Dagstur med ”Brødrene af Sand” 9. klasse Elevhefte Ryfylkemuseet 2005 Brødrene - fakta Velkommen om bord i “Brødrene af Sand”! Brødrene er ei jekt. Mange blandar saman jekt og jakt, og det er ikkje så rart. Ei jekt var i gamle dagar utan dekk, og med bare eitt segl som liknar det som vikingskipa hadde, eit “råsegl”. Det var skute-typen jakt som likna meir på slik som Brødrene er. Her i Ryfylke blei nemninga jekt brukt om begge desse båt-typane, og difor seier me at Brødrene er ei jekt. Brødrene blei bygd i Ryfylke på midten av 1800-talet. Brødrene har frakta mest ved og trelast, men også sand, jord, kol, is, korn, poteter, frukt, salta makrell, teglstein, dyr og post, og sikker mange andre ting. Brødrene kunne laste 270 tønner. Brødrene fekk motor i 1917. Mange blandar saman Brødrene med ein annan båt som heiter Anna af Sand. Anna høyrer i dag til Stavanger sjøfartsmuseum. Brødrene og Anna låg i over 60 år ived siden av kvarandre på Eide. Brødrene er 50 fot lang. Brødrene blei bygd for å frakte sild. Masta er 20 m høg. Brødrene gjekk lange turar til Austersjø-landa i byrjinga. Brødrene har seks segl: Storsegl, toppsegl, råsegl, fokk, klyver og jagar. Når silda forsvann i 1870, blei Brødrene brukt til å frakte ulike ting rundt i Ryfylke, og mellom Ryfylke og byar på vestlandet. 2 Ordensreglar om bord Tryggleik om bord er viktig. Difor har me ordensreglar. Det er viktig at alle følgjer desse! 1. Alle må følgje ordre frå skipper eller mannskap! 2. Det er ikkje lov å klatre eller sitte på rekka, då det er lett å dette på sjøen. 3. Roping og høglydt skrål høyrer ikkje heime på skuta. 4. Springing og leikeslåssing er ikkje lov. 5. Det er absolutt ikkje lov å klatre i riggen eller ut på baugspydet når ein går for motor. Spør alltid ein av mannskapet om lov til å klatre i riggen eller ut på baugspydet. Brødrene af Sand ved Lingvongfossen. Foto: Astrid Brommeland 6. Discman og anna musikkutstyr er ikkje tillate. 3 Oppgåve 1 Sjå på biletet under og på neste side. Biletet er tatt på Sand og Eide, og det er av Brødrene. Kva tid trur du biletet er frå? Kva held dei på med? Kvifor held dei på med dette? 4 5 Farty, rigg og segl Ulike typar segl Råsegl/skværsegl: Dette er det eldste kjende seglet i verda. Namnet kjem frå det engelske ordet square = ﬁrkant, på grunn av at desse segla var ﬁrkanta. Ei mast og eitt slikt segl, var vanleg fram til første halvdel av det 15. århundre. Råseglet kan bare brukast i medvind. Latinersegl: Dette er det første kjende sneisegl. Latinerseglet stod i båtens lengderetning i motsetning til råseglet som stod på tvers av båten sin lengderetning. Dette seglet var mykje i bruk i landa rundt Middelhavet. Sprisegl: Dette er eit segl som stammar frå Nederland, og det blei utvikla for at båtane skulle kunne ta seg fram i dei trange kanalane ved Rhindalen. Spriseglet er festa til sjølve masta, ikkje ein eigen stokk (”rå”) som på råsegl eller latinersegl, og det har ein spristake som held ytre delen av seglet ute. Gaffelsegl: Dette er ei vidare utvikling av spriseglet. Den opphavlege spristaken blei forkorta, heva og festa til masta med ei slags klo eller ein gaffel, difor heiter det gaffelsegl. Dette seglet blei teke i bruk frå midten av 1600talet. Etter kvart blei det tatt meir og meir i bruk, og på 1900-talet blei store handelsskuter også rigga med gaffelsegl. Bomsegl er som eit gaffelsegl, bare at det har bom, ein trestokk som seglet er festa til nedst. Bermudasegl: dette er det einaste seglet som ein ﬁnn i moderne seglbåtar. Det er høgt og smalt, utan gaffel men med bom. For over 200 år sidan brukte ﬁskarar på Bermuda eit trekanta storsegl med lang bom men utan gaffel. Difor heiter det Bermudasegl. Ulike typar båtar I tillegg til jekter, har det også segla både mindre og større båtar på fjorden oppigjennom hundreåra. Færing: 2 par årer, 2 rom Seksæring: 3 par årer, 3 rom Åttring: 4 par årer, 4 rom. Vengbåt: har eit overbygd hus kalla veng, bak, men er elles open. Vengbåten blei mykje nytta til skyssbåt for embetsmenn. Brigg er eit mellomstort skip med to fullrigga master, og er særleg kjenneteikna ved eit gaffelsegl på stormasta. Ein bark er er eit større farty med tre master eller ﬂeire, der den bakerste masta har gaffelsegl, dei andre mastene har råsegl. Mellom mastene er det små stagsegl og framme er det tre forsegl. Skonnert: 2-3 master som var delt i to. Opptil sju master kunne ein skonnert ha. Riggen kunne vere litt ulik. Fullrigger: Seglskip med minst 3 fullrigga master. Det ﬁnst mange ulike typar skutar, og det er ikkje mogeleg å komme inn på alle her. 6 Namn og nemningar Alle ting på skuta har sitt eige namn. På masta er gaffel og bom med storsegl, øvst er toppsegl, på tvers framføre masta er breifokka som er eit råsegl, framføre masta er dei tre forsegla fokk, klyver og jagar. Masta blir halden i balanse av stramme tau, stag framme og bak, og vant på kvar side. På sida ﬁnn ein også vevlingar, ein slags taustige som ein kan klatre oppover i riggen i. På skroget har ein stevnen framme og akterspeglet bak. Bak sit og roret. Øvst på skroget er rekka. Under skuta ﬁnn ein kjølen og kjølsvinet. ”Golvet” på skuta heiter dekk. Bak, eller akter, ﬁnn ein skylightet, med vindauge i, der kompasset også står. Tau og tauverk om bord Tau av lin var lenge vanleg i rigg og segl, men var ikkje så sterkt. Etter kvart blei hamp tatt i bruk, dette var mykje sterkare enn lin. Det var vanleg å bruke tau av naturﬁber frå hamp, bomull, jute, lin, manila og sisal. I dag brukast mest tau av kunstﬁber, nylontau, då dette er sterkare og toler vatn og sol betre. Tau blir delt inn etter kor tjukt det er: Tråd/garn: Mindre enn 1 mm Snor: 1 – 3 mm Tau: 3 – 10 mm Trosse: Ekstra tjukt tau Alle tau om bord i Brødrene er laga av hamp. Dei er laga slik at dei alltid skal kveilast med sola. Dersom ein ikkje gjer det, blir tauet svært vanskeleg å ha med å gjere, og det blir etterkvart øydelagt. ved å ha tauet hengande fritt over dekk slik at det tørkar. Tau som blir bruka til å heise segl med, blir kalla fall. Desse taua er behandla med tjøre, og dermed svarte og seige å ta på. Tau som blir brukt til å styre segla med, blir kalla skjøte. Desse er barka (koka saman med furubark) og dermed farga raude. Tjøring og barking av taua må gjerast etter kvar sesong. Mange av taua går gjennom taljer, eller blokker, for at ein skal bruke mindre kraft. Blokkdreiing var eit eige handverk i gamle dagar. For at tau ikkje skal rakne i enden, må ein sikre det med ein takling. Det vil seia at ein surrar eller syr garn rundt tampen på tauet, så det ikkje løyser seg opp. Tau av naturﬁber må haldast tørt, og det skjer 7 Dersom ein skal binde to tau saman utan å bruke knute, spleiser ein tauet. Då fører ein kordelane i tauet saman. Knutar kan delast inn i tre ulike typar: Knutar på eigen part: til dømes åttetalsknop Knutar til å fortøye med: til dømes halvstikk Knutar til å binde saman med: til dømes båtsmannsknop eller ﬂaggstikk Om bord i Brødrene øver me på ﬂeire knutar: båtsmannsknop, dobbelt halvstikk, pålestikk, ﬂaggstikk og kanskje ﬂeire dersom elevane er interessert. I elevheftet er det ”oppskrift” på desse knutane. 1: Dobbelt halvstikk. 2 og 3: Dobbel halvstikk om eigen part. Pålestikk 8 Oppgåve 2: Tau Kva er tauverk ombord på Brødrene laga av? Korleis er tauet behandla? Korleis skal ein kveile tauet om bord i Brødrene? Vis til ein vaksen om bord at du kan det. Kva vil det seia å spleise og takle tau? Lær deg desse knutene og få godkjent av ein vaksen at du kan dei: Båtsmannskop Dobbel halvstikk om eigen part Pålestikk Oppgåve 3: Segl Lag ein skisse av Brødrene der du skriv namn på dei seks segla inn. Lær deg minst tre uttrykk som blir brukt i samband med segling. Skriv forklaring til. Oppgåve 4: Navigasjon Kor langt er ei sjømil? Kva måleeining blir brukt for fart i båt? Korleis måler ein kor stor fart Brødrene har? Korleis ville du målt farten dersom du ikkje hadde eit instrument som kunne gjere det? Sjå på sjøkartetet. Finn minst ﬁre symbol. Teikne dei og skriv forklaring til. Kor langt har Brødrene gått på turen? Kva er gjennomsnittsfarten i knop og i km/time? Prøv deg på å styre Brødrene. Skriv her kva du måtte passe på og korleis det var. Ut fra Blidensol vi seilte Faderaderallala Satte kurs og riktig peilte Faderaderallala Ledål i en syd-syd-vest, som det vi peile kunne best Gjennom Østervågkanalen rente hun som var hun galen til vi kom til Skolebekk. Der sprang hennes skute lekk. Refr... Refr. Faderaderallala faderaderallala faderaderallala Endelig jeg henne praiet og hun opp mot vinden svaiet. Hal ned klyver, stikk opp fokk! Det gikk fort og villig nok. Refr... Hennes kurs litt østlig vendte Da hun inn på Torvet rente Hvor vi ﬁkk en seiler se, som lå der og kryssede Refr... Hun omhalder sine skjøter toner ﬂagg når hun meg møter Og på hennes hvite topp, strekker bovenbramseil opp. Refr... Hun sin stor-hals lett oppheiste da hun inn ad Skagen deiste. Da hun Bakkesmauet smøg, hun sitt bovenbramseil strøk. Refr... Der falt ankeret i bunnen. Faderaderallala. Seilene ble snart oppvunnen. Faderaderallala. Pompe lens, hurra my boys! Satte vakten gikk til køys. Refr... Dette er ein ”Hand over hand shanty” med opphav i Stavanger. Toralf Klungland frå Ølen hadde lært denne av mora som var frå Vikedal. Den blei sunge av karane på verftet der. 11 I Amsterdam i Holland der lå en gammal brigg. - Heave away for Santa Anna. Forsliten var dens seil og forsliten var dens rigg. - Heave away my boys for Mexico. Og kjølsprengt det var hu så hu hang med rau og baug. Og mest av allting likna hu ei gammalt bakstetraug. Vi brukte inga ledder for å entre opp på dekk. Med tærne i natene vi kravla opp fresk vekk. Kahytten den så ut som et skarva veaskjul. Og ratten den var gjort utav et gammalt kjerrehjul. Inga vevlinger i vantene eller knagger på vårt ratt. I natthuset for kompass lå en gammal ﬂossehatt. I pollen sto en spiker som pekte imot nord. Og han som styrte skuta drog den rundt om i en snor. Vi hadde inga bramseil, vi heiste opp et skjørt. Og jammen holdt det godt så lenge været det var tørt. Vi skulle ut fra Amsterdam med ballast ut av jord. Og seilte hjem til Fredrikstad og lasta høva bord. Vi styrte ut roveret og pompa litt imens. Men stod til neste formiddan for skuta hu ble lens. Det var en søndagsmårran vi blei purra ut til baut. Men da vi så i luka, lå kjølsvinet og ﬂaut. Nå vil jeg ikke synge mer, for ikke mer jeg veit. Jo kokken brente rompa si på byssa som var heit. Dette er ein hivesjanti. Dei blei brukt når ankeret skulle opp. Nokre hivesjantiar er raske, mens andre er tyngre i takta. Dette kjem av at arbeidet har ﬂeire fasar. Fyrst tek ein inn slakken på ankrekjettingen. Det er ikkje særleg tungt. Men når kjettingen går rett ned, og ankeret skal brytast mot botnen, krevst det tyngre tak. 12 En vise jeg vil sjunge og den er splitter ny: Den handler om ei jente som jeg traff i Ny York by. - Hal i vei en sjanti! My dear Anny. Å du Ny York girl, kan du danse polka? Vi sammen gikk på livet til jeg ble nesten full. I en butikk hun ringer ﬁkk som nesten var av gull. Ja, jentene er falske, de holder aldri ro. Og hva de gjør, så snart de tør, det kan du aldri tro. Jeg gjorde som hun ba meg før yankeen kom der. Og så: Adjø du falske mø! Nå vet jeg hvem du er. - Hal i vei en sjanti! My dear Anny. Å du Ny York girl! Kan du danse polka? Hun sa: Du Ola Stokkﬁsk kan følge med meg hjem. Du er så snill og liketil at du skal få en klem. Jeg frydet meg til natta og var så sjelegla. Jeg gjorde kur, men hun var lur, og disse ord hun sa: Min beste venn er yankee og går med kortklipt hår Han sjømann er, men ganske nær, for skipet kom i går. Han kommer hit i aften, og blir nok her i natt. Så kyss meg fort, for du må bort. Han er sjalu, min skatt! Dette er ein walkaway-sjanti. Når skuta skal gå over stag, gjeld et at segla vert snudd i ein fart, så ein ikkje vert liggjande stille. Dette vert gjort ved at ein av mannskapet spring bortover dekket med brasane. I marinen og elles på skuter med stort mannskap, kunne ein også heise segl ved at mennene gjekk bortover dekket med fallet. Walkaway sjanti kan og brukast ved gangspel eller pumpe. “Can`t ye dance the polka” var ein storslager i Amerika i 1830-åra, då dansen polka var ny. På skutene levde songen vidare som sjanti og fekk ei rekkje nye vers. Og som vanleg er det berre dei puntelegaste versa som er bevart... 13 Hiv opp seil, la tampen gå, nå skal jekta vår seile. Fokk og klyver, toppseilrå, det får skuta i siget. Høyrde du ein stille song frå rigg der vindene tusla. Høyrde du ein treskogong frå ein på dekket der rusla. Refr: Skipper før di skute staut, ut mot hav i slør og baut. Stå til rors i sol og sludd. Brødrene den skal seile. Skipper før... Tidt med last til byen du for, skroget ditt mange kjende. Førte ved og fjordabord, kom så stille attende. Lær oss meir om hav og fjord. Lær oss å ferdast så stille. Lær oss vørnad for vår jord, og møta stormane ville. Skipper før di skute staut ut mot hav i slør og baut. Stå til rors i sol og sludd. Brødrene den skal seile. Skipper før... Var ditt skrog av elde merkt, trong du omsorg og pleie. Som ny du er, ditt skrog så sterkt, “den grøne jektå” frå Eide. Skipper før... 14 Tilbakemeldingsskjema Brødrene - fakta Ryfylkemuseet vil gjerne vite noko om korleis du har opplevd turen. Kva var kjekt på turen? Var det noko som ikkje var kjekt? I tilfelle kva? Kva lærte du på turen? Er det noko av det du har høyrt om og lært om som du kanskje kunne tenkje deg å lære meir om seinare? I tilfelle kva? Andre kommentarar?