाव या दगुणो
130
वला
180
लोक िस सामा य
170
वणनीय य केना प
175
व तुसा यं समाि
य
173
वा याथ ऽस यभूतो
154
वा याथा तर व यासो
174
वा यवाचकसाम य
157
विनवतनमेक य
167
वव
161
तप र प द
शर रिमदमथ य
131
शा दः
तीयमानो वा
169
सित त छ दवा य वे
169
सम तव तु वषयम ्
समु ल खतवा याथ
157
- 216 -
स भावनानुमानेन
157
सामा यान यित र ा
165
- 217 -
चतुथ उ मेषः
अ यूननूतनो लेख
186
अ येकक या ब ाः
199
अ यामूलादनाश कय
181
असामा यसमु लेख
184
आ तां व तुषु वैद
इितवृ
यम ्
यु े ऽ प
199
183
इितवृ ा यथावृ
195
कथावैिच यपा म ्
190
विच
करण या तः
193
त ैव त य िन प ेः
197
तथा यथा
183
ब ध य
तद ु कथावित
196
त या एव कथामूत
195
ैलो यािभनवो लेख
196
- 218 -
ध े िनिम ताम ्
न
वमाग ह
198
त
194
नूतनोपायिन प न
200
ित करणं
ौष
186
धानव तुस ब ध
197
ब ध यैकदे शानाम ्
184
मुखा दस धस धािय
194
य
णो साह
181
य ा गरसिन य द
191
य ैकफलस प ः
198
सामा जकजना ाद
193
िनय
- 219 -