1. No category

11
NORSK
OG ANDRE SPRÅK
Etter å ha arbeidd med dette kapittelet har du kunnskap om
ulike språk og språkgrupper i Europa. Du kjenner utvalde trekk
ved ordfonådet og språksystemet i tysk, engelsk, fransk og;;
spansk. Dessutan får du innblikk i forholdet mellom dei a~~re
europeiske språka og norsk, og trekk ved systemet i eit spr~k
som ikkje er i slekt med noko europeisk språk, nemlegjapa'nsk.
Læreplanen seier at du sIlalilUnne
forklare grammatiske særtrekk ved norsk språk , samanlikna med
andre språk
178
11
0
Norsk og andre språk
Språk i Europa
179
SPRÅK I EUROPA
Pieter Brueghel d.e. (1525-69):
Bygginga av Babels tårn, 1563
I Bibelen finn vi ei mytisk
forklaring på språkmangfaldet i
verda. I 1. Mosebok 11 blir det
fortalt at menneska, som hadde
felles språk, tok til å byggje eit
tårn som skulle rekke heilt inn i
himmelen. Gud straffa dei for
dette overmotet ved å spreia dei
over heile verda og gi dei ulike
språk, slik at dei ikkje lenger
kunne forstå kvarandre.
Mennesket har til alle tider flytta på seg og teke språket sitt med seg.
Resultatet av det er at folkegrupper, kulturar, og denned også språk, har møtt
kvarandre og endra seg gjennom desse møta. Slike folkeforflytningar blir kalla
migrasjonar. Ein migrasjon kan vi definere som det å ta vmig opphald ein
am1an stad elID den opphavlege heimstaden.
Språksituasjonen i Europa er eit resultat av mange slike migrasjonar.
Norsk er eitt av oml<ling 225 språk som blir snakka i Europa i dag. Dei fleste
av dei europeiske språka høyrer til i same språkfamilie. Ein språkfamilie er ei
gruppe av språk som har utvikla seg frå eit felles opphav, altså frå eitt språk,
som opp gjennom histOlia har spalta seg i stadig nye språk. Den største språkfamilien i Europa er den indoeuropeiske, som også norsk høyrer inn under.
Andre familiemedlemmer er engelsk, tysk, fransk, spansk, italiensk, gresk,
russisk og mange fleire. Vidare er urdu og punjabi, to av dei nye minOlitetsspråka i Noreg, medlemmer av den indoeuropeiske språkfamilien. Figuren til
høgre viser slektskapet mellom nokre av språka i denne språkfamilien.
Skotskgæ/iSk
Kurdisk
Walisisk
Pashto
~
-0
:D
9-
Ul
3(Il
tg.
Ul
::1
"" "'"
:;:;;
III 'c
0
:;z ro0
(fj
c
~
C
<!l.
~
~
'?j
~
~.
~
~
Som følgje av migrasjon er dei indoeuropeiske språka spreidde over eit område som omfattar det meste av Europa og mykje av Iran og India. Alle desse
språka har utvikla seg frå eit felles opphavsspråk, som vi kallar ur-indoeuropeisk. Ur-indoeuropeisk blei truleg snakka ein gong for meir enn 5000 år
sidan av eit folk som budde på det store slettelandet mellom Svartehavet
og Kaspihavet.
For rundt 3000 år sidan braut delar av dette folket opp og gav seg ut på
vandling i alle himmelretningar. Nokre av dei vandra rett nordover. Språket
deira utvikla seg til det som i dag er slaviske språk, til dømes russisk, polsk og
bulgarsk. Ei anna gruppe vandra vestover, og språket deira blei utgangspunkt
for dei romanske språka italiensk, fransk, spansk og ein del andre. Ei tredje
gluppe av indoeuropearar drog mot nordvest og slo seg ned i området lJordvest for Rhinen. Det var germanarane, som er dei nærmaste forfedrane våre
språkleg sett. Språket til germanarane spalta seg med tida vidare til nye språk,
mellom anna engelsk, tysk og dei nordiske språka.
;
Ei fjerde gluppe, keltarane, busette seg i dei sentrale delane av Eu~~pa.
I dag er keltiske språk bene å finne i små område i utkantane: På dei l:hitiske
øyane finn vi walisisk i Wales, irsk i Irland og skotsk-gælisk i Skottland. I
Frankrike finn vi det keltiske språket bretonsk i Bretagne. I alt er det omkling
1,5 millionar menneske som har eit keltisk språk som førstespråk. Til samanlilming er det meir enn 300 millionar som har det gennanske språket engelsk
som førstespråk.
Her skal vi sjå nærmare på fire av språka i Europa: dei to gennanske
språka engelsk og tysk, og dei to romanske språka fransk og spansk. Vi skal
bruke kunnskap frå kapittelet om språkstrukturen i norsk til å samanlikne
vårt eige språk med desse fire språkslektningane våre. I tillegg ser vi litt på
ord og språksystem i eit ikkje-indoeuropeisk språk, nemleg japansk.
180
r
11. Norsk og andre språk
Sel<s språk - seks ulike system
181
ORDFORRÅD
Norsk, svensk og dansk blir rekna som tre ulike språk, sjølvom dei er såpass
like at alle som kan eitt av dei, også kan forstå svært mykje av dei to andre.
Kor lett eller vanskeleg det er å forstå eit anna språk, har myl~e med Ol'dforrådet å gjere, og dei nordiske språka har svært mange ord felles . Skjønar vi
mange ord i eit språk, kan vi ofte greie oss bra sjølvom språksystema er
temmeleg ulike elles. Derfor er det limeleg å starte ei språksamanlikning med
å samanlikne ord. Her er nokre døme:
Norsk
skole/skule
bål
rødlraud
hvit/kvil
far
hånd/hand
død
spise/ele
hai
rock
slalåm
TysJ,
Schule
BoOl
rOl
weiss
Valer
Hand
tot
essen
H.ai
rock
slalom
Engelsk
school
boal
red
while
father
hand
dead
eal
shark
rock
slalo111
Fransk
ecole
baLeau
rouge
blanc
pere
main
mon
manger
requin
rock
slalol11
Spansk
escula
bOle
rojo
blanco
padre
mano
mueno
comer
liburon
rock
slalo111
Japansk
gakkoo
fune
aka
shiro
chichi
le
shi
laberu
fuka
rokku
suraroomu
Desse døma er nokså tilfeldig valde, men likevel kan vi sjå nokre mønster
som kan seiast å gjelde generelt i desse språka:
Det finst mange ord som er ganske like i alle dei fem europeiske språka.
Grunnen kan vere at det har vore kontakt landa og språka imellom, men
det vitnar også om det felles opphavet til språka innanfor den indoeuropeiske språkfamilien.
I mange tilfelle har dei tre ge1111anske språka den same rota i eit ord (som
i hand), medan dei to romanske språka lagar orda sine frå ei anna rot
(main, mano).
Ved nokre av døma gir tabellen inntlykk av at forskjellane er større eIm
dei er. Kvit heiter blanc på fransk, men norsk har også ordet blanh, med
ei litt anna tyding. Død er omsett med muerto på spansk, men norsk har
verbet myrde, som er i nær slekt med det spanske ordet, og dei tilsvarande tyske og engelske orda er ennorclel1 og murder.
Det finst mange døme på at eit av språka, særleg engelsk, har eksponen
ord til alle dei andre i nyare tid, slik som det engelske musikkuttlykket
roelz. I nokre få tilfelle har norske ord også hatt slik gjennomslagskraft,
til dømes slaldm, som finst i alle språka. Etter å ha lese heile kapittelet,
kan du sjå at også det japanske ordet for slalåm kjem frå det norske.
Nokre av likskapane mellom språk er heilt tilfeldige. Her gjeld det
likskapen mellom hai på spansk og ete på japansk.
Hara ld Sohlberg:
Vinternatt i Rondane. 1917
SEKS SPRÅK - SEKS ULIKE SYSTEM
Ei komplett samanlikning av språksystema i norsk, tysk, engelsk, fransl<-,
spansk og japansk hadde blitt ei svær bok. Her har vi valt ut nokre få qmråde,
som berre gir små smakebitar. For å avgrense stoffmengda ligg hovudv~kta
på dei to store opne ordklassane substantiv og verb , og vi seier også litt om
lydsystemet i dei ulike språka.
Norsk og engelsk
Mellom norsk og engelsk er det ein del forsl~ellar i dei opne ordklassane.
Eit norsk substantiv høyrer til i ein av kategOli ane hankjønn, hol~ønn eller
inl~ekjønn, og kvar kategOli har sitt bøyingsmønster. Ei slik inndeling finn
vi ikkje i engelsk, som denned får eit enklare system enn norsk når det gjeld
substantiv.
Med verb stiller det seg annleis. Engelske verb har personbøying
182
11· Norsk og andre språk
Seks språl< - seks ulil<e system
183
effekt, og vi reknar belTe med ein s i systemet Vå11. Engelsk har fælTe vokalar
enn norsk (l2 mot 18), og det engelske alfabetet har heller ikl~e bokstavane
æ, ø ogå.
Norsl.. og tysk
Tidlegare var tysk eit dominerande framandspråk i europeiske land, både der
morsmåla var gem1anske, og der dei var romanske eller slaviske. Etter andre
verdskligen er dette blitt annleis. Russisk tok over som språk nummer to i
mange slaviske område, og elles har engelsk teke over. Ikkje minst i Noreg
har tilbakegangen for tysk vore markert. Vurdert i eit europeisk perspektiver
dette påfallande, for nest etter russisk er tysk framleis det mest utbreidde
språket i Europa, med over 90 millionar bmkarar. Det er først når vi ser verda
under eitt at den engelske dominansen blir tydeleg, med over 300 millionar
menneske som har engelsk som førstespråk. l Storbritannia er det mndt
55 millionar som bruker engelsk.
På eitt område har kulturfellesskapen mellom Noreg og Tyskland halde
seg. Mange tyskarar er opptekne av skandinavisk litteratur, og langt fleire
norske bøker blir omsette til tysk enn til engelsk. Det gjeld både vaksenlitteratur og bame- og ungdomslitteratur.
Når det gjeld talespråket, er dialektforsl~ellane innanfor det tyske språkområdet store, også i sjølve Tyskland. Tysken i Sveits (schwyzerti.itsch) og i
Luxemburg (letzeburgisch) skil seg dessutan så mykje frå standardtysk at vi
kan rekne desse valiantane som eigne språk Det gjeld i høg grad også det
jødiske språket jiddisk, som opphavleg var ein lysk dialekt. Norske dialektforskjellar, som vi ofte er svært opptekne av og ser på som store, blir heller
små i samanlikning.
Tabellen ovanfor tyder på at ordfolTådet i norsk og tysk har myl~e fellesgods, og det stemmer. Slik kan vi hevde at det må vere vel så lett å lære seg
tysk som engelsk når morsmålet er norsk og ordfolTådet er så viktig, men
John Constable (1776-1837):
Høyvogna
er am, YOLl are, YOLl thinh, she thinhs), så her blir det engelske systemet meir
komplisert. Dessutan har engelske verb ei fonn som manglar på norsk. Skal
vi omsetje ei setning som Thcy are reading Ibsen's plays, kan det heite noko
slikt som Dei held på med å lese Ibsens slwclespel dersom vi skal få presist fram
det som ligg i -ing-fonna, nemleg at noko sl~er akkurat no og over eit visst
tidsrom. Derimot har vi nemnt tidlegare (på side 151) at norsk har strengare
reglar enn engelsk når det gjeld kvar verbalet i ei setning må stå.
l den lukka ordklassen pronomen er det freistande å nemne at fonna
they faktisk er lånt inn frå nordiske språk i mellomalderen. l det gamle
engelske språket heitte det hie. Det skal svært myl~e til før eit språk erstattar
ord i dei lukka ordklassane med lånord frå andre språk, så det at engelsk har
lånt eit pronomen frå nordisk, seier litt om kor sterk den nordiske påverknaden på engelsk ein gong var.
På lydsida har engelsk halde på nokre konsonantar som norsk har hatt
tidlegare, men som forsvann frå språket vårt for fleire hundre år sidan, nemleg
dei vi finn først i ord som thing og they. l tillegg har det engelske systemet
to s-lydar, slik at seal (sel) og zeal (entusiasme) er to ulike ord også i uttale.
På norsk har eit slikt byte mellom det vi kallar ustemt og stemt s ingen slik
Horst Janssen (1929-95):
Sjølvportrett
- -- - -
;pO;)
184
Seks sprak - seks ulil<e svstem
11. Norsk og andre språl<
185
mange generasjonar av skuleelevar har opplevd det annleis. No har nok dette
også med den massive kulturpåverknaden frå den engelsktalande verda å
gjere. Engelsk fell lettare når språket er rundt oss heile tida.
Likevel er det mange sider ved språksystemet som klart skil tysk frå
norsk, mellom arma når det gjeld substantiv. Tysk har dei same tre grammatiske kjønna som norsk, men det er ikkje alltid at norske og tyske substantiv
høyrer til same l~ønn. Bilen og jenta er til dømes begge inl~el~ønn på tysk
(das Auto, das Madehen). Dessutan har tysk kasusbøying av substantiv (sjå
side 150), både som merke på ulike setningsledd og i samband med preposisjonar. Her viser vi det med substantivet der Mann (mannen) som døme.
Det er den bestemte artikkelen der som i ulike fonner viser kasusen.
Der Mann ist alt. (Mannen er gammal.)
Der Mann er subjekt og står i nominativ.
Ich sah den Mann gestern Abend. (Eg såg mannen i går kveld.)
Den Mann er direkte objekt og står i akkusativ.
Hier ist das Haus des Mannes. (Her er huset til mannen.)
Des Mannes uttrykl~er eigarskap og står i genitiv.
Sie gaben dem Mann ein neues Buch. (Dei gav marmen ei ny bok.)
Dem Mann er indirekte objekt og står i dativ.
Sie wolmte bei dem Mann. (Ho budde hos mannen.)
Dem Mann står i dativ elter preposisjonen bei.
Av setningane ovanfor kan vi sjå at tysk bøyer verba i person og tal:
ich bade
(eg badar)
du badest (du badar)
er/sie badet (han/ho badar)
wir baden (vi badar)
(de badar)
ihr badet
(dei badar)
sie baden
Når vi seier at slike særtrekk som dene skil det tyske språksystemet frå det
norske, må det leggjast til at det belTe er rett når det er dei moderne språka
vi samanliknar. Ei samanlikning mellom tysk og norrønt gir eit anna bilete.
Mange av dei trekka vi finn i det tyske systemet i dag, fanst i vårt eige språk
for nokre hundre år sidan. Og nokre av trekka finst det også restar av i
somme norske dialektar i dag. Det gjeld både kasusbøying av substantiv og
talbøying av verb.
Når det gjeldlydsystemet, har også tysk den ly-lyden som mange er
opptekne av i norsk i våre dagar (sjå side 153), til dømes i pronomenet ich.
Og i tysk er delme lyden definitivt ikl* på veg ut av språket, slik det kan sjå
ut til å gå i norsk. Dessutan har tysk ein liknande lyd som norsk ikl~ e har, og
som blir laga heilt bak i munnen. Den finst i preposisjonen nach (etter) og i
det kjende komponistnamnet Bach.
Norsl{ og fransk
Fransk er eit romansk språk, og det gjer at ordfolTådet skil seg ein del frå det
germanske, slik vi finn det i norsk, tysk og engelsk. Likevel er det viktig å vere
klar over at fransk var administrasjonsspråk i England i fleire hundre år, og
Henri Matisse:
Kvinne mot svart, 1939
det fekk store konsekvensar i fonn av franske lånord i engelsk, slik som
profound (djup) og parliame11t. Derfor kan l~ ennskap til engelsk vere ei
hjelp når vi skal lære h-ansk. Fransk i Franklike blir snakka av meir em1
50 millionar menneske, og på verdsbasis er det i alt vel 60 millionar som
har fransk som førstespråk.
Dei romanske språka har utvikla seg frå latin, og den arven er det lett å
sjå i ordfolTådet. Dei latinske orda for far og hand var pater og manus, og i
186
11
a
Seks språk - seks ulil(e system
Norsk og and re sprak
særprega kvalitet. Ein frase som ofte blir bmkt når ein skal demonstrere
desse vokalane, er
un bon vin blanc (ein god kvitvin)
ordtabellen på side 180 er det lett å sjå slektskapen både i fransk og spansk.
Fransk var lenge det lærde språket i Europa, og også på område som
diplomati og postvesen var fransk det internasjonale kommunikasjonsspråket.
På alle desse områda har engelsk i stor grad teke over i vår tid. Ord som
garderobe, møbel, dessert, replikk og ironi er døme på h-anske lånord i norsk.
Når det gjeld substantiv, har fransk berre to kjønn : hankj ømlog hol~ønn. Med norsk som utgangspunkt må vi derfor halde styr både på om
norske hanl~ ølli1Sord og hol~ ønnsord har same l~ ønn på fransk , og dessutan
finne ut korleis norske inl~ekj ønnsord fordeler seg:
eit hus (inl~ekjølID) - une maison (hokj ønn)
eit slott (inkjekjønn) - un chateau (hankj ønn)
Vokalane i desse fire orda er døme på dei fire nasale vokalane som finst i
frat1Sk. Ordet pot (uttale: po) tyder potte. Slepper vi luft ut gjelIDom nasen
samtidig som vi uttaler vokalen, får vi på, med nasal vokal. På fransk er dette
uttalen av ordet pont, som tyder bru.. Både dei vanlege og dei nasale vokalane
må denned takast med i det ft-anske lydsystemet, sidan dei kan vere det
einaste i talespråket som skil mellom to ulike ord (sjå side 152). Slik er det
ikl~e i norsk, og derfor er det nesten ingen som tenl~er på at vi rett som det
er høyrer slike lydar i norsk og. Vokalane i mann og men er like nasale som
nokon frat1Sk vokal, men det norske systemet tek ikl~e dette fenomenet i
bmk til å skilje mellom ulike tydingar av ord.
l bøyingssystemet er det dessutan ein forskjell mellom sklift og tale. l sklift
blir fleirtal markert både på detelminativet (bestemmarordet) og på sjølve
substantivet. Markøren er -5 , som i engelsk:
le maison (huset) - les maisons (husa)
l tale uttaler ein ikl~ e s-en i fleirtalsfonnene av substantiva. Eintals- og fleirtalsformene blir delmed heilt like, og berre når det i tillegg er eit detelminativ
i uttrykket, kan vi høyre om det er snakk om ein eller fleire. Kasusbøying av
substantiv har dei ikl~e på fransk.
Det finst mange klassar av verb i fl-ansk, og dei blir bøygde både i person
og tal. Her følgjer verbet parler (snakke) som døme, bøygd i presens:
je parle
(eg snakkar)
(du snakkar)
tu pat-les
ilJelIe parle (han/ho snakkar)
nous parlons (vi snakkar)
vous parlez (de snakkar)
ils pat-lent
(dei snakkar)
Men også her må vi skilje skarpt mellom sklift og tale. Faktisk er det berre
fOlmene parlons og parlez som skil seg ut i uttalen. Alle dei andre blir rett og
slett uttalt «parl» .
Mange av døma ovanfor peiker mot ein svært sentral forskj ell mellom
fl'ansk og norsk, nemleg forholdet mellom tale og sklift. Talespråk endrar
seg heile tida, men moderne Skliftspråk endrar seg berre når styresmaktene
bestemmer at dei skal endrast. Frat1Sk tale har endra seg på ein måte som er
vanleg i mange språk (også norsk), der lydar sist i orda blir svekte i uttalen og
til slutt fell bort. Fransk skliftspråk er svært konservativt og har halde på dei
lydane som ikkje lenger er der i tale, og då blir avstanden mellom tale og
sklift fort stor. Medan vi i Noreg har lagt vinn på å ha eit talemålsnært skliftspråk, og derfor har gjennomført mange endlingar i skliftspråka, har franskmennene pliOlitert å halde på tradisjonen med eit skliftleg standardspråk
som nettopp hevar seg over systemet i talespråket og gjerne markerer
avstand til det.
Eit fenomen i det fl-anske lydsystemet er særleg verdt å nemne. Fransk
har nemleg nasale vokalar. Når dei blir uttalte, blir utandingslufta sleppt
ut gjennom nasen i tillegg til munnen, og det gir desse lydane ein heilt
187
Norsk og spansk
Joan Mir6: Folk og fuglar. 1963
Spansk er eit språk som nordmenn tradisjonelt ild~e har hatt noko nært
forhold til, men dette er i ferd med å endre seg. Og gn.llIDen er ikkje belTe at
mange nordmenn liker å feliere i land der spansk er hovudspråket. l Europa
er det plimært dei tundt 28 millionar menneska i Spania som har spansk som
førstespråk, men også her blir biletet eit heilt annla når vi ser det i verdsperspektiv. Alt i alt er det nemleg over 300 millionar menneske som snakkar
spansk som førstespråk, altså like mange som engelsk Dei fleste av dei bur i
188
Seks sprak - seks ulike svstem
11. Norsk og andre språk
Mellom- og Sør-Amelika. Dessutan snakkar 60 millionar melmeske spansk
i tillegg til førstespråket sitt. Spansk er altså eit av dei verkeleg store språka i
verda. Til Noreg l~ em det også stadig fleire som er spansktalande.
Matvarer som spanjolane tok med seg frå koloniane i Amelika og heim
til Europa, har i mange språk dei namna som spanjolane innførte saman med
maten: patatas, tOl11ates, maiz, eaeao, ananås. Ord som ranch, rodeo og mustang
ser vi kansl~e på som lånord frå engelsk, men engelsk har i sin tur fån dei
gjennom det tette sambandet med spansk i USA. Der har spansk somme
stader i landet i dag fleire brukarar enn det engelsk har.
Systemet for substantiv på spansk liknar myl~e på det vi fann i fransk.
Språket deler substantiva inn i to l~ ønn, og fleirtal blir markert med -s:
HanlgØlm: ellibro (boka) los libros (bøkene)
Hokjønn: la casa (huset) las casas (husa)
189
Torii Kiyomine: Ei jente i ferd
med å gjere seg ferdig med
eit brev, 1807- 10
På spansk er det likevel slik at fleirtalsendingane også skal vere med i talen.
Slik sett har altså språkutviklinga vore annleis i Spania enn i Franklike, og
det er meir samsvar mellom tale og slZlift i spansk
Eit mønster som avteiknar seg i denne framstillinga, er at engelsk, tysk,
fransk og spansk har det til felles at bestemt f01111 av substantiv blir markert
ved hjelp av ulike determinativ: the house, das HaLIS, 19 maison, 19 easa. Norsk
bøyer sjølve substantivet ved å leggje til ei ending: hLlSfI;. Engelsk, fransk og
spansk markerer som regel fleirtal med -s: ho,!s e~, maison~, eas~. Norsk har
fleire ulike endingar, eller inga ending i det heile (gutarlguttf:L jenta, helS).
Slik er det også i tysk.
l kapittelet om det norske språksystemet blei det framheva at språket vårt
har svært mange vokalar i lydsystemet. Her skil norsk seg radikalt frå spansk,
som berre har fem vokalar: i, e, a, 0 og u.
Norsk og japansk
For nordmenn og andre europearar verkar det japanske ordfonådet svært
framandarta, noko døma i ordtabellen også viser. Det er heller ikl~e mange
ord som har funne vegen frå japansk og inn i norsk. Når det har sl~edd,
dreiar det seg mest om ord som vi treng når vi skal snakke om noko speSifikt
japansk, slik som himono og sLlShi.
Japanske substantiv blir ikl~e inndelte i grammatiske kjønn. Ubestemt
og bestemt blir ild~e markert, og faktisk kan heller ikl~e eintal og fleirtal
markerast i bøyingssystemet! Generelt er det derfor rett å seie at japanske
substantiv knapt nok har noko bøyingssystem i det heile. Det inneber at dei
heller ikl~e har kasusbøying. Men japansk har likevel eit system for å vise kva
for eit setningsledd eit ord h øyrer til i. Hon er det japanske ordet for bok. Står
det hon ga, er dette ordet subjekt i setninga, medan det er objekt dersom det
står hon o. Også andre forhold kan utnykl~ast med småord som l~ em etter
substantivet. Toohyoo ni tyder «i Tokyo» . Medan vi på norsk har preposisjonar som står framfor substantiva (pre tyder «framfoD», har japansk postposisjonar (post tyder «etter»).
Også det japanske verbsystemet kan verke enkelt, for verba blir ikl~e
bøygde i person eller tal, bene i tid, altså slik vi er vane med frå norsk. Men
kompleksiteten kan også liggje andre stader i systemet: Både an.L og al1masu
1(.
tyder «å vere». Alil11asLL er ei fonn som skal brukast i vanleg høfleg samt'~le.
Alle verb finst nemleg i to ulike valiantar på japansk, ei nøytral f01111 og ei
høfleg form, som oftast endar på -masu. Dette doble systemet er langt frå
tilfeldig, for i det japanske samfunnet er det svært viktig å lære seg konekte
omgangsfonner mellom menneske. Danning og høfleg åtferd står sentralt,
og her ser vi altså eit døme på at eit treld, ved kulturen speglar seg i sjølve
språksystemet.
Også på andre område skil japansk seg sterkt frå norsk l vårt språk kan
detelminativa ein, to, tre osv. brukast utan omsyn til kva det er vi skal
bestemme eller te~ e. På japansk er iehi i utgangspunktet ordet for ein. Men
skal det brukast til å telje dyr, må det heite ippihi. Gjeld det ein tynn, flat ting,
190
Oppgåver
11· Norsk og andre språk
heiter det ichimai, medan ein lang ting må teljast med ippon. Er det snakk om
store ting som køyretøy eller fly, blir talordet ichidai. Legg vi til at dette slett
iklge er alle vmiantane av ein, og at det finst tilsvarande sett av andre talord
og, forstår vi at det kan vere store forskjellar mellom ulike språksystem.
På side 153 såg vi at det finst reglar for kva for lydar som kan stå ved sida
av kvarandre i norske ord, og at til dømes iluge alle typar konsonantgrupper
er moglege i norsk I japansk er reglane for dette endå mylge strengare. Her
finst det nesten iluge konsonantgrupper i det heile, noko den japanske ordkolonnen i tabellen illustrerer.
Då japan opna seg mot Europa etter andre verdslZligen, tok språket inn ei
mengd lånord frå engelsk Og då kom to svært ulike siJråksystem i kollisjon,
for engelsk tillet mange av dei same konsonantgruppene som norsk har, men
som altså er umoglege i japansk. Når vårt språk låner dei same engelske orda
som japansk, går dei etter måten smertefritt ilm i det norske lydsystemet,
medan japanarane får store problem, som dei må løyse på ein eller annan
måte. Det gjer dei mellom anna ved å putte inn vokalar mellom konsonantane, slik at dei sn'enge reglane i det japanske systemet kan haldast oppe.
Ishrem heiter aisuhurimu på japansk, ehstra heiter ehisutora, og slalåm, som
vi ser av ordtabellen, heiter suraroomLl, Det japanske lydsystemet skil iklge
mellom l og r, og når vi skriv dette språket med vårt alfabet, er det r-en som
blir brukt.
Når vi samanliknar norsk med japansk, som høyrer til ein heilt annan
språkfamilie, forstår vi at forsigellane mellom norsk og dei andre indoeuropeiske språka i Europa på mange måtar er små.
I dette kapittelet har vi valt å lage ei kontrastiv framstilling av utvalde trekk
ved fire europeiske og eit asiatisk språk samanlikna med norsk. Dersom vi
har eit visst 19ennskap til meir enn eitt av desse språka, står vi godt rusta til å
kommunisere med andre mem1eske, både i Europa og i andre verdsdelar.
Og dersom vi meistrar grammatiske omgrep som dei vi har brukt her, og
dessutan har litt grunnlagskunnskap om korleis språk liknar på kvarandre
eller skil seg frå kvarandre, blir det mykje lettare å fim1e fram når vi skal gi
oss i kast med systemet i eit nytt språk, anten det liknar vårt eige eller er heilt
annleis. Slik kunnskap er også nyttig når vi har kontakt med menneske med
andre morsmål som 1gem til Noreg, og som skal lære å snakke og sklive
norsk
191
9 Kva slags problem får japanarane når dei skal låne ord frå eit europeisk
språk som engelsk?
10 Korleis markerer dei ulike språka bestemt form i substantiv?
fORDJUPINGSOPPGÅVER
Oppgåver om språh språlifamiliar
Oppgåve l Språkfamiliar i Europa
Finn ut kva for andre språkfamiliar enn den indoeuropeiske som er representerte i Europa i fonn av nasjonalspråk, og kva for språk som høyrer til i dei
ulike familiane.
Oppgåve 2 Ulike språk i Noreg
Ta utgangspunkt i språk som blir brukte i det multikulturelle Noreg i dag,
finn ut kva for språkfamiliar dei høyrer til i, og kva for slektnil1gar dei har
i dei ulike familiane .
Oppgåve 3 Andre språk i Europa
Ta utgangspunkt i ordtabellen på side 180 og finn ut kva dei ulike orda
Celler andre ord) heiter på det gennanske språket nederlandsk, og på andre
romanske språk enn fransk, til dømes italiensk og portugisisk.
Oppgåve 4 Keltiske språk
Finn ut kva orda i tabellen Celler andre ord) heiter på eit keltisk språk,
til dømes walisisk eller irsk
Oppgåve 5 Slaviske språk
Finn ut kva orda i tabellen Celler andre ord) heiter på eit slavisk språk,
til dømes russisk eller tsjekkisk
Oppgåve 6 Baltiske språk
Finn ut kva orda i tabellen Celler andre ord) heiter på eit baltisk språk,
anten latvisk eller litauisk.
.... 1
Oppgåve 7 Finsk-ugliske språk
.:
Finn ut kva orda i tabellen Celler andre ord) heiter på eit ikkje-indoeuropeisk
.
språk, til dømes eit finsk-ugrisk språk som samisk eller finsk.
,
OPPSUMMERINGSOPPGÅVER
l Kva er ein språkfamilie?
2 Kvar og når blei det snakka ur-mdoeuropeisk?
3 Nemn fire språkgrupper innanfor den indoeuropeiske språkfamilien
og nokre enkeltspråk som høyrer til i desse gruppene.
4 Nemn ei verbfonn i det engelske språksystemet som iluge finst i det
norske.
5 Er det støne dialektvmiasjon i norsk enn i tysk?
6 Samanlikn forholdet mellom tale og sklift i norsk og fransk.
7 Kva er stillinga for spansk som verdsspråk?
8 Korleis kan det japanske verbsystemet fortelje noko om kulturen i landet?
Fordel gjeme oppgåvene 3-7 på ulike elevar i klassen. Gå deretter sama~ og
lag ei oppsummerande samanlikning av orda. Finn ut noko om slektskap
mellom dei ulike språka, og sjå om orda de har funne , illustrerer slektskapsforholda. Korleis er forholdet mellom dei orda de har fmme, og dei tilsvarande
nOl'ske? Bruk ordbøker i papirversjon eller elektronisk versjon eller ulike
omsetjingsprogram som finst på nettet. Dei gir iklge alltid like godt resultat,
men for enkeltord som substantiv og verb går det som oftast bra.
Oppgåve 8 japansk
Bruk det du har lært i dette kapittelet, til å forklare så godt du kan, lyd for
lyd, kvifor slalåm heiter suraroo111Ll på japansk.
192
11. Norsk og andre språk
Oppgåve 9 Presentasjon av særtrekk ved eit språk
Dersom du kan eit av språka som er omtalt i dette kapittelet (eller eit heilt
anna språk): Førebu ein presentasjon for klassen av interessante trekk ved
dette språket, anten det er i ordfonådet, lydsystemet, bøyingssystemet eller
setningsbygningen. Presentasjonen skal ha ei samanliknande utforming, slik at
du ser det aktuelle språket i høve til norsk. Sidan ein slik presentasjon gjeme
inneheld ein del detaljar som er vanskelege for tilhøyrarane å halde fast på,
kan dette vere eit svært godt høve til å bruke eit elektronisk presentasjonsprogram (sjå kapittel 14).
Oppgåve 10 Kan vi forstå eit indoeuropeisk språk som er nytt for oss7
Vel eit av dei indoeuropeiske språka i Europa som du sjølv ihlye kan. Gå til
nettutgåva av ei avis på dette språket og vel ut ein artikkel om ei heneling som
elu kjenner frå norske massemedium. Prøv å lese artikkelen. Merk deg elei orel
elu forstår tyelinga av. Kva for orel er elet, og kva type ord er elet? Er elet elu
forstår, nok til at elu kan danne deg eit bilete av saka? Dersom det er mogleg:
Kontroller di eiga forståing ved å spølje nokon som kan det aktuelle språket.
Oppgåve 11 Latin
Førebu eit klasseromsforedrag om det døde språket latin, eler elu a) seier
noko om orel og språksystem i dette språket og b) gjer greie for spor av latin
i ordfonådet i norsk og andre europeiske språk.