1. No category

Fornybar energi
23.05.2012
Anne Britt Hugøy
Kandidat nr. 13
AVDELING FOR INGENIØR- OG NATURFAG
HOVUDPROSJEKTRAPPORT HO2-300 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
1 Referanseside
Boks 523, 6803 FØRDE. Tlf: 57722500, Faks: 57722501. www.hisf.no
TITTEL
Fornybar energi
RAPPORTNR.
02/2012
DATO
23.05.2012
Hovudprosjekt HO2-300
TILGJENGE
Open
TAL SIDER
128
PROSJEKTTITTEL
FORFATTAR
ANSVARLEG RETTLEIAR
STYRINGSGRUPPRETTLEIARAR
Joar Sande
Anne Britt Hugøy
-Prosjektansvarleg og fagleg rettleiar
OPPDRAGSGIVAR
Høgskulen i Sogn og Fjordane (Hisf)
SAMANDRAG
Vi kan redusere dei norske klimagassutsleppa betydeleg ved å legge til rette for berekraftig norsk
energibruk, forutsatt vidare utvikling av våre fornybare energiressursar. I perioden fram mot 2020 vil
teknologi som er moden i dag, måtte bidra med det meste av denne omlegginga, men gjennom
forsking og utvikling må ein samtidig skape nye moglegheiter som kan bidra på lengre sikt. Fortsette
arbeidet med energieffektivisering og omlegging frå fossil til fornybar energi innan industri,
tenesteytande sektorar, offentleg sektor og hushald. Sogn og Fjordane stiller sterkt i
energimarknaden, vi har eit sterkt ressursfundament med kombinasjonen av mykje ikkje-utbygt vindog vasskraft, djupe fjordar og energiteknologisk kompetanse.
SUMMARY
We can reduce Norwegian greenhouse gas emissions significantly by facilitating sustainable
Norwegian energy, provided further development of our renewable energy resources. In the period
up to 2020, technology that is mature today, may contribute most of this change, but through
research and development, one must also create new opportunities that can help in the longer term.
Continue work on energy efficiency and a transition from fossil to renewable energy within the
industry, service sectors, public sector and households. Sogn og Fjordane set strongly in the energy
market, we have a strong resource base with the combination of a lot of non-developed wind and
water power, deep fjords and energy technology expertise.
EMNEORD
HO2-300, Hovudprosjekt, Fornybar energi, Sogn og Fjordane
EMNEORD
Ho2-300, Hovudprosjekt, Forprosjekt: Fornybar energi
1
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
2 Forord
Dette prosjektet er blitt gjennomført i faget OR2-300 Hovudprosjekt ved Høgskulen i Sogn og
Fjordane, avdeling ingeniørfag våren 2012. Faget gjev totalt 20 vekttal.
Eg valde å skrive eit informativt prosjekt om fornybar energi, generelt, og med ei meir utdjupa
utgreiing i Sogn og Fjordane, dette etter forslag frå prosjektansvarleg og fagleg rettleiar Joar Sande.
Om Noreg skal fylgje klimamåla, som er å redusere klimagassutsleppa med 15–17 millionar tonn
innan 2020, må fossile energikjelder reduserast og erstatte den med ny fornybar energi. Interessa for
fornybare energikjelder har auka som eit resultat av høge oljeprisar og reduserte kostnadar knytt til
teknologi innan den fornybare energisektoren.
Fornybar energi har lenge vore eit sentralt tema, og Denne rapporten oppsummerar kva ressursar
som er tekne i bruk, og kva potensiale som er råd å utnytte av dei fornybare energikjeldene vi har i
hende.
Førde, 23.05.2012
---------------------Anne Britt Hugøy
2
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
3 Innhaldsliste
1 Referanseside…………………………………………………………………………………………………………………….…1
2 Forord……………………………………………………………………………………………………………………………….….2
3 Innhaldsliste…………………………………………………………………………………………………………………………3
4 Samandrag……………………………………………………………………………………………………………………………11
5 Innleiing…………………………………………………………………………………………………………………………….….12
5.1 Bakgrunn………………………………………………………………………….……………………………………12
5.2 Problemstilling………………………………………………………………….…………………………………..12
5.3 Mål……………………………………………………………………………………………………………………….13
6 Om fornybar Energi……………………………………………………………………………………………………………..14
7 Norske klimamål………………………………………………………………………………………………………………….15
7.1 Petroleumssektoren er ein hovudkjelde til norske
-utslepp…………………………..15
7.2 Transportsektoren står for dei største klimagassutsleppa…………………………………….16
7.3 Små tiltak bidreg og……………………………………………………………………………………………..16
7.4 Vi må handle no……………………………………………………………………………………………….…..17
7.5 Lågare klimagassutslepp i 2011……………………………………………………………………….……17
7.5.1 Fornybardirektivet………………………………………………………………………………..18
7.5.2 Energieffektivisering………………………………………………………………………….….18
7.5.3 Behovet for energi aukar………………………………………………………………….....20
7.5.4 Ressursar finnast, potensiale skapast……………………………………………………20
7.6 Vi trenger innovatørane(fornyarane)……………………………………………………………………20
7.7 Ein betydeleg energieffektivisering kan oppnåast ved elektrifisering……………………21
7.7.1 Plugg - inn – hybridbilar…………………………………………………………………………22
8 Kraftnett = infrastruktur………………………………………………………………………………………………………23
8.1 Energiunderskot på 8 TWh…………………………………………………………………………………….23
8.1.1 Kraftoverskot på 6 TWh………………………………………………………………………….24
8.2 Kraftnettet……………………………………………………………………………………………..……………..24
8.3 ØRSKOG – FARDAL…………………………………………………………………………………..……………26
3
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
8.3.1 Endeleg vedtak desember 2011…………………………………………………………….27
8.3.2 Manglande kapasitet for ny kraftproduksjon…………………………………….…..27
8.3.3.Nettkapasiteten må aukast…………………………………………………………………...28
8.3.4. Vedtak og oppstart……………………………………………………………………….………28
9 Grøne sertifikat…………………………………………………………………………………………………………………...29
9.1 Illustrere kostnadane for forbrukaren……………………………………………………………………29
10 Bioenergi……………………………………………………………………………………………………………………………31
10.1 Biomasse- /brensel……………………………………………………………………………………………..32
10.2 Grovt sett kan ein skilje mellom to hovudtypar trebasert biobrensel:…………………32
10.2.1 Foredla biobrensel……………………………………………………………………………….32
10.2.2. Uforedla biobrensel…………………………………………………………………………….32
10.2.3. Andre råstoffgrunnlag for biobrensel………………………………………………….33
10.2.4. Bioenergi i flytande form…………………………………………………………………….33
10.3 Miljøgevinst………………………………………………………………………………………………………..33
10.4 Ulemper……………………………………………………………………………………………………………...34
10.5 Bioenergi globalt………………………………………………………………………………………………....34
10.6 Biokraftverk………………………………………………………………………………………………………….35
10.7.Bioenergi i Noreg…………………………………………………………………………………………………..35
10.7.1. 200 fikk støtte til gardsvarmeanlegg…………………………………………………..…36
10.7.2. Potensialet for bioenergi i Sogn og Fjordane……………………………………..….36
10.7.3. Dagens situasjon…………………………………….……………………………………….……36
10.8 Fjordane Bioenergi…………………………………………………………………………………………………37
10.9 Biogassanlegg…………………………………………………………………………………………………………37
10.9.1 Plassering av potensielle sentraliserte biogassanlegg i Sogn og Fjordane...38
10.9.2 Bruk av produsert energi…………………………………………………………………………..40
10.9.3. Innovasjon Noreg…………………………………………………………………………………..…40
11 Fjernvarme……………………………………………………………………………………………………………………………….41
11.1 Historikk……………………………………………………………………………………………………………………42
4
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
11.2 Sterk auke i fjernvarmeforbruket………………………………………………………………………………42
11.2.1. Høge prisar og salsinntekter.......................................................................43
11.2.2. Stort potensial…………………………………………………………….……………………………43
11.3 Fjernvarme i Sogn og Fjordane……………………………………………………….…………………………43
11.3.1. Ulvesund Kraftvarmeverk………………………………………………..……………………….44
11.3.2. Fjordenergi i Sogndal…………………………………………………………………..……………44
12 Geotermisk Energi…………………………………………………………………………………………………………………..45
12.1 Geotermiske ressursar og teknologi………………………………………………………………………...45
12.1.1. Grunnvarme…………………………………………………………………………………………….46
12.1.2. Hydrotermiske system…………………………………………………………………………… 46
12.1.3. Geotrykksystem………………………………………………………………………………………46
12.2 Energiressurs………………………………………………………………………………………………………….46
12.2.1. Energiressursen i Noreg............................................................................47
12.3 Miljøpåverknadar……………………………………………………………………………………………………47
12.4 Dagens status for bruk av geoenergi………………………………………………………………………48
12.4.1 Geotermisk kraftproduksjon………………………………..………………………………...48
12.4.2. Bruk ………………………………………………………………………………………………………48
13 Solenergi…………………………………………………………………………..…………………………………………………..49
13.1 Sola som energikjelde…………………………………………………………………….………………………49
13.2 Passiv solvarme……………………………………………………………………………………..………………50
13.3 Solfangar…………………………………………………………………………………………..……………………51
13.4 Solceller…………………………………………………………………………………………………………………52
13.4.1. Verkingsgrad for solceller………………………………………..…………………………….53
13.4.2. Solcellepanel………………………………………………………….……………………………….53
13.5 Consentrating solar power (CSP)………………………………………………………………..…………..54
13.5.1. Tårnbaserte anlegg……………………………………………………………………….………..54
13.5.2. Parabole ”trau” ………………………………………………………………..…………………….54
5
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
13.6 Globale solenergiressursar …………………………………………………………………….……………….55
13.7 Sol i Noreg……………………………………………………………………………………………………………….56
13.7.1. Status solenergi, vinteren 2011-12………………………………………………………….57
13.7.2. Nye marknadar opnar seg………………………………………………..……………………..57
13.8 Sogn og Fjordane……………………………………………………………………………………………….……57
13.8.1. Norsun…………………………………………………………………………………………….……..57
13.8.2. Elkem Bremanger…………………………………………………………………………………..58
13.8.3. Microsilica………………………………………………………………………………………………59
13.9 Ein dollar per watt………………………………………………………………………………..…………………59
14 Bølgjekraft……………………………………………………………………………………………………………………….……60
14.1 Måtar å omdanne bølgjeenergi til elektrisk energi…………………………………………………62
14.1.1. Svingande vassøyle (Oscillating Water Column- OWC)………………………….62
14.1.2. TAPCHAN (tapered channel)/ Kilerenne prinsippet……………………………….62
14.2 Ressurs kart…………………………………………………………………………………………………………..63
14.2.1. Ressursen globalt………………………………………………………………………….……….64
14.2.2. Ressursen i Noreg………………………………………………………………………………….64
14.3 Bølgjeenergi i norsk hav……………………………………………………………………………….………..64
14.4 Havkraft AS………………………………………………………………………………………….……………….65
14.5 Lokalisering……………………………………………………………………………………………………………65
15 Havvarme og havstraumar …………………………………………………………………………………..……………..66
15.1 Havvarme………………………………………………….…………………………………………………….…….66
15.1.1. Forsøk med havvarmekraft…………………….………………………..……………………66
15.2 Havstraum………………………………………………………………………………………………………..…..67
16 Saltkraft……………………………………………………………………………………………………………………..………..67
16.1 Historie………………………………………………………………………………………………………………...68
16.2 Nyare tid……………………………………………………………………………………………………………...68
16.3 Testing av teknologi……………………………………………………………………………………………...68
16.3.1. 2000 kvadratmeter……………………………………………………………………………….68
6
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
16.4 Ressursgrunnlaget……………………………………………………………………………………………….69
16.5 Teknisk beskriving……………………………………………………………………………………………….69
16.5.1. Trykkretardert osmose…………………………………………………………………..……70
17 Tidevasskraft……………………………………………………………………………………………………………………..71
17.1 Metodar brukt for utnytting av tidevatnet…………………………………………………..……..71
17.1.1. Tidevassanlegg……………………………………………………………………………………71
17.1.2. Undersjøisk mølle…………………………………………………………………………..…..72
17.2 Historie……………………………………………………………………………………………………………….72
17.3 Potensialet for tidevassenergi………………………………………………………………………….….73
17.3.1 Kraftpotensial i tidevatn…………………………………………………………………….….74
17.4 Norsk tidevasskraft……………………………………………………………………………………..……….74
17.5 Geografiske variasjonar……………………………………………………………………………………….75
17.6 Miljømessige omsyn, fordelar og ulemper…………………………………………………………..76
18 Vasskraft…………………………………………………………………………………………………………………………….77
18.1 Prinsippet for vasskraft………………………………………………………………………………..………77
18.2 Forskjellige typar kraftverk………………………………………………………………….……………….78
18.2.1.Lågtrykkskraftverk…………………………………………………………………………….….78
18.2.2. Lågtrykkskraftverk…………………………………………………………………………..…..78
18.2.3.Pumpekraftverk………………………………………………………………………..………….7
18.3 Klima og miljøpåverknad……………………………………………………………………………….…….79
18.4 Vasskraftpotensialet……………………………………………………………………………………..…….80
18.4.1. Økonomisk potensial……………………………………………………………………………80
18.5 Energinasjonen Noreg………………………………………………………………………………………….81
18.5.1. Statkraft – største vasskraftprodusenten i Europa……………………………….81
7
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
18.6 Verdas største vasskraftverk…………………………………………………………………………...…..82
18.6.1.Størst produksjon i 2009………………………………………………………………….……83
18.7 Fornybar energi gjev meir vassdragsregulering……………………………………………….……83
18.7.1. Verneplan for vassdrag i Sogn og Fjordane…………………………………..……..84
18.8 Det store bildet av kraftbransjen i Sogn og Fjordane……………………………………………85
18.9 Status…………………………………………………………………………………………………………………..85
19 Småkraft………………………………………………………………………………………………………………………..……86
19.1 Verdiar…………………………………………………………………………………………………….…………..87
19.2 Vasskraftverk i Sogn og Fjordane………………………………………………………………….………88
19.3 Småkraftsituasjonen 2012……………………………………………………………………………………89
19.4 Kven eig småkraftverka……………………………………………………………………………………....90
19.4.1. Inntektene til småkraftverka……………………………………………………………….90
19.4.2. Sunnfjord Energi………………………………………………………………………………….91
19.5 Sogn og Fjordane Energi – SFE…………………………………………………………………………..…92
19.5.1. Ulike selskap…………………………………………………………………..……………………92
19.5.2. 10 millionar i resultat for SFE……………………………………………………………....92
19.5.3. Status i dag…………………………………………………………………………………………..92
19.6 Sognekraft………………………………………………………………………………………………………….…..93
19.6.1. Planlegg utbygging av nye kraftverk…………………………………………………....93
19.6.2. Svelgen Kraft Holding AS………………………………………………………………………93
19.6.3. Offerdal Kraftverk AS……………………………………………………………………...…….93
19.6.4. Feios Kraftverk AS………………………………………………………………………….……..93
19.6.5. Leikanger Kraftverk………………………………………………………………………….……93
19.6.6. Småkraftverk…………………………………………………………………………………………94
19.7 Luster Energiverk……………………………………………………………………………………………..…….94
8
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
19.7.1. Småkraft i Luster…………………………………………………………………………………..95
20 Vindkraft……………………………………………………………………………………………………………………………..96
20.1 Generelt om vindkraft………………………………………………………………………………………...…96
20.1.1. Kvar kjem vinden frå?..............................................................................96
20.1.2. Energiinnhaldet i vinden………………………………………………………………………..96
20.2 Energi og Effekt…………………………………………………………………………………………………..….97
20.2.1. Vindturbinens verkingsgrad……………………………………………………………….…..97
20.3 Vindkraftverk………………………………………………………………………………………………………….98
20.3.1. Val av lokalitet……………………………………………………………………………………….99
20.3.2. Vind……………………………………………………………………………………………………….99
20.3.3. Nett……………………………………………………………………………………………………….99
20.3.4. Tilgjengelig areal……………………………………………………………………….…………..99
20.3.5. Drift og vedlikehald…………………………………………………………………………..……100
20.3.6. Brukstid……………………………………………………………………………………….…………100
20.4 Historie……………………………………………………………………………………………………………..……101
20.5 Noregs vindkraftpotensial……………………………………………………………………………….……..102
20.5.1. Hensyn ved utbygging av fornybar kraft……………………………………………..….102
20.5.2. Miljø…………………………………………………………………………………………………..….102
20.6 Sogn og Fjordane………………………………………………………………………………………………….104
20.6.1. Vindkraftmoglegheiter ved Vågsvåg………………………………………………..…..105
20.6.2. Vestavind Kraft………………………………………………………………………………….…106
21 Vindkraft til havs………………………………………………………………………………………………………….……..108
21.1 Offshore vindkraft i Noreg……………………………………………………………………….…………..108
21.2 Hywind…………………………………………………………………………………………………………………109
21.2.1. Stormar i Nordsjøen……………………………………………………………………..……..111
21.2.2. Kontraktar…………………………………………………………………………………………...111
9
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
21.3 Offshore vindkraft - ny bransje i sterk vekst……………………………………………………….…112
21.4 Utvikling…………………………………………………………………………………………………………..…..113
21.5 Vindkraft og økonomi…………………………………………………………………………………………...114
21.6 Norske bedrifter og vindkraft til havs…………………………………………………………………….114
21.6.1. Status i dag……………………………………………………………………………………………115
21.6.2. Overføringsnett i Nordsjøen……………………………………………………………….…115
21.6.3. Transport av offshore vindproduksjon til land………………………….……………115
21.6.4. Knyte saman ressursar over større område…………………………………………..115
22 Prosjektadministrasjon…………………………………………………………………………………………………..…….116
22.1 Organisering…………………………………………………………………………………………………..……..116
22.2 Gjennomføring i forhold til plan…………………………………………………………………………….117
22.3 Økonomi og ressursar…………………………………………………………………………………………...117
22.4 Generell prosjektevaluering………………………………………………………………………….……….117
22.5 Arbeidsmetodar…………………………………………………………………………………………………....118
22.6 Møter…………………………………………………………………………………………………………………….118
22.7 Nettside……………………………………………………………………………………………………………..….118
23 Konklusjon……………………………………………………………………………………………………………………….…..119
24 Referanseliste………………………………………………………………………………………………………………….……120
25 Tabelliste…………………………………………………………………………………………………………………..………….124
26 Figurliste………………………………………………………………………………………………………………..……………..125
27 Vedlegg……………………………………………………………………………………………………………………..………….128
10
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
4 Samandrag
Målet med oppgåva har vore å legge fram ein rapport som gjev ei god forståing om kva fornybar
energi er, og gjere greie for, så langt som råd kva tiltak som kan gjerast for å redusere
klimagassutsleppa i dei ulike kjeldene. Vidare gi ei utgreiing om kva ressurstilgang og potensial
Noreg- og Sogn og Fjordane har i dag.
Noregs klimamål er å redusere klimagassutsleppa med 15–17 millionar tonn innan 2020. Utviklinga
av energisektoren er tidskrevande, men mindre tiltak som å erstatte oljefyringsanlegg med andre
energikjelder vil åleine gi ein reduksjon i
-utsleppa på 2,7 millionar tonn. Men i hovudsak i
perioden fram mot 2020 vil teknologi som er moden i dag, måtte bidra med det meste av denne
omlegginga. Det må stimulerast til forsking og utvikling på umodne teknologiar som vil bli tilgjengeleg
på lengre sikt, som offshore vindkraft og bølgjekraft.
Nesten 2/3 av dei norske klimagassutsleppa kjem frå energibruk i forskjellige sektorar. Det meste av
det fossile forbruket finn ein i transportsektoren som i 2005 stod for 33 prosent av dei samla
klimagassutsleppa, og petroleumssektoren som står for 25 prosent av det norske CO2-utsleppet.
Med tiltak som kraft frå land til plattformene og plug- inn- hybridbilar som erstattar bilparken vi har i
dag kan redusere dei norske klimagassutsleppa betydeleg.
Vidare utvikling av våre fornybare energiressursar er viktig for å leggje til rette for berekraftig norsk
energibruk. Energisektoren kan bidra med den fornybare energien som trengst for å legge om
energibruken i Noreg. Innan 2020 er det særleg vindkraft, vasskraft og bioenergi som vil bidra til
veksten. Desse teknologiane er tilgjengelege til akseptable kostnadar i dag. Dei økonomiske
rammevilkåra i form av støtteordningar og skattar må fremme investeringar, og
konsesjonsprosessane må ikkje være til hinder for å kunne realisere dei gode prosjekta.
Frå 1. januar 2012 vart Noreg ein del av ein norsk-svensk el-sertifikatmarknad. Grøne sertifikat er eit
verkemiddel som fremmar utbygging av rein, fornybar energi. Fram til 2020 skal Sverige og Noreg til
saman auke kraftproduksjonen basert på fornybare energikjelder med 26,4 TWh.
Sogn og Fjordane stiller sterkt i energimarknaden, vi har eit sterkt ressursfundament med
kombinasjonen av mykje ikkje-utbygt vind- og vasskraft, djupe fjordar og energiteknologisk
kompetanse. Sogn og Fjordane har eit kraftoverskot på ca. 6 TWh i eit normalår, noko som utgjer om
lag halvparten av kraftproduksjonen i fylket. I tillegg til dagens produksjon er det endå stort potensial
for ny vasskraft, i hovudsak småkraft. I skrivande stund har NVE over 700 søknadar i Noreg til
behandling.
Men ein stor del av dette potensialet kan ikkje realiserast med dagens nettkapasitet i fylket, for
dagens 132 kV leidning gjennom Sogn og Fjordane har ikkje ledig kapasitet. Så føresetnaden for
utbygging av ny kraft, og for å transportere den nye krafta ut av fylket må sentralnettet utbyggast.
Det ligg fleire planar og konsesjonssøknadar for utbygging av vindkraft, og meldte og
konsesjonssøkte planar for ny vasskraft som lyt vente til nettutfordringa er på plass.
11
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
5 Innleiing
Hovudprosjektet er ein del av den 3- årige ingeniørutdanninga ved Høgskulen i Sogn og Fjordane, og
vert gjennomført siste semester. Eg, Anne Britt Hugøy står åleine bak prosjektet.
5.1 Bakgrunn
Prosjektansvarleg og fagleg rettleiar Joar Sande sat med ideen om å skrive om fornybar
energi, og kunne gi ei breiare utgreiing om energiressursane i no og framtid i Sogn og
Fjordane. Eg viste ein del om emnet frå tidlegare prosjekt, men ikkje noko særleg om status
og kva potensiale som ligg i vårt eige fylke.
5.2 Problemstilling
Dersom berre økonomi skulle bli lagt til grunn, ville all ny elektrisitetsproduksjon i Noreg komme i
form av nye vasskraftverk. Men andre omsyn vert vektlagt i utviklinga av kraftsystemet, som miljø og
industriutvikling, og utfordringar elles knytt til energieffektivisering og omlegging frå fossil til
fornybar energi.
Då tema var valt for hovudprosjektet sendte eg E-post til dei store kraftselskapa i fylket og nokre
mindre aktørar, for å innhente informasjon og vegvising i prosjektet. Alle svarde meg, nokre kom
med konkrete innspel om kva som var viktig å ta med, og andre sendte meg linkar til aktuelle sider på
nettet.
Den første perioden i prosjektet jobba eg med å innhente informasjon. Fornybar energi er eit veldig
stort emne, og det finst enormt med informasjon og fakta i dei ulike kjeldene. Utfordringa har vore å
henta ut det eg synest har vore mest informativt, aktuelt og interessant for mitt prosjekt.
12
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
5.3 Mål
Hovudmålet mitt har vore å skrivast ein rapport som skal gi lesaren av rapporten ei god forståing om
energikjeldene vi rådar over i Noreg, og nyttegraden av dei. Og ei meir utdjupa utgreiing om dei
fornybare energiressursane i Sogn og Fjordane.
Eg sette meg opp fylgjande delmål:












Utgreie dei ulike kjeldene innan fornybar energi. (vasskraft, vindkraft, bioenergi, bølgjekraft,
geotermisk energi, havstraumkraft, havvarmekraft, saltkraft, solkraft, tidevasskraft)
Kva har vi av fornybare ressursar til rådvelde i dag i Noreg og i fylket vårt Sogn og Fjordane.
Kvar dei fornybare ressursane best vert nytta. (sidan Noreg ikkje kan nytte alle typar fornybar
energi optimalt, så tek eg med i rapporten kvar det er gode forhold for desse)
Potensialet i dag og i framtida.
Kva kostnadar vil komme med auka tilgang av fornybar energi (som utbygging av kraftnettet).
Klimautfordringa. Regjeringa og stortinget har satt eit mål om ein reduksjon på 15- 17
millionar tonn CO2 innan 2020. Her ser eg kva arbeid som er gjort og er under utarbeiding,
med energieffektivisering og omlegging frå fossil til fornybar energi.
Miljø.
Lage ei nettside for prosjektet.
Skrive ein grundig og informerande rapport.
Lage ein plakat.
Forberede framføring.
Framføring av hovudprosjektet.
13
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
6 Om Fornybar Energi
Fornybar energi kan omsettast som elektrisitet eller varme, og det er mange fornybare energikjelder
som kan takast i bruk. Det finst ikkje ei løysing som kan løyse klimaproblemet, vi treng eit bredt
spekter av ulike fornybare energikjelder. Blant dei finn vi oppgradering av eksisterande vasskraft,
miljøvenleg utbygging av vindmøller, solenergi og bioenergi.
For å løyse klimakrisa held det ikkje med produksjon av fornybar energi. Den må erstatte den fossile,
som i dag utgjer over halvparten av Noregs energiforbruk. Fornybar energi er ikkje eit mål i seg sjølv,
men er saman med energisparingstiltak eit verkemiddel for å fase ut den fossile energien.
Utfordringa til alle som arbeider og ivrar for fornybar energi og gode klimaløysingar, er å kombinere
klimakutt med bevaring av naturen.
14
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
7 Norske klimamål
Verda treng meir rein energi. Dei fornybare kjeldene varer ikkje evig, og
må ned.
Europakommisjonen vedtekne mål om at
-utsleppa skal innan EU reduserast med 20 prosent
innan 2020 (med 1990 som basisår). Vidare har EU som mål å bli den mest energieffektive region i
verda med 20 prosent betre energieffektivitet i 2020. Den tredje målsetjinga inneber at 20 prosent
av energibruken skal dekkjast av fornybare kjelder innan 2020.
Klimakur 2020 er namnet på ein prosess som skal synleggjere kva Noreg kan gjere for å redusere
klimagassutsleppa med 15–17 millionar tonn innan 2020.
Vi kan redusere dei norske klimagassutsleppa betydeleg ved å legge til rette for berekraftig norsk
energibruk. Vidare utvikling av våre fornybare energiressursar er ein føresetnad for dette. I fasen
fram mot 2020 vil teknologi som er moden i dag måtte bidra med det meste av denne omlegginga.
Gjennom forsking og utvikling må vi samtidig skape nye moglegheiter som kan bidra på lengre sikt.
Vegen mot 2020 er kort. Utviklinga av energisektoren er tidskrevande.
7.1Petroleumssektoren er ein hovudkjelde til norske
-utslepp
Energibruken i tilknyting til landanlegga vil auke dei komande år, og nye funn kan medføre
ytterlegare auke i forbruket. Dersom det er gass som skal dekke offshoreinstallasjonar og landanlegg,
vil det medføre høge
-utslepp. Men ein større del av energiforbruket kan dekkast av kraft frå
land, og auka i etterspurnaden kan dekkast ved å auke den fornybare kraftproduksjonen.
Figur 1. Olje- og gassproduksjonen krev meir energi
Petroleumssektoren står for om lag 25 prosent av norske
-utslepp. Den vil fortsette å være
betydeleg, til tross for eit forventa lågare aktivitetsnivå over tid. Aktiviteten vert meir energiintensiv
etter kvart som felta modnar. Utsleppa av
per produsert del olje og gass vil difor auke.
Petroleumsektorens energibruk vil derfor være ei hovudkjelde til norske klimagassutslepp framover
mot 2020-2030.
15
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Utskifting av gassturbinar på plattformene med kraft frå land vil redusere
-utsleppa frå sokkelen.
Omfanget av elektrifisering av sokkelverksemd har hittil vore beskjeden og avgrensa til enkelttilfeller som Troll A, Snøkvit, Valhall, Ormen Lange og Gjøa. Gjøa har åleine ein utsleppsreduksjon på
210.000 tonn CO 2 i året.
Olje- og gassproduksjonen etterspør betydelige energimengder, og mange stader vil det være
utfordrande for kraftsystemet å handtere dette utan at forsyningssikkerheta svekkast. I dei fleste
tilfeller er det nødvendig med betydelige investeringar for å utvide nettkapasiteten, men auke i den
lokale eller regionale kraftproduksjonen kan redusere behovet betydeleg. Då det kan ta opp til ti år å
realisere store investeringar i kraftproduksjon eller overføringsnett, er det særs viktig å koordinere
utviklinga av det regionale kraftsystemet med utbyggar i olje- og gassektoren.
7.2 Transportsektoren står for dei største klimagassutsleppa
Transportsektorens klimagassutslepp har økt med 3 millionar tonn
-ekvivalentar sidan 1990, og
stod i 2005 for 33 prosent av dei samla klimagassutsleppa i Noreg. Vegtransporten står for den
største delen av klimagassutslepp frå sektoren. Den norske bilparken består av nærare 2,6 millionar
køyrety, kor 99 prosent er basert på motorar som forbrenn diesel eller bensin.
Figur 2.
-utsleppa frå transportsektoren, fordelt på sektorar. Kjelde: Lavutslippsutvalget, SFT, SSB
7.3 Små tiltak bidreg og
Innan 2020 bør det være mogleg å erstatte oljeforbruket frå fyringsanlegg med andre energiberarar,
noko som vil gi ein reduksjon i
-utsleppa på 2,7 millionar tonn. Energibruken i kvardagen kan
reduserast – redusert standbyforbruk i elektriske apparat og utvikling av meir energieffektive
bustadar og næringsbygg er døme på tiltak. Varmepumpe bør bli endå meir utbredt, innføring av
automatiske målarar og automatisk senking av innetemperatur gjev ytterlegare moglegheiter for å
redusere det totale forbruket.
16
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
7.4 Vi må handle no
Den globale klimautfordringa let seg ikkje løyse innan 2020, men vi kan komme eit godt stykke på veg
mot 2020 måla ved å treffe dei riktige vala no. I mange tiår etter 2020 vil vi hauste dei store
gevinstane med rett handling no. Fylgjande tiltak vil være særs viktige:

Fortsette arbeidet med energieffektivisering og omlegging frå fossil til fornybar energi.
Utfasing av oljefyring er viktig for å redusere
-utsleppa.

Energieffektivisering vil bidra til å redusere forbruket av importert kolkraft, samt frigjere
norsk fornybar energi til erstatning av kol, gass og olje.

Vekst i energiforbruket i petroleumssektoren knytt til landanlegg og nye funn bør i størst
mogleg grad dekkast opp med fornybar energi. I tillegg kan vi elektrifisere
offshoreinstallasjonar i dei tilfeller dei tekniske og økonomiske forholda ligg til rette.

Elektrifisering av vegtransporten er det tiltake som vil ha dei største langsiktige verknadane
på norske utslepp av klimagassar og samla energibruk.

Energisektoren kan bidra med den fornybare energien som trengst for å legge om
energibruken i Noreg. Innan 2020 er det særleg vindkraft, vasskraft og bioenergi som vil bidra
til veksten. Dei økonomiske rammevilkåra i form av støtteordningar og skattar må fremme
veksten, og konsesjonsprosessen må ikkje være til hinder for realisering av gode prosjekt.

Det må stimulerast til å fortsette forsking og utvikling på umodne teknologiar som vil bli
tilgjengeleg først på lengre sikt, som offshore vindkraft og bølgjekraft. Forsking og utvikling
vil utvide menyen av norske fornybare energiprosjekt og bidra til ytterlegare kutt av
klimagassutsleppa og etter 2020.
7.5 Lågare klimagassutslepp i 2011
Dei norske utsleppa av klimagassar var 52,7 millionar tonn CO2-ekvivalentar i 2011. Det er 2,3
prosent mindre enn året før. Lågare utslepp frå fyring og olje- og gassutvinning har bidrege mest til
nedgangen, viser foreløpige utsleppstall frå Statistisk sentralbyrå (SSB) og Klima- og
forureiningsdirektoratet (Klif).
17
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Figur 3. Utvikling i klimagassutslepp 1990-2011. Kjelde: Utsleppstatistikk til Statistisk sentralbyrå og Klima- og
forureiningsdirektoratet
Det vart sleppt ut 52,7 millionar tonn klimagassar frå norsk territorium i 2011. Det er 1,2 millionar
tonn mindre enn i 2010.
Bortsett frå i 2009, då utsleppa gjekk ned som følgje av låg økonomisk aktivitet, har ikkje utsleppa
vore så låge sidan 1995. Utsleppa i 2011 var likevel 5,8 prosent høgre enn i 1990.
7.5.1 Fornybardirektivet
Eit av dei viktigaste dokumenta når det gjeld fornybar energi i komande år er EUs fornybardirektiv,
som formelt vart vedtatt våren 2009, og vart satt i kraft i Noreg den 20. desember 2011. Hensikta
med fornybardirektivet er å sikre eit langsiktig samarbeid i Europa for å fremme produksjon og bruk
av fornybar energi. Direktivet etablerar eit felles rammeverk og set bindande nasjonale mål. Og målet
er at i 2020 skal EU ha ein del fornybar energi som er 20 prosent av totalt energibruk, ei betydeleg
auke frå 2005 då var på 8,5 prosent. I tillegg skal alle medlemslanda og Noreg ha ein del på 10
prosent fornybar energi i transportsektoren i 2020. Motivasjonen for direktivet er eit ynskje om
reduserte klimagassutslepp, eit fokus på økt forsyningssikkerheit, teknologiutvikling og oppbygging
av næringsverksemd knytt til fornybar energi i Europa.
Det er satt eit mål om ein fornybar del i Noreg på 67,5 prosent i 2020. Noko som er ei auke på om lag
9,5 prosentpoeng frå 2005. Dermed vil fornybar energiproduksjon utgjere meir enn to tredjedelar av
energiforbruket i Noreg i 2020, og er det klart høgste målet i Europa. El-sertifikatmarknaden er eit
viktig verkemiddel for å nå målet om økt fornybar del i 2020.
Ei auke i fornybar delen kan oppnåast ved å auke produksjonen av fornybar energi, ved å erstatte
fossil energi med fornybar og ved å redusere energibruken.
18
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
7.5.2 Energieffektivisering
Velstandsutviklinga i Noreg har i stor grad dei siste hundre åra blitt drive fram ved å ta i bruk store
energiressursar: Først vasskraft – så olje- og gassressursane. Frå starten av 50-talet og fram til i dag
har kraftproduksjonen nesten blitt tidobla. Frå starten av 70-talet og fram
til 90-talet kunne ein sjå at bruttonasjonalproduktet (BNP) for fastlands-Noreg økte i takt med
veksten i kraftproduksjonen.
Frå midten av 90-talet og framover har veksten i bruttonasjonalproduktet økt meir enn
kraftproduksjonen og forbruket. Vi har klart å vidareføre den økonomiske veksten utan at bruken av
kraft har økt i same takt. Vi klarer altså å skape meir utan å bruke meir energi.
Det er fleire årsaker til at vi har fått ein mindre energiintensiv økonomi. Ein årsak er at
næringsstrukturen har endra seg. Vi har hatt sterkast økonomisk vekst i sektorar som er lite
energiintensive. Ein anna årsak er den teknologiske utviklinga. Vi klarar å produsere dei same
produkt og tenester med bruk av mindre energi enn tidlegare.
Ein viktig driver for energieffektivisering er auke av energiprisane. Frå 2000 til 2009 har energiprisen
nesten dobla seg. Ein annen driver for å bremse veksten i forbruket av energi er politiske
verkemiddel.
I perioden frå 2000 og fram til i dag er det gjennomført fleire tiltak for å bidra til redusert energibruk.
Eksempelvis er det gjennomført fleire revisjonar av byggeforskriftene som gjer at nye bygg har eit
betydelig lågare energibehov enn før. Det er og gjennomført ein omfattande energimerking av både
utstyr og bygningar.
Figur 4. Energimerking der ”A” er best og ein ”G” er ein versting i forbruk av energi
Enova har vist seg å være eit effektivt verkemiddel sidan dei vart etablert i 2001. I perioden frå 2001
til og med 2011 har Enova – i samarbeid med marknaden – utløyst tiltak for å auke tilgangen på
fornybar energi og effektiv energibruk som til saman utgjer 17,9 TWh, kor 16,6 TWh er utløyst
gjennom Energifondet. I tillegg har Enova utløyst 3,1 TWh ny infrastruktur for bruk av naturgass.
19
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
7.5.3 Behovet for energi aukar
Vi er i dag 5 millionar innbyggarar i Noreg. Ifølge Statistisk sentralbyrå er det innan 2050 ei forventa
befolkningsvekst på 30 prosent, det vil sei 6,5 millionar innbyggarar. Så sjølv om energibruken har
vore relativt stabil dei siste 10-20 år, så er det ingen grunn til å kvile. Ein viktig pådrivar for vidare
arbeid er utviklinga i befolkningsveksten som resulterar i økt behov for energi. Ein anna trend er at
den gjennomsnittlege størrelsen på hushalda minkar, som er eit resultat at vi ventar lengre med å
etablere oss, og vi lever lenger. Små hushald brukar meir energi per person enn større hushald.
Ein ny vekst i den kraftintensive industrien, saman med eventuell etablering av nye store
energibrukarar (som nett- skyer/serverparkar), kan bidra til ein forsterka vekst i energibehovet, og
bidra til at energiintensiteten igjen aukar.
7.5.4 Ressursar finnast, potensiale skapast
Med nye løysingar kjem og nye moglegheiter. Dette ser ein kanskje tydlegast i dag innan olje- og
gassindustrien, kor ny teknologi stadig gjer nye felt drivverdige. Det å skape ein slik dynamikk har
vore og vil være sentralt for Enova når det gjeld løysingar og teknologi knytt til fornybar energi og
energieffektivisering. Allereie no skjer det betydeleg teknologiutvikling og innovasjon innan fornybar
energi og energieffektivisering. Finnfjord, som er ein av Europas leiande produsent av ferrosilisium,
er no i gang med å bygge eit gjenvinningsanlegg for spillvarme. Dette anlegget er unikt i
verdsmålestokk både når det gjeld størrelse og verknadsgrad.
Noreg er i ein svært gunstig situasjon: Vi har ein høg fornybar del. Vi har store uutnytta potensial for
økt fornybar energiproduksjon. I tillegg har vi store moglegheiter for å frigjere energi gjennom endå
meir effektiv bruk av energi. Og vi har teknologien og kompetansen som skal til.
Det samla potensialet for meir effektiv energibruk, økt bruk av fornybar varme og ambisjonar om økt
kraftproduksjon kan gi oss ein kraftig forbetring av kraftbalansen.
For å få utløyst dei ønska potensiala er det viktig at Enovas verkemidlar bryt ned dei barrierane som
står i vegen for energieffektivisering og økt bruk av fornybar energi.
Berre på den måten kan ein bidra til varige endringar i marknaden.
7.6 Vi trenger innovatørane(fornyarane)
Dei siste 20 åra er det produsert stadig meir med den energien som er tilgjengeleg, det kan kallast
energieffektivitet. Enova meiner at denne positive utviklinga er eit samspel mellom politiske
verkemidlar for energieffektivisering saman med ei bevisst satsing på forsking og utvikling, og
utvikling av marknaden. Skal dette fortsette , lyt det satsast på dei som er villige til å føre marknaden
framover- innovatørane. Enova vil framheve, ved å skape ei positiv merksemd rundt dei som vel å
strekkje seg litt lenger, for eksempel rehabilitere bygg til eit vesentleg betre energimerke.
20
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
7.7 Ein betydeleg energieffektivisering kan oppnåast ved elektrifisering
Ein tradisjonell forbrenningsmotor brukar langt meir energi for å drive hjula enn ein elektrisk motor.
Mykje av energien går tapt til varmeutvikling og tomgangkøyring. Ein elektrisk motor har ikkje
tilsvarande tap. Ein elektrisk motor stoppar når køyretyet stansar, slik at energi og utslepp knytt til
tomgangskøyring effektivt vert redusert til null. Elektrisk drivne køyrety nyttar overskotsenergien
som skapast ved oppbremsing til å lade batteria. Dette er forhold som bidreg til at elektriske bilar er
opptil 4 til 6 gangar så energieffektive frå ”tank til hjul” som tradisjonelle forbrenningsmotorar.
Figur 5. Elektrisk motor er mest energieffektiv. Kjelde: Alliance Bernstein, Toyota (EPA)
Figur 6. Bilete av stop – skilt
21
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Regjeringas klimamelding som vart lagt fram 25. april i år er det foreslått at nye norske biler i 2020 i
snitt skal sleppe ut 85 gram CO2 per kilometer. Det må seljast mellom 40.000 og 70.000 ladbare bilar i
2020 for å nå dette målet. Skal ein nå klimamåla for personbiltrafikken, må det politisk handlekraft
til. Berre 2,5 promille av bilparken er i dag ladbar.
Figur 7. Utvikling av ladbare bilar
7.7.1 Plugg - inn – hybridbilar vekslar mellom å bruke el-motor og forbrenningsmotor.
Forbrenningsmotoren startar først på langturar når det ikkje er meir straum på batteriet og det ikkje
finst lademoglegheiter. Bilen kan ladast opp på det vanlege straumnettet. Eit batteri på 10 kWh er
tilstrekkeleg for å køyre ein bil 50 km, og fullt opplada på 4 timar.
Figur 8. Plugg – inn – bilar gjev økt effektivitet og reduserte utslepp. Kjelde: EBL
Når el-motoren dekkar behovet for dei korte køyreturane, reduserast behovet for fossilt brennstoff,
noko som reduserar utsleppa av klimagassar. Den norske vegtransporten har eit energiforbruk i dag
på 44 TWh. Det er forventa at forbruket stig til 46 TWh i 2020. Personbiltrafikken står anslagsvis for
28 TWh.
22
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Noreg kan sørgje for ei rask innfasing av plugg – inn – hybridbilar viss myndigheitene vil.
Vegtransporten står for det største potensialet for å oppnå reduserte klimagassutslepp i Noreg
gjennom elektrifisering. Produksjonskostnadane vil være høgre enn for dagens bilar i ein startfase,
men det relativt høge avgiftsnivået i Noreg gjer det mogleg å selje plugg – inn – hybridbilar til
forbrukar rimelegare enn tilsvarande modellar basert på forbrenningsmotorar. Det føreset at
myndigheitene reduserar avgiftsnivået tilstrekkeleg for plugg – inn – hybridbilar.
8 Kraftnett = infrastruktur
Overføringsnettet i Noreg består av luftlinjer, jord- og sjøkablar som er omtrent 300 000 km, noko
som tilsvarar over sju gangar jordas omkrets. Overføringsnettet delast inn i tre nivå: sentralnett,
regionalnett og distribusjonsnett.
Sentralnettet kan sjåast på som hovudvegane i kraftsystemet, mens distribusjonsnettet er det lokale
nettet som sørgjer for levering av kraft til vanlege straumforbrukarar. Regionalnett er bindeledd
mellom sentralnettet og distribusjonsnettet. Sentralnettet har vanlegvis 300 til 420 kV spenning, men
i enkelte delar av landet inngår og linjer på 132 kV. Distribusjonsnetta har normalt spenning opp til
22 kV, men krafta transformerast ned til 220 V for levering til vanlege straumforbrukarar.
Elektrisitet spelar ei viktig rolle i alle delar av samfunnet. Manglande kraftforsyning vil i løpet av kort
tid stoppe økonomisk aktivitet og medføre store ulemper for befolkninga. Kraftnettet er nok den
viktigaste infrastrukturen i samfunnet vårt sidan all anna infrastruktur er avhengig av straum for å
fungere.
Kraftnettet er ein unik infrastruktur då det til ei kvar tid må være balanse mellom produksjon og
forbruk av straum. Straumen kan ikkje lagrast, og ein eksakt balanse vert difor eit ufråvikeleg krav
dersom vi skal unngå systemsvikt og svartlegging av områder. Kapasiteten i produksjonssystemet og
nettet må dimensjonerast på den måten at med maksimale forbruket kan dekkast. Produksjonen må
og følgje svingingane i forbruket kontinuerleg. Veldig viktig med rask og nøyaktig respondering når
det førekjem feil på nettet eller kraftverket.
8.1 Energiunderskot på 8 TWh
Midt-Noreg (Nord-Trøndelag, Sør-Trøndelag og Møre og Romsdal) har eit energiunderskot på ca. 8
TWh (terawatt timer) i eit normalår. 8 TWh tilsvarer eit årleg forbruk på 400.000 bustadar med eit
gjennomsnittleg forbruk på 20.000 kWh per år. Når energiunderskotet blir så stort, betyr det at det
eksisterande nettet vert belasta hardare og faren for at feil oppstår vert høgre.
23
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
8.1.1 Kraftoverskot på 6 TWh
Sogn og Fjordane har eit kraftoverskot på ca. 6 TWh i eit normalår, noko som utgjer om lag
halvparten av kraftproduksjonen i fylket. Total vasskraftproduksjon i Sogn og Fjordane er på 12,7
TWh. I tillegg til dagens produksjon er det endå stort potensial for ny vasskraft, i hovudsak småkraft.
Men ein stor del av dette potensialet kan ikkje realiserast med dagens nettkapasitet i fylket, for
dagens 132 kV leidning gjennom Sogn og Fjordane har ikkje ledig kapasitet. Så føresetnaden for
utbygging av ny kraft, og for å transportere den nye krafta ut av fylket må sentralnettet utbyggast.
Det ligg fleire planar og konsesjonssøknadar for utbygging av vindkraft, og meldte og
konsesjonssøkte planar for ny vasskraft som lyt vente til nettutfordringa er på plass. Sogn og
Fjordane har kanskje dei beste uutbygde vasskraftressursane i Noreg.
Totalt sett har Sogn og Fjordane eit stort kraftoverskot og ein magasinkapasitet som er større enn
heile Midt-Noreg-regionen, men dette gjeld ikkje heile fylket. Her manglar ein sentralnettforbinding
frå nord til sør i fylket. Dei fleste store vasskraftanlegg og vasskraftmagasin ligg sør og aust for
Sogndal, der ligg og det meste av fylkets kraftintensive industri, denne fleksibiliteten kjem ikkje til
nytte i Midt-Noreg med dagens nettinfrastruktur. Det er gitt konsesjon til utbygging av 0,5 TWh ny
vasskraft i Sogn og Fjordane som kan byggast ut før Ørskog-Fardal er på plass, som igjen vil auke
kraftoverskotet ytterlegare i fylket. Fleire industriprosjekt ligg til vurdering nord i fylket,
industriutviklinga er avhengig av ei nettutbygging.
Oversikt over kraftsituasjonen i Sogn og Fjordane og midt-Noreg eit normalår
Tabell 1. Kjelde: SFE Nett, Istad Nett og Statnett
8.2 Kraftnettet
Sentralnettsleidningar har som hovudregel ei levetid på om lag 70 år. Det vil sei at leidningar som
vart bygd på 60-talet truleg må skiftast ut om 20-30 år frå no.
Dagens 132 kV sentralnettleidning mellom Ørskog og Fardal vart bygd på 60-talet, og har stort sett
vore uendra fram til 2004, då vart det satt i drift ein 132 kV forbindelse mellom Fardal i Sogn, via Mel
kraftstasjon, Skei i Jølster og til Moskog transformatorstasjon i Førde.
Tabellane under viser ein antatt kraftsituasjon i 2015 og 2020 for Midt-Noreg og Sogn og Fjordane. I
desse tabellane er det antatt at Ørskog-Fardal er i drift frå 2015 og at heile det konsesjonssøkte
potensialet for vasskraft i begge regionane realiserast. Når det gjeld vindkraft, er det antatt at
halvparten av potensialet realiserast innan 2020, og at halvparten av prosjekta som ikkje er avhengig
24
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
av nye sentralnettsleidningar realiserast innan 2015. Vidare er der antatt at gasskraft ikkje realiserast
i regionen innan 2020.
Oversikt over kraftsituasjonen i Sogn og Fjordane og Midt-Noreg i 2015 ved ferdigstilling av
Ørskog-Fardal og Namsos-Orkdal
Tabell 2. Kjelde: THEMA Consulting Group
Oversikt over kraftsituasjonen i Sogn og Fjordane og Midt-Noreg i 2020 ved ferdigstilling av
Ørskog-Fardal og Namsos-Orkdal
Tabell 3. Kjelde: THEMA Consulting Group
25
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
8.3 ØRSKOG – FARDAL
Fakta:





285 km kraftleidning med totalt ca 800
master.
Seks nye transformatorstasjonar (Sogndal,
Høyanger, Moskog, Ålfoten, Ørsta og
Sykkylven).
Sanering av Fardal transformatorstasjon i
Sogndal og fjerning av ca 170 km av
eksisterande stålmast leidningar.
Ber 15 kommunar: Ørskog, Sykkylven, Ørsta,
Volda, Eid, Bremanger, Flora, Naustdal, Førde,
Jølster, Gaular, Høyanger, Balestrand,
Leikanger og Sogndal
Statnett tek sikte på ferdigstilling i løpet
av 2015.
Figur 9. Bilete av høgspentmast
26
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Figur 10. Traseen til Ørskog-Fardal
8.3.1 Endeleg vedtak desember 2011
Olje- og energidepartementet (OED) gav Statnett i desember 2011 endelig vedtak på å bygge ei ny
420 kV linje på heile strekninga mellom Ørskog i Møre og Romsdal til Sogndal i Sogn og
Fjordane. Dette for å sikre Midt-Noreg ei god straumforsyning og styrke nettet for å realisere ny
småkraft og fornybar kraftproduksjon på Sunnmøre og i Sogn og Fjordane. Prosjektet har en
kostnadsramme på 5,5 milliardar kroner.
8.3.2 Manglande kapasitet for ny kraftproduksjon
I Sogn og Fjordane og på Sunnmøre har ikkje nettet lenger kapasitet til å ta inn ny kraftproduksjon.
Det vil sei at småkraftverk og ny fornybar energiproduksjon ikkje vil bli realisert før ein får bygt nye
overføringslinjer. Berre i Sogn og Fjordane ligg det ca.100 småkraftsprosjekt på vent for behandling
hos NVE. ( 80 småkraftverk (1-10 MW), 12 mini- mikrokraftverk (< 1 MW) og 11 større kraftverk (> 10
MW) ). Ein ny leidning mellom Ørskog og Fardal er det tiltaket som er mest robust for å møte
framtidige endringar av produksjon og forbruk i regionen
27
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
8.3.3.Nettkapasiteten må aukast
Eksisterande nett er fullt, det gjelder både 132 kV sentralnett mellom Ørskog og Fardal, men og 300
kV sentralnettet frå Fardal og over Sognefjorden (ein leidning mot Aurland og ein leidning sørover via
Hordaland).
Ein føresetnad for å kunne tilknytte ny produksjon er at nettkapasiteten aukast, både i og ut av
området. Økt nettkapasitet for ny kraftproduksjon krev ei ny 420 kV forbindelse til Ørskog. Bygging
av delstrekning mellom Ørsta og Sogndal vil ikkje opne for ny produksjon før den nordlegaste
forbindelsen, Ørsta-Ørskog er på plass. Etter kvart som det etablerast ein samanhengande 420 kV
forbindelse frå Ørskog og sørover, får område etter område tilgang til den nye overføringskanalen og
dermed anledning til å tilknytte ny produksjon.
8.3.4. Vedtak og oppstart
Statnett vil jobbe for å få på plass linja mellom Ørskog og Fardal så raskt som mogleg. Statnett fekk i
desember 2011 endeleg vedtak på heile strekninga, etter å ha fått delvedtak på to strekningar av Olje
og energidepartementet (OED) i april 2011.
Statnett starta i oktober 2011 med hogst i traseen på dei strekningane Olje- og energidepartementet
ga delvedtak på i april 2011. Frå Hovdenakk i Ørsta kommune til Hundvikfjorden sør vil
entreprenøren starte med fundamentering i midten av mars 2012. Arbeidet vil starte i Ørsta og gå
sørover. Frå Svelgsvatnet i Bremanger kommune til Tonheim i Flora kommune vil fundamentering
starte medio april 2012, og frå Moskog i Jølster kommune og sørover til Høyanger er planlagt start
for fundamentering midten av mars 2012. Når fundamenta er på plass vil linjeentreprenørane starte
mastemontasje. Forventa tidspunkt for montering av master er sommar/haust 2012. Mastebygginga
vil starte på dei same strekningane som fundamenteringa vart gjort. Transformatorstasjonane i
Høyanger og Moskog vart grunnarbeidet starta vinteren 2011, dei fire andre startar
seinsommar/haust 2012.
Statnett sin langsiktige plan ligg fast: Innan år 2030 skal neste generasjon sentralnett vere etablert.
Neste generasjon sentralnett vil medføre ein sterkare forbindelse mellom alle landsdelane, og vil
bidra til at kraftprisane vert tilnærma lik i heile landet i normale situasjonar. Statnett forventar at
investeringane i komande tiårsperiode vil utgjere 40-50 milliardar kroner. Kostnadane er det
forbrukarane som må betale i form av nettleige.
Statnett vil legge til retta for at Noreg når sine målsetningar om ny fornybar produksjon på ein
kostnadseffektiv måte. I forbindelse med innføringa av el-sertifikatmarknaden, ynskjer Statnett å
bidra til at minst 13,2 TWh ny fornybar kraftproduksjon kan tilknytast nettet i Noreg innan 2020.
28
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
9 Grøne sertifikat
Frå 1. januar 2012 vart Noreg ein del av ein norsk-svensk el-sertifikatmarknad. Fram til 2020 skal
Sverige og Noreg til saman auke kraftproduksjonen basert på fornybare energikjelder med 26,4 TWh.
Grøne sertifikat er eit verkemiddel som fremmar utbygging av rein, fornybar energi, som fungerar
slik: Produsentar av ny fornybar energi tildelast såkalla grøne sertifikat tilsvarande energimengda dei
produserar. Så forpliktar alle kraftleverandørar å kjøpe ei viss mengde grøne sertifikat. På denne
måten oppstår det ein etterspurnad etter grøne sertifikat, og produsentar av fornybar energi kan
hente ei ekstra inntekt i tillegg til sal av straum.
Figur 11. Grønt sertifikat
Marknaden avgjer prisen på el-sertifikata. Er det mange som investerer i ny kraftproduksjon, blir det
mange sertifikat i marknaden og lågare sertifikatpris, men dersom det byggast ut for lite kapasitet i
forhold til dei politiske målsettingane, vil etterspurnaden etter grøne sertifikat bli større enn tilbodet.
Det vil medføre auka pris og dermed gjere det meir lønsamt å investere i fornybar
elektrisitetsproduksjon.
Målsettinga er som nemnt 26,4 TWh med auka fornybar kraftproduksjon i Sverige og Noreg til saman
innan 2020. Det tilsvarar straumforbruket til meir enn halvparten av alle norske hushald.
Samarbeidet vil vare fram til ordninga vert avvikla i år 2035.
9.1 For å illustrere kostnadane for forbrukaren har Olje- og energidepartementet
utarbeida eit eksempel:
Myndigheitene vedtek for eksempel at det skal byggjast ut 11,7 TWh innan 2020, og det vert tatt
utgangspunkt i at 1,3 TWh ny produksjon byggast ut kvart år. Det leggast til grunn at industrien er
friteken for sertifikatplikt slik som i Sverige, og at kostnadane då skal fordelast på forbrukarane som
står for 80 TWh samla kraftforbruk. Regne- eksempelet baserast på den svenske sertifikatprisen per i
dag: 24,2 norske øre/kWh.
Det første året skal 1,3 TWh fordelast på dei eksisterande, sertifikatpliktige 80 TWh: 1,3/80*100 =
1,63 %. Kvoteplikta dette året er 1,63%. Dette betyr at det for kvar kWh skal betalast 1,63 % av
sertifikatprisen (pluss moms): 1,63/100*24,2 (eksempelets sertifikatpris) *1,25 (moms) = 0,48
øre/kWh. Ein gjennomsnittleg hushald har eit straumforbruk tilsvarande 20 000 kWh, og vil dette
året betale 96 kroner til sertifikatmarknaden.
29
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Dette betyr at det i det påfyljande år framleis skal utstedast sertifikat for den kapasiteten som vart
bygt året før, pluss dei nye 1,3 TWh for dette året. I år to er altså sertifikatgrunnlaget 2,6 TWh og
forbrukarens utgifter til sertifikat doblast. I år 2020, når de vedtekne 11,7 TWh (for dette dømet) er
bygt ut, vil sertifikatkostnaden være 4,43 øre/kWh og 885 kr/år for ein gjennomsnittsforbrukar.
Det vert lagt opp til stigande prisar for elektrisk kraft i ein periode. Det er forventa at økt mengde
elektrisitet i marknaden vil bidra noko til reduserte kraftprisar. I praksis fordelast derfor kostnadane
ved sertifikatmarknaden mellom eksisterande kraftprodusentar og forbrukarane.
Figur 12. Bilete av kraftnett
NVE eller den svenske Energimyndigheita godkjenner kraftverk som får eit el-sertifikat for kvar MWh
straum som blir produsert. Støtta er uavhengig av om kraftverket ligg i Sverige eller i Noreg, og av kva
fornybar energikjelde som nyttast. Dette gjer til at investeringane i fornybar kraftproduksjon kjem
der lønsemda er best. Eit kraftverk som er godkjent mottakar av el-sertifikat, har ein periode med
denne ordninga i 15 år. Det svensk- norske samarbeidet skal vare fram til 2035, og skal ein produsent
nytte ordninga fullt ut, må han begynne å produsere seinast 2020.
Statnett er registeransvarleg i Noreg og utleverar el-sertifikat til godkjente kraftprodusentar. Som
registeransvarlig vil Statnett halde oversikt over kor mange el-sertifikat produsentar og kvotepliktige
har til ei kvar tid, samt ha opplysningar om kven som har handla med kven til kva pris. Det er ikkje
nokon offisiell handelsplass for el-sertifikat. Transaksjonen kan skje direkte mellom seljar og kjøpar,
eller via meklar. Statnett vil fortløpande offentleggjere informasjon om overdraging av el-sertifikat.
30
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
10 Bioenergi
Bioenergi er ein samla beskriving på energi utvunne frå biologisk materiale. I mange samanhengar
brukast og namnet biobrensel som er biomasse nytta til energiformål. Dette omhandlar foredla og
uforedla brensel som organisk avfall, trevirke, ulike jordbruksvekstar og biogass. Bioenergi omfattar
dermed ei rekkje råstoff og sluttprodukt som til dels har samanfallande verdikjeder.
Figur 13.Tilverkingsvegar for biomasse til energi
Kjelde: Fornybar energi (www.fornybar.no)
31
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
10.1 Biomasse- /brensel
Biomasse vert nytta til ei rekkje formål som for eksempel fór, byggjemateriale og papir, kan og
tilverkast til kommersielt interessante kjemikaliar. Bruk av biomasse til energiformål konkurrerar
difor om råstoffet med mange alternative tilverkingar. Vanlegaste bruksområda for bioenergi er til
produksjon av varme. Det er og mogleg å produsere elektrisk kraft, flytande biodrivstoff, biogass og
hydrogen frå biomasse.
Biobrensel frå skogen omfattar tømmer som for det meste har alternativ bruk i dag som massevirke
til treforedlingsindustrien og sagtømmer til trelastindustrien, samt anna virke som kan flisast opp til
bruk i fyringsanlegg og biprodukt frå treindustriell produksjon. Vidare hoggast det betydeleg med
rundtømmer til ved.
Figur 14. Produksjon av skogflis
10.2 Grovt sett kan ein skilje mellom to hovudtypar trebasert biobrensel:
10.2.1 Foredla biobrensel
Pellets og brikettar med lågt fuktinnhald og bruksområde hovudsakleg i små og mellomstore
fyringsanlegg (2-4 MW).
10.2.2. Uforedla biobrensel
Flis anten frå rivingsvirke, heile tre eller skogsavfall, med relativt høgt fuktinnhald og vert nytta
hovudsakleg i større fyringsanlegg (>2MW). I tillegg kan ein karakterisere ved som uforedla
biobrensel mest eigna for små anlegg.
32
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
10.2.3. Andre råstoffgrunnlag for biobrensel
Forutan biobrensel frå skogen har vi ei rekkje andre råstoffgrunnlag for biobrensel.
Det gjeld:
 Jordbruksvekstar
o Oljevekstar
o Korn og halm
o Gras
o Snartvoksande energiskog
 Avfall
o Avfall frå hushald
o Våtorganisk avfall frå storhushald og butikkar
o Mjølkeprodukt
o Slakteriavfall og kjøtbeinmjøl
 Anna
o Slam(frå næringsmiddel- og treforedlingsindustri og kloakk-/avløpsslam)
o Husdyrgjødsel
o Park- og hageavfall
o Bygg- og anleggsavfall (emballasje, rivingsvirke, formvirke)
10.2.4. Bioenergi i flytande form
I transportmiddel blir alkohol og planteoljer brukt til å drive motorane i køyretya. Nokre land
produserer biodiesel, diesel som er produsert av plantar. Biodiesel vert laga ved å presse oljen ut av
plantane. Kva planter som skal brukast til å produsere biodiesel, avhenger av lokaliteten . Solsikke,
raps og soya er nokre eksempel. I Noreg vert biodiesel framstilt av lakseolje, fiskeavfall, frityrolje og
raps. Den kan brukast i dieselmotorar, og den slepp ut minimalt med co2. Dette er svært aktuelt for
nytenkjande bilprodusentar som ynskjer ein meir miljøvenleg bil.
10.3 Miljøgevinst
Når nedbrytarane bryte ned plante- og dyre- restane frigir det CO2. Med andre ord frigir det CO2 frå
biomasse om vi let naturen gå sin gang. Dette skjer og om vi tek opp biomassen før nedbrytarane
kjem, då kan vi brenne energien og sleppe ut like mykje CO2 som nedbrytarane ville gjort. Då kan ein
sei at Biobrensel er krinsløpbasert og bidreg derfor ikkje til å auke faren for farlege klimaendringar.
Når økt bruk av bioenergi erstattar fossile brensel bidreg det til å redusere utsleppa av klimagassar.
For kvar terawattime (TWh) varme frå fyringsolje vi erstattar med bioenergi vil vi redusere Noregs
samla utslepp av klimagassen karbondioksid (CO2) med ein prosent.
33
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
10.4 Ulemper
For stort uttak av biomasse frå naturen kan føre til avskoging. Og sidan vi tek plante- og dyre- restar
frå naturen så kjem ikkje dei viktige næringsstoffa i plantane og dyra til jorda. Jordkvaliteten vert då
dårlegare. Store delar av biomassen er lite tilgjengeleg for energiføremål. Den er anten for dyr å
utvinne, brukast allereie til andre føremål som produksjon av trelast, papir eller cellulose, eller det er
naudsynt å la den være i naturen for å oppretthalde økosystemet.
Figur 15. Bioenergi er krinsløpbasert
10.5 Bioenergi globalt
Bioenergi vert brukt i store delar av verda, og er verdas viktigaste fornybare energikjelde. I følgje
Enova er bioenergi den viktigaste energikjelda for minst halvparten av klodens befolkning.
Det er vanskeleg å anslå nøyaktig kor mykje bioenergi som vert brukt i energiforsyninga globalt. Men
i følgje dei fleste kjelder bidreg bioenergi med rundt 15 prosent av verdas totale energiforbruk
(2005).
I Finland og Sverige er det bygd fleire biokraftverk, men foreløpig (2012) ingen i Noreg.
34
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
10.6 Biokraftverk
Biokraftverk er eit kraftproduserande anlegg der det vert produsert elektrisk energi gjennom ein eller
fleire generatorar på basis av fyring med bioenergi, i praksis treavfall og anna godt egna former for
biomasse. Elektrisiteten vert distribuert ut på leidningsnettet.
Figur 16. Biobrenselanlegg
10.7.Bioenergi i Noreg
Både i Noreg og globalt er vanleg vedfyring den mest brukte forma for bioenergi, men bruken av
bioenergi i meir foredla former, som biopellets, biogass og biodrivstoff til kjøretøy aukar i omfang.
Bioenergi avgir CO2 når den brennas, men bioenergi regnast som nøytralt i klimasamanheng fordi
planter gjennom fotosyntesen tek opp like mykje CO2 som den gjev ut ved forbrenning. Bioenergi er
derfor viktig i kampen mot klimaendringane. Ved hjelp av CO2-håndtering og -lagring kan bioenergi –
for eksempel når den brukast i eigne biokraftverk – ha negativt klimagassutslipp. I Noreg kan
bioenergi erstatte bruken av forureinande fyringsolje til oppvarming. Tilgangen på bioenergi er stor i
Noreg, og tilveksten i norske skogar er langt større enn avskoging.
Den totale årlege tilveksten av biomasse i Noreg er på rundt 425 TWh. Det årlege uttaket av
bioenergi i Noreg ligg på ca. 16-17 TWh, noko som er ca 6% av det årlege energibehovet i Noreg.
Berekningar viser at potensialet for det som kan nyttast - dvs. den mengda som det er teknisk,
økonomisk og økologisk forsvarleg å ta ut - kan doblast til 30-35 TWh per år.
35
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Målet for bioenergistrategien er å sikre målretta og koordinert verkemiddelbruk for auka utbygging
av bioenergi med 14 TWh innan 2020.
Auka utbygging er viktig fordi det




Reduserer klimagassutsleppa
Bidreg til næringsutvikling i distrikta
Styrkar forsyningssikkerheita for energi
Bidreg til å halde eit opent kulturlandskap
10.7.1. 200 fikk støtte til gardsvarmeanlegg
Landbruket produserte 42,5 GWh energi i 2011. Det tilsvarer produksjonen frå eit halvt Altakraftverk.
Gardsvarmeanlegg er mindre biobrenselanlegg i landbruket. Varmeanlegget kan nyttes til ein eller
fleire bustadar eller kombinasjon bustad og næring. Med varmeanlegg meinar ein her fyrkjele basert
på ved, flis eller halm som brensel.
Interessa for gardsvarmeanlegg og varmesalsanlegg aukar i Noreg. Ifølge bioenergiprogrammet var
det ved årsskiftet i drift 1009 gardsvarmeanlegg og 108 varmesalsanlegg i Noreg.
I løpet av fjoråret var det særleg interessa for gardsvarmeanlegg som auka, slike anlegg, og 7 av 10
anlegg det ble søkt støtte til hos Innovasjon Noreg var et gardsvarmeanlegg. Til saman produserte
gardsvarmeanlegga 26,7 GWh energi i fjor, mens varmesalsanlegga produserte 15,3 GWh.
10.7.2. Potensialet for bioenergi i Sogn og Fjordane
Det teoretiske potensialet for eit berekraftig uttak av ståande biomasse til bioenergi i Sogn og
Fjordane kan svært forenkla seiast å tilsvare dagens nivå av netto tilvekst i produktiv skog som er
780000
. Dersom heile denne mengda hadde vore nytta som bioenergi, ville det tilsvart 1,56 TWh
dersom ein reknar 2000 KWh per
virke.
10.7.3. Dagens situasjon
Det vert årleg seld om lag 50 000 tonn ved i fylket (statistisk sentralbyrå, 2010), og dette utgjer
mesteparten av bioenergien som vert produsert i fylket per i dag. Dersom 50 000 tonn fyringsved
(med 20 prosent fukt) ligg til grunn vil dette gje energi tilsvarande 200 GWh.
36
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
10.8 Fjordane Bioenergi
Fjordane Bioenergi AS er eigd av to likeverdige eigarar. O Tenden Holding AS og Tussa Energi AS.
Dette er det første flisfyringsanlegget i Sogn og Fjordane, vart stifta i mars i 2008 og er ein
profesjonell flisleverandør på Nordvestlandet, lokalisert i Stryn. Dei leverar energiflis til
fjernvarmesentralar og leiger ut utstyr til kverning for andre. Som flisleverandør har dei ambisjonar
om å arbeide seg inn i varmemarknaden med eigne prosjekt av ulik størrelse innan gards-, industriog nærvarmeanlegg. Fjordane Bioenergi koplar miljøvennlege bioenergiprosessar med gjenvinningsog skogvirke og skapar konkurransedyktig grøn varme på Nordvestlandet. Dei er og involvert i
fjernvarmeprosjekt der dei bidreg med kompetanse på råstoff og tekniske løysingar. Ved å ta hand
om ein større del av verdikjeda frå skog til produsert varme kan ein effektivisere og kvalitetssikre dei
ulike arbeidsoperasjonane.
Figur 17. Maskin på oppdrag - leigekverning
10.9 Biogassanlegg
Sogn og Fjordane utmerkar seg med mange små og mellomstore driftseiningar med husdyr. Mange
av driftseiningane er for små til at dei aleine er i stand til å levere store nok mengder husdyrgjødsel til
at det er mogleg å halde eit gardsbasert biogassanlegg gåande, men har ei plassering som gjer at dei
saman med nærliggjande driftseiningar får nok husdyrgjødsel til å etablere eit felles (sentralisert)
biogassanlegg.
37
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Den største føremona med eit gardsbasert anlegg ligg i at handtering av husdyrgjødsla vert gjort på
staden, medan den må transporterast over ei viss avstand ved bruk av eit fellesanlegg. Eit slikt anlegg
har likevel somme føremoner samanlikna med gardsbaserte anlegg, som til dømes:
-
Anlegget kan plasserast på ein gunstig stad i ei grend (sikkerheit og luktproblem)
Den økonomiske risikoen vert fordelt mellom fleire aktørar
Profesjonelle personar kan ta hand om drifta av anlegget
Lettare avsetnad på produsert energi
Lågare investering per produsert energimengd
Figur 18. Bruksområde for bioenergi
38
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
10.9.1 Oversikt over plassering av potensielle sentraliserte biogassanlegg i Sogn og
Fjordane.
Lengste avstand er avstanden frå eit tenkt senter og ut til den driftseininga som ligg lengst unna
dette senteret. Metanpotensial, GWh netto og miljøgevinst gjeld alle på årsbasis.
Tabell 4. Oversikt over plassering av potensielle sentraliserte biogassanlegg i Sogn og Fjordane
Desse 20 anlegga har eit samla metanpotensial på 3 802 613
metan, og dette utgjer om lag 43
prosent av det totale potensialet for fylket. Fordi metanpotensialet stammar frå gjødsel med ulikt
metanpotensial (ulike dyreslag) er ikkje dette synonymt med at 43 prosent av all gjødsel på
tørrstoffbasis er behandla i desse anlegga, og ein må pårekne nokre prosent i avvik. Dette inneber at
dersom desse anlegga vert realisert vert regjeringas mål, om at 30 prosent av husdyrgjødsla skal
behandlast i eit biogassanlegg innan 2020 nådd.
39
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
10.9.2 Bruk av produsert energi
Energien i biogassen kan nyttast på ulike vis, og døme på bruk er:
-
Brenning av gassen direkte til oppvarmingsføremål (drivstoff i ein gassdriven byggtørkar)
Oppvarming av varmt vatn i sentralfyrte anlegg (til system med vassboren varme og til
bruk som varmt tappevatn, gjer bruk av biogass svært fleksibel)
Oppgradering til bruk i køyrety og fleire
10.9.3. Innovasjon Noreg
Innovasjon Noreg har etablert to ordningar som har til målsetjing å auke produksjonen av skogsflis og
bruk av bioenergi. For produksjon av skogsflis kan det dekkast inntil 25 prosent av
investeringskostnader til produksjonsutstyr og inntil 50 prosent av prosjekteringskostnader. For
etablering av bioenergisanlegg kan det gjevast tilskot som dekkar inntil 40 prosent av
investeringskostnader og 50 prosent av prosjekteringskostnader. Dette er å finne på :
http://www.innovasjonnorge.no/Landbruk/Bioenergiprogrammet/
40
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
11 Fjernvarme
Figur 19. Isolerte fjernvarmerøyr under installasjon
Fjernvarme er eit energisystem der energi til oppvarming produserast ein plass og brukast ein anna
plass. Til transport av varmeenergien brukast ei lukka røyrsløyfe som transporterar varmt vatn til
forbrukar og lunka vatn tilbake for ny oppvarming. Energiproduksjonen kan derfor skje i effektive
fjernvarmesentralar fleire kilometer frå forbrukaren.
Vatn blir varma opp i ein varmesentral, blir distribuert gjennom eit fjernvarmenett av isolerte
røyrgater under bakken, ofte som anna infrastruktur som telelinjer og straumkablar. Vatnet som
transporterast vert ofte svært varmt, opp til 120°C og er under høgt trykk, opp til femten bar. Dette
set store krav til arbeidet på røra som går fram til bygningane som skal varmast opp. Det
gjennomsnittlege varmetapet er på berre fem prosent. Her overførast varmen frå fjernvarmenettet
til kunden sitt eige varmeanlegg. Når vatnet er avkjølt etter bruk, vert vatnet frakta tilbake til
fjernvarmesentralen i eit retur røyr for å bli varma opp på nytt. Eit fjernvarmeanlegg forsyner som
regel fleire bygningar eller heile bydelar med fjernvarme. Det er tilknytingsplikt til fjernvarmeanlegg,
kostnadane vil synke med tal abonnentar som er tilknytt.
Anlegget nyttar ulike energikjelder, alt frå spillvarme, avfallsforbrenning, varmepumper, bioenergi og
gass til oppvarming av vatn.
Hos kunden er det installert ein kundesentral med varmevekslar der energien overførast frå
fjernvarmevatnet til kundens varmeanlegg. Kundane har eit vassbasert oppvarmingssystem med
radiatorar, golvvarme eller ventilasjonsanlegg med vassbasert varmebatteri. Kundane styrer varmen
med termostatar og forbruket registrerast med energimålar, like enkelt som bruk av elektrisitet.
41
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
11.1 Historikk
Frå starten av 1980-talet har det vore ein jamn vekst i fjernvarmeutbygginga. Frå tusenårsskiftet
skaut veksten fart og frå ein årsproduksjon på 1 TWh i 2001 var produksjonen av fjernvarme på 5,2
TWh i 2010. Regjeringa sitt mål er 10 TWh innan 2020. Dette er mogleg med forsert utbygging og
gode rammevilkår.
11.2 Sterk auke i fjernvarmeforbruket
Forbruket av fjernvarme var 4,3 TWh i 2010, som er ei auke på 31 prosent samanlikna med året før.
Den kraftige auken i forbruket kan sjåast i samanheng med betydeleg utbygging av produksjons- og
distribusjonskapasiteten, både blant etablerte og nyetablerte fjernvarmeverk i 2010. Tenesteytande
næringar stod for største delen av fjernvarmeforbruket i 2010. I løpet av året vart det levert 2,8 TWh
fjernvarme til denne næringa. I same periode var forbruket i hushalda 1 TWh. Industriens del av
fjernvarmeforbruket har vore stabil dei siste åra. I 2010 var fjernvarmeforbruket i industrien 470
GWh. Det er investert for heile 3,6 milliardar kroner i fjernvarmeanlegg i 2010, noko som er ei auke
på 16 prosent samanlikna med 2009, som og var eit år med rekordhøge fjernvarmeinvesteringar.
Investeringar i denne storleik gjev forventningar om betydeleg vekst i fjernvarmeforbruket i åra som
kjem. Dei rekordhøge investeringane kan blant anna sjåast i samanheng med Enovas støtteordningar
til investeringar i ny fjernvarmeproduksjon.
Sjølv om fjernvarmeforbruket er aukande, utgjer det berre 1,6 prosent av netto innanlands
sluttforbruk av energi i 2010.
Figur 20. Forbruk av fjernvarme i ulike forbruksgrupper i tidsrommet 1991-2010. GWh.
Kjelde: Norsk fjernvarme
42
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Figur 21. Nettoproduksjon av fjernvarme fordelt på ulike typar varmesentralar i 2010. Prosent.
Kjelde: Norsk fjernvarme
11.2.1. Høge prisar og salsinntekter
Prisen på fjernvarme var i gjennomsnitt 65,1 øre/kWh, eksklusive meirverdiavgift, i 2010. Noko som
er ein oppgang på 13 prosent samanlikna med året før. Høg pris og økt sal av fjernvarme bidrog til
betydeleg vekst i salsinntektene i 2010. Samanlikna med 2009 steig salsinntektene med 46 prosent,
og var 2,7 milliardar kroner i 2010.
11.2.2. Stort potensial
I
2010 var produksjonen av fjernvarme 5,2 TWh, ei auke på 18 prosent frå året før. Fjernvarme er
bygd ut eller er under utbygging i 92 prosent av alle byar på meir enn 10 000 innbyggarar. Den bidreg
til å fase ut oljefyring, fjernvarme har så langt erstatta ca. 2,5 TWh oljefyring og dermed bidrege til
750 000 tonn mindre CO2- ekvivalentar årleg.
11.3 Fjernvarme i Sogn og Fjordane
Her i fylket er det gitt konsesjon til to fjernvarmeanlegg. Ulvesund Kraftvarmeverk AS i Vågsøy
kommune og Sognekraft AS i Sogndal kommune.
Sunnfjord Energi AS i Førde kommune hadde planar om å etablere fleire energisentralar i sentrum
som skulle hener varme og kjøling frå Førdefjorden, men dei fekk avslag frå NVE i sin
konsesjonssøknad.
43
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
11.3.1. Ulvesund Kraftvarmeverk
Ulvesund Kraftvarmeverk AS er biobrenselsprodusent, og held til i Vågsøy kommune i Sogn og
Fjordane. Anlegget skal lokaliserast til Trollebø Næringspark i Vågsøy. Deira virke er innan produksjon
av elektrisitet frå biobrensel, avfallsforbrenning og deponigass.
Kraftvarmeverket skal i første byggjetrinn forsyne industrien på Trollebø med damp, medan
framtidige byggjetrinn vil tilby fjernvarme i sentrale deler av kommunen. Fullt utbygd vil
fjernvarmeanlegget i Måløy erstatte forbrenninga av 6,4 millionar liter olje årleg i industri og lokale
varmesentralar, og bidra til å redusere utsleppa av CO2 med 18000 tonn årleg. Desse kutta svarar til
dei årlege utsleppa frå om lag 9000 personbilar. Enova har tildelt 28 millionar kroner til Fjord
Miljøenergi AS for bygging av Ulvesund Kraftvarmeverk på Trollebø i Måløy.
Anlegget skal vinne att energi frå avfall og vil ha ein kapasitet på levering av inntil 64GWh fornybar
energi.
11.3.2. Fjordenergi i Sogndal
Sognekraft skal bygge fjordenergianlegg i Sogndal. Det ligg eit stort energipotensiale i Sognefjorden
som dei har tenkt å utnytte.
Figur 22. Bilete av Sogndal
Sognekraft skal bygge eit fjordenergianlegg basert på fjordvarme i Sogndal. Anlegget er langt på veg
eineståande i sitt slag gjennom at sjøvatn blir teke opp frå 50 meters djupn i eit felles opptak, og
sjøtemperert ferskvatn vert så distribuert til nokre få store energisentralar. Sjøtemperaturen på 50 m
djupn er 7-8 grader heile året. I energisentralane vert det installert store vatn – til - vatn
varmepumper som produserer varmt vatn. Det varme vatnet vert distribuert i isolerte røyr til
kundane. Denne løysinga medfører at stamnettet fram til energisentralane har låg temperatur, og
kan nytte uisolerte røyr. Det varme vatnet frå energisentralane får lågt energitap då sentralane ligg
nær kunden. Ei full utbygging i to fasar vil kunne gje 15,5 GWh varme og 5 GWh kjøling.
44
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
12 GEOTERMISK ENERGI
Ordet geotermisk kjem frå dei greske orda geo (jord) og therme (varme).
Geotermisk energi er termisk energi (varme) frå jordas indre. Den har sitt opphav i varmeenergi lagra
i kjerna og mantelen frå jordklodens opphav, samt ein kontinuerleg tilførsel av varmeenergi frå
spalting av radioaktive materiale i dei øvre 30 km av jordskorpa. Dette utgjer ca. 70 % av
varmestraumen, mens dei resterande 30 % skuldast nedkjøling av jordskorpa.
Temperaturdifferansen fører til ein kontinuerleg varmestraum frå jordas indre til overflata.
Temperaturen stig raskt frå jordskorpa og innover. I gjennomsnitt aukar temperaturen med ca.
25-30 ˚C per kilometer innover frå jordas overflate, i gunstige geologiske forhold opptil 10 gangar
høgre. Bruksområde og grunnforhold avgjer kor langt ned ein må for å hente varmeenergi.
Figur 23. Grov skisse av jordas indre
12.1 Geotermiske ressursar og teknologi
Ein geotermisk ressurs kan definerast som ein økonomisk utnyttbar varmekjelde i jorda. Geotermiske
ressursar kan ha ulikt opphav og geologiske føresetnadar. Felles for utnyttinga av geotermisk varme
er at det krev ei stor varmekjelde, eit varmereservoar med tilkopling til overflata og eit godt takdekke
som held på varmen.
45
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
12.1.1. Grunnvarme
Utnytting av lågtempererte ressursar i den øvre delen av jordskorpa omtalast som grunnvarme.
Dersom temperaturen er tilstrekkeleg høg (over 40 ˚C) kan jordvarmen utnyttast direkte til
oppvarmingsføremål. Ressursar med lågare temperatur (under 40 ˚C) kan utnyttast ved hjelp av
varmepumpeteknologi. Denne teknologien kan og nyttast til kjøling, jorda kan dermed fungere som
både varmesluk og varmekjelde etter behov.
12.1.2. Hydrotermiske system
Hydrotermiske system er uthenting av varme frå naturlege vassreservoar i jorda.
Grunnvassmagasinet tek opp varme frå rundtomtliggande steinmassar. Om ikkje det varme vatnet
kjem opp til overflata naturleg, som ei varm kjelde, kan det borast brønnar for å tilgjengeleggjere
varmereservoaret. Varmt vatn/damp hentast opp frå reservoaret gjennom ein produksjonsbrønn,
nytta til kraftproduksjon og/ eller oppvarmingsføremål, for deretter å injisere attende til reservoaret
gjennom ein injeksjonsbrønn. Hydrotermiske system kan delast inn i tre hovudkategoriar:



Tørrdampsystem
Våtdampsystem
Varmtvassystem
12.1.3. Geotrykksystem
Geotrykksystem er djupe geotermiske ressursar som består av varmtvatn og naturgass under svært
høgt trykk. Slike lommer ligg gjerne på fleire tusen meters djup, og det forskast i dag på korleis
varmen, trykket og naturgassen på best mogleg måte kan utnyttast.
12.2 Energiressurs
Geotermisk energi er ein betydeleg energiressurs. I vulkanske områder som for eksempel Island,
Tyrkia og Japan fins det store geotermiske ressursar. På Island vert 85 % av oppvarminga utnytta av
geotermisk energi.
Varme kjelder, geysirar, basseng med kokande gjørme og varmt grunnvatn kan nyttast til
energiformål. Dei mest anvendelege geotermiske kjeldene er varmt vatn og damp som kan ha
temperaturar frå ca. 100 ˚C – 350 ˚C.
46
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Figur 24. Varmekjelde på Island
12.2.1. Energiressursen i Noreg
Forsøk på utnytting av geotermisk energi her i landet har per 2006 ikkje vore rekningssvarande,
mykje grunna kostnadar og problem knytt til brønnboring ned til 5 kilometers djupne.
Når det gjeld grunnvarme ligg forholda vel til rette i Noreg. Ved boring av energibrønnar i fjell, er det
lausmassetjuknaden og tal boremeter som avgjer kostnaden. Nødvendig tal boremeter –
brønndjupna – er igjen bestemt av temperatur i grunnen, varmestraum og varmeleiingsevne.
Ettersom teknologien utnyttar energi djupt inne frå jordas kjerne, er dette ein fornybar
energiteknologi uavhengig av periodevis tilbakevendande energikjelder, som sol- og vindkraft.
12.3 Miljøpåverknadar
I utgangspunktet kategoriserast geotermisk energi som ein rein energiressurs. Samanlikna med
fossile energiressursar er miljøpåverknadane små. Men enkelte effektar frå utvinningsprosessen kan
gi negativ innverknad på miljøet.



Luftforureining og partikkelutslepp kan oppstå dersom det geotermiske fluidet fordampar og
tek med seg oppløyste gassar eller partiklar ut i atmosfæren.
Grunnvassforureining kan førekomme dersom det i boreprosessen påtreffast eit
grunnvassmagasin. Borefluidet kan i nokre tilfeller ta med seg uønska stoff og partiklar som
spreias ut i grunnvatnet.
Støy vil til ein viss grad oppstå ved etablering av eit konstruert geotermisk system. Ved drift
av eit kraftproduserande anlegg vil transformator, kraftstasjon og kjøletårnet medføre noko
støy, mens anlegg for direkte bruk av geotermisk energi medfører lite eller ingen støy.
47
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
12.4 Dagens status for bruk av geoenergi
12.4.1 Geotermisk kraftproduksjon
Ved utgangen av 2009 fantes det geotermiske kraftverk i totalt 24 land i verda. Desse kraftverka
hadde ei samla installert effekt på ca. 10,7 GW og produserte til saman over 67 TWh det føregåande
året. Sju land skil seg ut som leiande innan geotermisk kraftproduksjon, med totalt ca. 88% av den
geotermiske kraftproduksjonen i verda. I tabellen nedanfor viser ei oversikt over desse landa og deira
samla installerte effekt i geotermiske kraftverk.
Tabell 5. Leiande land innan geotermisk kraftproduksjon
12.4.2. Bruk
Jordvarmen vert mest nytta som lågverdi energi, då treng ein geotermiske kjelder på over 40 ˚C. For
å utnytte den som ein høgverdi energiform må ein ned på geotermiske kjelder på over 175 ˚C.
Figur 25. Ulike temperaturområde for geotermisk energi og dei mest aktuelle bruksområda
48
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
13 Solenergi
Solenergien som når jordoverflata består av
direkte og diffus innstråling. Den direkte
solinnstrålinga kjem rett frå sola. Den diffuse
solinnstrålinga består av sollys som er
spreidd i atmosfæren, og den kjem frå alle
retningar. Blått lys vert spreidd mest, og difor
er himmelen blå. På ein klår dag er
mesteparten av solinnstrålinga direkte, på
ein overskya dag er det nesten berre diffus
innstråling.
Figur 26. Solenergi globalt
Dei fleste veit at Solenergi er grunnlaget for alt liv på jorda. Utan solenergi ville jorda vore kald og
aude. Sollyset som treff Jorda per år, tilsvarer fleire tusen gangar verdas totale energibruk. Det
mange ikkje er klar over, er at det er relativt enkelt å nytte denne energien på andre måtar enn
gjennom fotosyntese og solbading. Solenergi kan haustast og omdannast til elektrisitet direkte ved
hjelp av solceller. Mange meinar at solceller vil stå for ein vesentleg del av framtidas produksjon av
elektrisitet.
Til tross for at det finst ein stor og raskt voksande solcelleindustri, med fleire norske firma som
viktige aktørar, må stadig innovasjon til for å gjere elektrisiteten frå solceller endå meir
konkurransedyktig.
13.1 Sola som energikjelde
Solenergi er ei tilnærma utømmeleg energikjelde. Utfordringa har vore å finne effektive
måtar/løysingar for å utnytte solenergien.
I hovudsak kan energien frå sola utnyttes på to måtar:
Produksjon av varme:


Passiv solvarme
Solfangar
49
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Produksjon av elektrisk energi:


Solceller
Consentrated solar power
13.2 Passiv solvarme
Ei kjend, god arkitektløysing er for eksempel å
kombinere store sørvendte vindauge med tunge
material som stein eller betong i sjølve rommet,
som kan suge til seg og lagre solvarmen midt på
dagen, og gi varmen tilbake til same rommet om
natta. Vindauget er solfangaren, golvet og
veggane er varmelageret, og naturleg oppdrift av
varme er distribusjonssystemet.
Figur 27. Døme på passiv solvarme
Med passive system meinar ein system som stort sett fungerar av seg sjølv, utan tekniske
hjelpemiddel.
I løpet av eit år mottek ein eigenbustad i Sør-Noreg solenergimengder på 60.000-70.000 kWh
(kilowattimar) på den sørvendte sida. Dette er ca. tre gongar meir enn berekna forbruket pr. år i ein
eigenbustad
Store sør og vestvendte vindauge og glastilbygg gir gode varmetilskot. Men ettersom varmen
transporterast raskt gjennom glas, får ein ikkje utnytta solvarmen etter at solen er gått ned.
Energigevinsten oppnår ein ved å bygge eit glastilbygg som er avskilt frå resten av bygningen med ein
godt isolert vegg. I løpet av dagen varmes lufta opp i glastilbygget. Ein del av varmen distribuerast til
resten av huset. En del absorberast av den isolerte veggen som lagrar varmen. Om natta avgis
varmen til resten av huset, samtidig som veggen isolerer mot kald luft.
50
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
13.3 Solfangar
Ein solfangar må ikkje forvekslast med eit solcellepanel. Ein solfangar er eit glaspanel som monterast
på taket eller på husveggen. Solfangaren er fylt av vatn som varmast opp av sola og som leias til ein
lagringstank. Solfangaren omgjer solenergi til nyttevarme. Det fins i hovudsak to typar: Plane
solfangarar og vakuumrør. Begge solfangarane samlar opp vann som kan brukast til oppvarming av
tappevatn eller bustadvarme.
Figur 28. Solfangar
Ein Solfangar sørgjer for å auke temperaturen i varmtvatnet slik at du slepp å bruke så mykje anna
energi på å varme vatnet til ønskt temperatur. Men i kombinasjon med til dømes ein biokjele eller ei
varmepumpe vil ein få varmt vatn på ein miljøvennleg måte når sola ikkje gir nok energi.
Det finst i hovudsak to typar solfangarar som passer til bustadar i Noreg: Plane solfangarar og
vakuumrør. Begge typar solfangarar varmar direkte eller indirekte opp vatn som kan brukast til
oppvarming av tappevatn eller bustadoppvarming.
Tappevassoppvarming, eventuelt i kombinasjon med bustadoppvarming, vil være mest aktuelt i
Noreg. Slike løysningar kan dekke opp til 50 % av det totale varmebehovet.
Hovudkravet som vert stilt til nye bustadar i teknisk forskrift, er at minimum 40 % av energibehovet
til oppvarming av vatn og bustad skal kunne dekkast av annan energiforsyning enn straum og
olje/gass. Ein solfangar kan bidra til at kravet vert oppfullt.
Å varme opp vatn er det som er mest utbredt. Det varme vatnet brukast til tappevatn, og
oppvarming av bygningsmasse. For tappevassoppvarming vil ofte eit solfangarareal på 5-8 m2 være
tilstrekkeleg. Ein varmtvassberedar på 300 liter vil være passe stor for energilagring. Innsparinga vert
større dersom du samtidig installerar energieffektive tappevasskranar og sparedusj.
51
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Ein bustad på 200 m2 kan krevje eit solfangarareal på 25 m2 for eit anlegg som skal gi tappevatn og
varme til arealoppvarming.
Ein solfangar er rimelegare og meir effektiv enn solceller, men energi i form av varme er ikkje like
allsidig som i form av straum.
Sparing i kroner og ører avhenger av bustad og størrelsen på solfangaren.
Det som kostar er utstyret for å samle solstrålinga inn og for å gjere den tilgjengeleg som varme eller
tappevatn. Eit solfangaranlegg er gjerne nedbetalt i løpet av 5-10 år, Enova gjev støtte til huseigarar
som vel å installere solfangaranlegg.
I følgje Enova kostar eit komplett solfangaranlegg for tappe vatn frå 30 000 kroner, avhengig av
dimensjonering, utforming og drift av anlegget. For et kombinasjonsanlegg (solfangar/varmepumpe)
vil prisen kunne variere mykje. Eit slikt anlegg vil koste frå 100 000 kr og oppover.
13.4 Solceller
Solceller utnyttar noko som kallast den fotovoltaiske effekt. Det betyr at sollys omdannast til
elektrisitet. Når solcella belysast vert framsida negativ og baksida positivt lada. Koplast det leidningar
til kvar side av ei solcelle kan ein ta ut elektrisk straum på same måten som ein brukar eit batteri.
Dei viktigaste solcelleteknologiane er krystallinske solceller og tynnfilmteknologiar. Forholdet mellom
pris og verkingsgrad, samt bruksområde og tilgjengeleg areal er gjerne avgjerande for val av
teknologi.
Figur 29. Solcellepanel
Verkingsgrad
Verkingsgrad er per definisjon forholdet mellom gitt effekt og tilført effekt. For solceller tilsvarar
dette forholdet mellom solinnstråling (soleffekt inn) og produsert straum (elektrisk effekt ut).
52
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
13.4.1. Verkingsgrad for solceller
Den momentane verkingsgraden for eit solcelleanlegg varierar gjennom dagen og over året, då den
er avhengig av fleire faktorar, som for eksempel mengde innstråling og innstrålingsvinkel. Dette betyr
at eit solcellepanel har ein høgre momentan verkingsgrad på klare dagar med mykje sol, enn når det
er overskya. Men og på solrike dagar kan verkingsgraden minske; eit panel som er blitt varma opp
heile dagen, har dårlegare effektivitet enn i avkjølt tilstand.
13.4.2Solcellepanel
Solceller gjev ei spenning på ca. 0,3–0,6 V, avhengig av teknologi. For å få ein praktisk brukbar
størrelse på panelet og ein egna spenning, koplar ein derfor eit passande tal celler i serie i eit
solcellepanel. Eit typisk panel med solceller av krystallinsk silisium består av 50-70 serie- og
parallellkopla celler, som er kapsla inn mellom eit dekkglas og ei bakplate. Panelet må beskytte
solcellene mot vær og vind, og kvaliteten på innkapslinga er derfor svært viktig. I tillegg må panelet
ha tilstrekkeleg mekanisk stabilitet for å beskytte dei skjøre solcellene mot handtering og
påkjenningar frå regn og hagl.
Solcellene vert sett saman i panel som leverast i mange storleikar. Mest vanleg er panel i området
50–100 Wp for tynnfilm og 50-300 Wp for krystallinske solceller. Panel med krystallinske
silisiumceller kan leverast med 25 års garanti.
Figur 30. Bilete av ein solcellepark
I USA planlegg dei nye solcelleparkar med installert kapasitet på over 500 MW, i 2012 skal eit 143
MW solcelleanlegg starte opp i Frankrike. Kina har annonsert planer om å byggje ein solcellepark
med 2 000 installert MW kapasitet. Norske aktørar byggjer og solkraftverk i utlandet, i mars 2010
opna Statkraft sitt fyrste solkraftverk. Anlegget, som ligg i Italia, har ein installert kapasitet på 3,3
MW og forventa årleg energiproduksjon er 4,5 GWh.
53
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
13.5 Consentrating solar power (CSP)
Konsentrert eller ”konsentrerande” solkraft.
Denne teknologien er grunnleggjande forskjellig frå solcellene vi vanlegvis forbindar med solenergi.
Mens solceller omgjer solvarme direkte til elektrisk kraft, brukar CSP solas strålar til å koke opp vatn
og lage damp som deretter skytast inn i vanlege kraftturbinar. Det finnast fleire former for CSP, men
alle har til felles at dei nyttar høgrefleksive solspeglar til å varme opp væske til intense temperaturar
og bruke den til el-produksjon.
13.5.1. Tårnbaserte anlegg
består av store mengder rørlege speglar kalla heliostater. Dei kan dreiast rundt to aksar og
programmerast til å følgje solas bevegelse på himmelen. Speglane konsentrerar solstrålane mot ein
mottakar i toppen av eit tårn. Varmen treff ein vasstraum og genererar damp, som driv turbinar og
produserer elektrisitet.
13.5.2. Parabole ”trau”
konsentrerar solstrålane i eit langt mottakarrøyr som inneheld varmeleiande olje eller anna væske.
Væska pumpast gjennom ein serie varmevekslarar for å produsere brennheit damp, som deretter
produserar elektrisitet i ein konvensjonell dampturbin. Den varme dampen kan til ei viss grad lagrast
under trykk, men foreløpig ikkje lenge nok til døgnkontinuerlig el-produksjon.
Figur 31. Consentrating solar power (CSP)
54
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
13.6 Globale solenergiressursar
Sola utstrålar enorme mengder energi. Den vesle delen som årleg treff jordoverflata, tilsvarar fleire
tusen gangar verdas energiforbruk. Det internasjonale energibyrået IEA estimerer at effekten til
solinnstrålinga som treff jordas overflate er over 120 000 TW (terawatt). Det er ekvivalent til over
100 millionar store kjernekraftstasjonar. Med 2006 som referanse tilsvarer dette cirka 7700 gangar
det totale globale energiforbruket
Solenergi er tilgjengeleg over heile jorda, og relativt likt fordelt mellom landa. I det perspektiv har
solenergi potensial til å bli den viktigaste fornybare energikjelda i framtida. Utnytting av solenergi
baserer seg på bærekraftig og miljøvennleg løysing. Teknologien er veldokumentert med ein
betydeleg internasjonal industri i sterk vekst.
Figur 32. Årleg sol stråling mot optimalt vinkla flate (gjennomsnittleg kWh/m2 og år). Kjelde: NASA
55
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
13.7 Sol i Noreg
Energien i solinnstrålinga mot Noregs landareal i løpet av eit år er 1500 gangar større enn
energimengda vi bruker. Sola tilfører den norske bygningsmassen 3 – 4 TWh nyttig varme per år i
form av passiv solvarme (den oppvarminga som sola gjev når den skin inn gjennom vindauga). Dette
representerar 10 – 15 % av oppvarmingsbehovet og har ein verdi på 2 milliardar kroner med dagens
energipris. Eit aktivt solvarmeanlegg kan dekke 30 % av varmebehovet til ein bustad.
I Noreg varierar solinnstrålinga sterkt med årstida, og det er store forskjellar mellom nord og sør (sjå
figur nedanfor). Den årlege solinnstrålinga i Noreg varierar frå ca. 700 kWh/m2 i nord til 1100
kWh/m2 i sør. Dette tilsvarar 30 – 50 % av innstrålinga ved ekvator. Fordi variasjonane over døgnet
og året er så store, frå 8.5 kWh/m2 på en skyfri sommardag til 0.02 kWh/m2 ein overskya vinterdag,
ligg utfordringa i å utnytte energien på ein rasjonell måte.
Figur 33. Solinnstråling i Noreg
56
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
13.7.1. Status solenergi, vinteren 2011-12
Inntrykket ein får i norske media for tida angåande solenergi er nedslåande, i Oktober 2011 bestemte
styret i (Reneable Energy Corporation) REC at fire fabrikkar skulle stengast permanent, og rundt 700
arbeidstakarar mista jobben. 24 April i år vedtok styret i REC å legge ned all produksjon av solceller i
Noreg, etter nok eit betydeleg negativt driftsresultat, og 1 Mai fekk 460 oppseiing. Nedlegginga
rammar og samarbeidsbedrifta SIC, som hadde REC som einaste kunde, og dermed er 96 personar
utan jobb. Det får og negative følgjer for andre lokale underleverandørar.
Og eit av verdas største solselskap og som var ein konkurrent av REC, First Solar, skal kutte totalt 30
prosent av arbeidsstyrken, som betyr at om lag 2.000 arbeidsplassar forsvinn. Dette grunna ei
forverring i den europeiske marknaden der det ikkje lenger er økonomisk berekraftig for verksemda.
13.7.2. Nye marknadar opnar seg
Det norske solenergiselskapet Scatech Solar byggjer no ut ein av verdas største solcelleparkar i SørAfrika. Stor utbygging vil etterkvart komme i område i verda der ein har mykje sol, som for eksempel
Afrika og Latin-Amerika.
13.8 Sogn og Fjordane
13.8.1. Norsun
Produksjonsanlegget i Årdal er eit av verdas største produksjonsanlegg for monokrystallinsk silisium,
som er eit produkt som skjærast opp til wafers for bruk i den internasjonale solenergi industrien.
Produksjonsanlegget består av tre produksjonshallar og kontor på totalt 21 000
, og i
produksjonshallen står 70 omnar. Fabrikken har førehandsselt produksjon fram til 2019.
Norsun vart grunnlagt i desember 2005 av Dr. Alf Bjørseth, som og var grunnleggar av Renewable
Energy Company (REC). Oppgåva til det nye selskapet var å bli ein verdsleiande produsent av
silisiumskiver (monokrystallinske høgeffektive wafere) for bruk i solceller på Norsk Hydros
bedriftsområde på Årdalstangen og i Vantaa i Finland. Desse gir meir straum pr kvadratmeter enn
standard solceller. Eit anlegg vart bygt i Årdal, og produksjonen av monokrystallinske silisium vart
satt i gang tidleg i 2008 og ytterlegare utvida til wafer produksjon i midten av 2009. Det er i dag 233
tilsette og har ein årleg produksjon på 250 MW. Omsetninga i 2012 estimerast til 700-800 millionar
kroner. I 2013 opnar selskapets nye fabrikk i Singapore, med 310 tilsette og ein årleg produksjon av
wafere vil ligge på 500 MW.
57
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Figur 34. Bilete av solcellefabrikken Norsun i Årdal
13.8.2. Elkem Bremanger
Elkem er blant verdas leiande selskap innanfor miljøvenleg produksjon av metallprodukt og
materiale. Hovudprodukt er silisium, solcellesilisium, spesiallegeringar til støyperiindustrien, karbon
og microsilica. Omsetning i 2010 er 9,3 milliardar kroner. Elkem har ca. 2.400 tilsette (pr.
31.12.2010). Selskapet har produksjonsanlegg i Europa, Nord-Amerika, Sør-Amerika og Asia, i tillegg
til eit omfattande nett av salskontor i dei viktigaste marknadane i Europa og Asia. Elkem er heileigd
av China National Bluestar.
Figur 35. Elkem Bremanger ligg i Svelgen i Sogn og Fjordane
58
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Elkem Bremanger har spesialisert seg på produksjon av silisium og ferrosilisium til internasjonal
solenergi- ,elektronikk- og metallindustri. Elkem Bremanger er verdas einaste anlegg som produserar
metallurgisk silisium ved ein patentert prosess som fjernar ureiningar i høgsilisium ferrosilisium ved
behandling i ein jern klorid løysing. Sluttproduktet er av særs rein kvalitet av metallurgisk
ferrosilisium som består av små korn som måler 0-1 millimeter. Ein del silisium gjennomgår
ytterlegare reinsing for å produsere ein endå reinare silisium, Silgrain HQ.
Smelteverket ligg i Svelgen og har 170 tilsette.
2011 var eit godt år for Elkem Bremanger, og smelteverk hadde større omsetjing enn nokon gong før,
men usikkerheita i verdsøkonomien dei siste månadene førte til eit brått fall i forbruket som fekk
konsekvensar for smelteverket, og førte til midlertidig stans. Dette grunna at kundane fekk store
vanskar med å omsetje sine produkt inn mot internasjonal solenergiindustri som gav redusert
etterspurnad etter silisium frå Bremanger. Men produkta vil vere nødvendige når etterspurnaden tek
seg opp att.
13.8.3. Microsilica
Røyk frå smelteomnane vart tidlegare sleppt direkte ut i lufta. Men i dag vert røyken reingjort i eit
avansert filter anlegg, som er utvikla av Elkem. Partiklar er gjenerobra, behandla, og gjort til eit
verdifullt produkt, Elkem Microsilica . Produktet vert anvendt som tilleggsstoff i høgstyrkebetong, tak
- og fasadeplater, og i eldfaste materiale til tungindustri. Microsilica brukast og ved tetting av tunellar
og brønnboring i oljeindustrien.
13.9 Ein dollar per watt
Prisen for krystalline silisiumsolceller har kryssa den magiske dollar-per-watt-grensa, det betyr at ein
solcellemodul som produserer 100W når sola skin som verst kostar 100 dollar i utpris frå fabrikken.
Det er ein enorm milepel som har vore snakka om lenge, og har vore referert til som prisen då
solcellemarknaden kjem til å springe løpsk. Nokre produsentar har vore under denne grensa i eit par
år, spesielt First Solar med sine kadmiumtellurid-solceller. Men no er krystalline silisiumsolceller og
over denne grensa, og dreg med seg heile verdsgjennomsnittet for solceller. Krystalline
silisiumsolceller er dei beste tilgjengelege solcellene på marknaden i dag, med høgre effektivitet enn
for eksempel kadmiumtellurid-celler. Mange meiner at prisen er kunstig låg og at dei fleste
solcelleprodusentar i dag sel med tap.
59
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
14 BØLGJEKRAFT
Bølgjekraft vert skapt ved omforming av vindenergi når vinden bles langs havoverflata. Vindenergi
kjem i sin tur frå solenergi, ved at solvarmen gjev høgtrykk og lågtrykk. Ved begge desse
omformingane vert energitransporten fortetta. Rett under overflata er den gjennomsnittlege
bølgjeenergitransporten typisk fem gangar tettare enn vindenergitransporten 20 meter over havet,
og 10–30 gangar tettare enn intensiteten i solstrålingane.
Figur 36. Opphavet til bølgjene
Når ein betraktar bølgjene på havet får ein inntrykk av at vatnet beveger seg bortover langs
overflata. Dette stemmer ikkje. Bølgjer er ein form for energi, og når ei bølgje passerar går
vasspartiklane rundt og rundt i sirklar på tilnærma same stad. Bølgjene transporterer ikkje vatn, men
energi.
Figur 37. Bølgjer
60
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Som vi ser på figuren vert sirklane mindre og mindre dess djupare ned i havet ein kjem. Bølgjer går
alltid langs overflata på vatnet, og dersom du kjem djupt nok ned under overflata vil det ikkje være
bevegelse.
Vatnet transporteras rettnok omkring i havet, noko som i hovudsak skyldast straumar, og i liten grad
bølgjer. Normalt er det dei store bølgjene som har størst effekt ettersom bølgjekrafta avhenger av
bølgjehøgde, bølgjehastigheit, bølgjelengde og tettleik.
Bølgjekraft kan til dømes nyttast til:






Produksjon av elektrisitet
I kjøleanlegg
Produksjon av ferskvatn
Pumping av vatn
Oppvarming av sjøvatn
Framdrift av skip
Figur 38. omforme bølgjeenergi
- Energien som treff ein ein meter bred kyststripe tilsvarar minst 30 kilowatt. Det er nok straum til
500 lyspærer, eller 30 panelomnar.
-30 flytande bølgjekraftverk på to megawatt plassert mellom Stad og Lofoten vil kunne produsere
nok straum til å forsyne ein by på størrelse med Bergen.
61
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
14.1 Måtar å omdanne bølgjeenergi til elektrisk energi
Det fins mange måtar å omdanne bølgjeenergi til elektrisk energi. Blant dei vanlegaste er
systema svingande vassøyle og kilerenne.
14.1.1. Svingande vassøyle (Oscillating Water Column- OWC)
I eit svingande vassøylesystem, slår
bølgjene inn i ei delvis nedsenka søyle
med luft som har ein opning under
havlinja. Inne i denne søyla er det eit
svingesystem som vekselverkar med
bølgjene slik at bølgjene blir presset opp
og ned i søyla. Når dette skjer, blir lufta i
søyla pressa ut og gjennom ein turbin i
toppen av konstruksjonen. Denne
turbinen begynner så å snurre rundt og
produserer på denne måten elektrisk
energi. Dette er den mest nytta metoden
for å utnytte bølgjekraft.
Figur 39. Svingande vassøylesystem
14.1.2. TAPCHAN (tapered channel)/ Kilerenne prinsippet
I eit kilerennesystem vert bølgjene som
slår mot land pressa opp og inn i ei renne
som fører vatnet til eit basseng over
havoverflata. Fordi dette bassenget ligg
høgre enn der vatnet kom frå, renn
vatnet nedover igjen og igjennom ein
turbin som produserar straum.
Kilerennesystemet fungerer altså på
mange måtar som eit vasskraftverk. Felles
for begge systema er at ein omdannar
energien i bølgjene til elektrisk energi.
Dette er metoden som har vore mest
forska på i Noreg.
Figur 40. Kilerennesystem
62
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
14.2 RESSURS KART
Figur 41. Verdskartet med påtrykte breiddegrader
Forsking viser at dei mest effektive stadane for utnytting av bølgjekraft er mellom 30. og 70.
breiddegrad i den nordlege og sørlege hemisfære. Storbritannia, Portugal, Spania og Noreg uthevast
spesielt. Noreg har altså frå naturens side dei aller beste føresetnadar for å produsere bølgjekraft.
Ein annan stor ressurs vi har er det menneskelige, det norske teknologimiljøet, som er helt i
verdstoppen når det gjelder å utvikle maritime konstruksjonar.
63
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
14.2.1. Ressursen globalt
Dei største bølgjeenergipotensiala fins ute i Atlanterhavet og Stillehavet mellom 40. og 65.
breiddegrad. Her er energitettleiken omlag 50 til 100 kW per meter breidde av bølgjekammen
(bølgjefronten). Nær land minkar energitettleiken grunna bølgjene vert hindra av øyer og fastland. I
tillegg går energi tapt ved friksjon mot botnen i grunnare farvatn. Energien i bølgjer er likt fordelt
mellom potensiell energi (på grunn av vatn løfta frå bølgjedalen opp i bølgjekammane) og kinetisk
energi (på grunn av vatnets vekslande fart).
Det internasjonale energibyrået IEA har estimert det globale potensialet for bølgjekraft til å ligge
mellom 8 000 – 80 000 TWh/år.
14.2.2. Ressursen i Noreg
Bølgjekrafta har høg energitettleik, typisk 30–40 kW pr meter bølgjefront langs norskekysten mellom
Stad og Lofoten. Lenger sør og nord er det 20–30 kW/m, men mindre innover i Skagerrak. Ute på
opent hav kan energitettleiken komme opp i 100 kW/m. Middelverdiane av bølgjeenergitransporten
varierar til ein viss grad frå år til år. Verdiane varierar dessutan kraftigare mellom årstidene. På den
nordlege halvkule kan middelverdiane for november og mai være forskjellig med ein faktor, to eller
meir. Tilkomsten av bølgjeenergi (og vindenergi) er høgre om vinteren enn om sommaren, mens det
er motsatt for solenergien. Tilsiget av bølgjeenergi inn mot norskekysten er anslått til 400 TWh i eit
normalår. I framtida vil den mest sannsynleg kunne utnyttast 100%.
14.3 Bølgjeenergi i norsk hav
Norsk forsking på bølgjekraft starta i 1973 ved universitetet i Trondheim. Frå 1974 til 1977 var
forskinga rein teoretisk, men i 1978 ga Olje- og energidepartementet løfte om midlar til
bølgjekraftforsking. I den første femårsperioden, frem til 1982, vart det gitt ca. 55 mill. kr og i dei to
påfølgande femårsperiodane høvesvis 28 og 18 mill. kr. I 1985 bygde Kværner og Norwave kvart sitt
bølgjekraftverk på Toftestallen utanfor Bergen. Kraftverket til Kværner vart bygd på prinsippet
“svingande vassøyle”, men det havarerte i ein vinterstorm i 1988. Kværner har etter dette skrinlagt
sine planar om å hente energi ut frå Nordsjøens bølgjer. Kraftverkt til Norwave vart bygd på
“kilerenne prinsippet”. Dette anlegget var i drift frå 1987 til 1991 då det vart starta opp ei ombygging
som endå ikkje er fullført.
I Noreg har vi i dag nokre få bedrifter som driv med bølgjekraft. Forskinga på bølgjekraft vert haldt
ved like, tross små bevillingar på universitetsnivå, men det gjev ikkje noko rom for eksperimentering.
64
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
14.4 Havkraft AS
Verda over har mange prøvd å temje kreftene i havet, og den patenterte Havkraft - Wave Energy
Converter (H-WEC ) frå Måløy i Sogn og Fjordane ser ut til å ha knekt koden. Dei har sidan 1998
jobba med eit system som kan gjere det mogleg å operere effektivt i eit svært tøft miljø tiår etter tiår
og framleis være i stand til å halde både kapitalutgifter og operative utgifter til eit minimum.
Dei har utvikla ein særs lovande teknologi for produksjon av elektrisitet frå havbølgjer, og har
motteke støtte og fått med solide investorar. Bølgjekraft er av mange spådd til å verte større enn
vindkraft på global basis innan 2050, og det seier ein del når det allereie i dag er 150.000 menneske
sysselsett i vindkraftnæringa i verda. Bransjen si målsetjing i Europa er å produsere 15 prosent av
energien i Europa og skape heile 450.000 nye arbeidsplassar knytt til energi frå havet innan 2050.
Å
Figur 42. Havkraftanlegg
Havkraft AS vil gjere bølgjekraft kommersiell levedyktig av enkelheit, lang levetid og effektivitet.
14.5 Lokalisering
Bølgjekraftverka kan leggast langt til havs (offshore), nær kysten eller på land.
Offshore- anlegga har det desidert største energipotensialet. Anlegga krev store investeringar til
kablar og ilandføringsanlegg. Storskalautbygging kan likevel redusere ilandføringskostnadane til eit
akseptabelt nivå. Anlegg langt ute på havet må i større grad være robust i mot mekaniske og
korrosive påkjenningar. I tillegg er det ein stor fordel om vedlikehaldet er så enkelt som mogleg, og
drifta bør være mest mogleg automatisert. Langt utanfor kysten er det mindre restriksjonar på
plasseringane av bølgjekraftverka. En utbyggjar må ta omsyn til områder med fiskebankar eller stor
skipstrafikk med meir.
65
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Når det gjeld dei kystnære anlegga, kan desse bli synlege frå land, noko som kan medføre konfliktar
med friluftslivsinteresser, turisme og lokal aksept. I tillegg set den stadlige kysttrafikken avgrensingar
på arealbruken. Ved kysten er energitettleiken i bølgjene mindre enn lenger ute til havs.
Investeringar til ilandføringsanlegg vert imidlertid lågare enn ved offshoreanlegg, og adkomst for
tilsyn og vedlikehald er enklare.
Anlegg på land kan innebere betydelige inngrep i kystlandskapet. Kystnære anlegg og anlegg på land
kan møte avgrensingar når det gjeld størrelse, grunna eventuell arealkonflikt.
15 Havvarme og havstraumar
15.1 Havvarme
går ut på å utnytte den temperaturforskjellen som eksisterar mellom kaldt botnvatn og varmt
overflatevatn til å produsere elektrisitet ved hjelp av turbinar.
Det internasjonale namnet er ”Ocean Thermal Energy Conversion” (OTEC).
Havtermisk energi vil være gunstig å hente ut ifrå tropiske farvatn ved å utnytte
temperaturforskjellen mellom det varme overflatevatnet på typisk 25 °C og dei kalde havstraumane
på 1 000 meters djup som held 5 °C (varmepumpeprinsippet). For å oppnå ein brukbar verknadsgrad
er ein avhengig av temperaturforskjellar på årsbasis på 20 °C eller meir. Den praktiske grensa for kor
mykje av den termiske energien som let seg konvertere til elektrisitet er fire prosent, sjølv om den
teoretiske verknadsgraden er dobbelt så høg. I tillegg krev det betydelege mengder energi for å
pumpe vatn. Dette utgjer gjerne 20–30 % av den produserte kraftmengda, slik at den reelle netto
verknadsgraden neppe kjem over 2,5 %.
For norske forhold er utnytting av OTEC neppe aktuell i vår framtid grunna temperaturforholda i våre
nære havområde.
15.1.1. Forsøk med havvarmekraft
Sidan 1880 åra har det blitt gjort forsøk på å utnytte havtermisk energi. Forsøka starta i Frankrike,
men det var i 1974 på Hawaii at amerikanske forskarar lukkast å installere eit fungerande anlegg, ved
oppstarten på Natural Energy Laboratory of Hawaii Authority. I 1999 vart det bygd eit 250 kw- anlegg
med lukka syklus. Seinare har det blitt installert anlegg frå 100 KW til 1 MW i Tokyo, Nauru og Tamil
Nadu (India).
66
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
15.2 Havstraum
har mange likskapar med tidevatn. Her er det jordrotasjon i samspel med sola og månens gravitasjon
og hydrotermiske fenomen i enkelte havområde som sørgjer for energitilgangen. Golfstraumen held
for eksempel ein fart på fem knop visse stader. Denne teknologien kan neppe utnyttast kommersielt
før tidlegast 2020.
Det norske selskapet Hydra Tidal Energy Technology (HTET) har i desse dagar ein testperiode om å
utvikle teknologi for energiproduksjon basert på havstraumar. (skrive om i tidevasskraft)
16 Saltkraft
Når ferskvatn møter saltvatn, for eksempel der ei elv renn ut i havet, frigjerast enorme mengder
energi. Denne energien kan utnyttast til produksjon av kraft gjennom osmose.
Saltkraft er basert på naturfenomenet osmose, definert som transport av vatn gjennom ein
halvgjennomtrengeleg membran. Det er slik plantar kan ta til seg fukt gjennom blada – og halde på
den.
I saltkraftverk fører ein ferskvatn og sjøvatn inn i kvart sitt kammer, avskilt med en kunstig membran.
Saltmolekyla i sjøvatnet dreg ferskvatnet gjennom membranen, slik at trykket på sjøvassida aukar.
Trykket tilsvarar ei vassøyle på 120 meter, eller ein betydeleg foss, og kan utnyttast i ein turbin som
lagar straum.
Figur 43. Statkraft på Tofte
67
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
16.1 Historie
Ideen om å produsere kraft gjennom osmose, dukka opp på 1970-talet. Då var imidlertid
membranane så dårlege og kraftprisane så låge at ingen fant det lønsamt å investere i eit slikt
prosjekt. Mange år seinare gav forskarar ved SINTEF ideen til Statkrafts innovasjonsmiljø.
Samarbeidet vart innleia i 1997, og no var det eit heilt anna klima for energiprosjekt.
16.2 Nyare tid
Saltkraftkonseptet har dei seinare åra vore utprøvd i små testanlegg, blant anna i eit laboratorium
ved SINTEF i Trondheim og i sjøkanten på Sunndalsøra. Hausten 2009 opna Statkraft verdas første
prototype for eit saltkraftanlegg på Tofte, sørvest for Oslo. Totalt har Statkraft investert over 100
millionar kroner i utvikling av saltkraft, og meir vert det.
16.3 Testing av teknologi
Prototypen på Tofte skal brukast til testing av teknologi. Største utfordringa er å utvikle ein membran
som dreg nok vatn gjennom til å skape eit effektivt trykk til å drive turbinen. Når membranen blir god
nok, vil saltkraft kunne verte ein konkurransedyktig fornybar energikjelde.
Statkraft samarbeidar med forskings- og industrimiljøa i Noreg, Tyskland og Nederland for å forbetre
membranteknologien. Sidan Statkraft engasjerte seg i utviklinga av saltkraft i 1997, er ytinga på
membranane mangedobla.
16.3.1. 2000 kvadratmeter
For å få arealet der ferskvatnet kan diffundere inn i saltvatnet så stort som mogleg, rullast den tynne
membranen saman og puttast inn i store røyr. Til saman har anlegget i Tofte 2000 kvadratmeter
membran. Røyrmodulane sikrar god kontakt mellom membranane og vatnet som strøymer gjennom
med lågt strøymingstap.
Det globale potensialet er berekna til 1600-1700 TWh årleg - tilsvarande 50 prosent av den samla
kraftproduksjonen i EU. Saltkraftverk kan i prinsippet byggast alle stadar der ferskvatn renn ut i
havet, gjev verken støy eller forureinande utslepp og kan integrerast i eksisterande industriområde for eksempel i kjellaren på eit industribygg.
68
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
16.4 Ressursgrunnlaget
Det har vore kjent i fleire århundre at saltløysingar dreg til seg vatn frå omgjevnadane. Denne forma
for naturleg drivkraft kan frigjerast der ferskvatn frå elvar møter saltvatnet i havet (energi frå
saltgradientar). Den fysikalsk- kjemiske endringa som oppstår ved blanding av saltvatn og ferskvatn
gjev eit kjemisk energipotensial. Dette potensialet utøvar ei kraft som kan utnyttast til produksjon av
energi. Krafta er proporsjonal med differansen i saltkonsentrasjonen mellom saltvatnet og
ferskvatnet. Teoretisk kan kvar kubikkmeter ferskvatn som renn ut i havet generere 0,7 kWh
elektrisitet. Det teoretiske energipotensialet i Noreg basert på midlarar avrenning av ferskvatn til
havet er omlag 250 TWh/år. Dei 10 største elvane i Noreg står for 22 prosent av den totale
avrenninga til sjøen. For desse er det teknisk utbyggbart potensial grovt anslått til 25 TWh/år. Det er
då lagt til grunn at det totale tapet i prosessen er omlag 60 prosent.
16.5 Teknisk beskriving
Dei to mest aktuelle metodane for utnytting av energi frå saltgradientar er trykkretardert osmose
(TRO) og omvendt elektrodialyse (OED). Prinsippet for dei tekniske løysingane er kjende, men det er
nødvendig med ei betydeleg tilpassing og optimalisering av konsept, membranar og maskiner. Her
beskrivast berre trykkretardert osmose nærmare fordi denne let til å komme rimeligare ut enn
omvendt elektrodialyse.
For å utnytte saltgradientar til energiproduksjon må saltvatn og ferskvatn føres til kvar sin side av en
porøs membran i eit såkalla trykkrøyr. Membranen må være gjennomtrengeleg for vatn, men ikkje
for salt. Trykkrøyret må ha 2 inntak, eit for ferskvatn og eit for saltvatn. Det må være 2 uttak, eit for
ferskvassrest og eit for brakkvatn. Trykkrøyret og andre innretningar kan monterast som eit
overflateanlegg eller eit undergrunnsanlegg og plasserast ved elvas utløp. Det krev store mengder
saltvatn langs membranen slik at det er størst mogleg konsentrasjonsdifferanse for salt over
membranen. Mykje av ferskvatnet vil dermed søkje mot saltvatnet på den andre sida av membranen
drive av det kjemiske potensialet. Dette er prinsippet for osmose. Det osmotiske trykket som driv
vasstraumen frå ferskvatn mot sjøvatn er teoretisk 27 bar. Dette tilsvarar omlag 270 meter vassøyle.
Omlag halvparten av trykket går tapt på grunn av strøymings motstanden i membranen, men resten
kan brukast til å byggje opp og oppretthalde eit hydraulisk overtrykk på saltvassida. Dette trykket kan
utnyttast til energiproduksjon i konvensjonelle turbinar.
69
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Figur 44. Prinsipp for Trykkretardert osmose kraftverk
16.5.1. Trykkretardert osmose
Trykkretardert saltkraft er ein av dei to mest kjende teknologiane som kan brukast for å utnytte
energien som kjem frå samblanding av ferskvatn og saltvatn. Det er denne teknologien dei har valt å
satse på i Statkraft i Noreg med opninga av verdas fyrste prototype av eit saltkraftverk på Tofte i
Hurum. Prototypen skal i første omgang produsere 2-4 KW straum, men planen er å opne eit fullskala
pilotanlegg på 1-2 MW i 2015.
70
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
17 Tidevasskraft
Langs heile kysten varierar vasstanden mellom flo og fjære.
Enkelt forklart er tidevatn eit resultatet av månen og solas gravitasjonskrefter og jordas eigen
sentrifugalkraft som skapar tidevatnet. Desse kreftene verkar slik på vatnet at vasstanden aukar der
kreftene er store og minkar der kreftene er små. Vi får flo og fjære. Høgdeforskjellen mellom flo og
fjære skaper tidevasstraumar i kystområda, og desse straumane kan være sterke nok til å drive
turbinar.
Den store tettleiken i vatnet, 850 gangar større enn i luft, gjer at det er mykje energi å hente ut av
tidevasstraumane sjølv om hastigheita er låg. Det forventast at ein vil kunne produsere straum ved
ein hastigheit på berre 0,5 m/s. En anna fordel med tidevasskraft er at tidevatnet er syklisk og at
kraftproduksjonen derfor vil være forutsigbar, noko som vil være svært fordelaktig for eit
tidevasskraftverk, med tanke på dimensjonering av anlegg, produksjon og vedlikehaldsplanlegging.
17.1 Metodar brukt for utnytting av tidevatnet.
Det er i hovudsak to metodar som er blitt brukt i forsøka på å utnytte denne energien.
17.1.1. Tidevassanlegg
Eine metoden er eit tidevassanlegg der ein turbin utnyttar fallhøgda på vatnet. Anlegget består av ein
demning, ein del skovlhjul og eit stort tal turbinar. Ved at tidevatnet demmast ute når det kjem inn
mot land, kan ein kontrollert føre vatnet fram på skovlhjul som driv fleire turbinar. Når alt vatnet er
brukt opp på vei inn, demmast det opp når tidevatnet går ut igjen og vatnets potensielle energi vert
utnytta igjen. Den best egna plassen å sette opp slike anlegg er i sund med områder der det er stor
forskjell på flo og fjære.
Figur 45. Tidevassanlegg
71
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
17.1.2. Undersjøisk mølle
Den andre måten er ei undersjøisk mølle, som utnyttar tidevatnet.
Anlegget består av fleire møller som er spent over eit sund, og har påmontert ein til to rotorar som
igjen er festa til ein aksling som driv ein turbin. Best eigna i sund med forholdsvis store forskjellar på
flo og fjære, då vil det danne seg store straumar ved stigande og fjærande sjø som gjev god drift til
møllene.
Figur 46. Vassmøller plassert på havets botn.
17.2 Historie
Det første, og framleis det største tidevasskraftverket vart bygd ved utløpet av den franske elva La
Rance allereie i 1961. La Rance er ein 100 kilometer lang elv i Bretagne i
Frankrike. Tidevasskraftverket er bygd ved deltaet i St. Malo sur Dinard, der elva renn ut i havet.
Forskjellen mellom flo og fjære er 8,5 meter. To gangar i døgnet vert heile deltaet og elvedalen
oversvømt av ca. 150 millionar km3 (kubikk-kilometer) vatn frå havet, og det er i denne bevegelsen
av dei enorme mengdene vatn at bevegelsesenergien fangast opp i eit turbinkraftverk som er bygd
på tvers av elvedeltaet. Kapasiteten i dei 24 turbinane er totalt 320 MW, og den
årlege kraftproduksjonen er ca. 550 GWh (millionar kilowattimar).
Figur 47. La Rance tidevasskraftverk.
72
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
17.3 Potensialet for tidevassenergi
Nordsjøen har to innløp, Den Engelske kanal og mellom Skottland og Noreg. Tidevassbølgja kjem inn
mot Frankrike og England. Den møter kontinentalsokkelen og blir i tillegg presset inn gjennom ei
“trakt” mellom Sør-England og Frankrike i kanalen. Denne bølgja interferer i Nordsjøen med den
bølgja som kjem nordfrå. Bølgjene er ikkje heilt i fase fordi dei har ikkje gått like langt. Resultatet er
at i delar av Nordsjøen er det stor tidevassforskjell og i andre områder er det nesten ingen. I Noreg
kan ikkje tidevassenergi bli nokon dominerande energikjelde, for skilnaden på flo og fjære er for
liten.
Figur 48. Kartet syner dei områda i verda med størst potensial for bølgje og tidevasskraft.
73
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
17.3.1 Kraftpotensial i tidevatn
Det teoretiske tidevasskraftpotensialet i verda er ikkje nøyaktig berekna, men anslåast ligge på rundt
1000 TWh/år. For å sette dette talet i perspektiv brukte Noreg i 2008 228 TWh.
I Noreg vil tidevasskrafta verte eit supplement til vasskraft. Kraftpotensialet for heile Noreg er endå
usikkert. I forbindelse med eit kartleggingsprosjekt har det blitt anslått at tidevassressursen berre i
Nord-Noreg er over 2 TWh. Gitt et forbruk på 25 000 kWh, tilsvarer dette årlig strømforbruk for 80
000 husstandar.
Dei verkeleg interessante områda for tidevasskraft vil være Storbritannia (anslått teoretisk
energipotensiale på over 50 TWh/år), Frankrike, Gibraltar og fleire stadar i Middelhavet der
tidevasstraumen er kraftigast. Eit potensial på over 100 TWh sjåast som eit realistisk anslag for
tidevasstraumar i Europa.
17.4 Norsk tidevasskraft
Kvalsundet tidevasskraftverk er to tidevasskraftverk i Kvalsundet i Kvalsund kommune i Finnmark.
Kvalsundet tidevasskraftverk var då det vart satt ned 13. november 2003, verdens første nettilknytte
tidevasskraftverk. Forretningsideen er å utnytte forskjellen mellom flo og fjære i havet ved
Kvalsundet utanfor kysten av Vest-Finnmark. Flo- og fjæresyklusen føregår i eit tidsspenn på 12 timer
og 25 minutt. Kvar 14. dag oppstår springflo (størst veksling i vasstanden) og nippflo (minst veksling i
vasstanden). Kraftverket var Noregs første.
Hydra Tidal i Harstad vart starta opp i 2001, og tidevasskraftverket Morild har blitt re-designa,
vidareutvikla, bygd og finjustert for å møte einkvar tenkjeleg utfordring frå dei brutale naturkreftene.
Midten av august 2010 vart ein fullskala prototype av det flytande tidevasskraftverket, MORILD II det første og største av sitt slag i verden - sjøsett og slept til testområdet i Gimsøystraumen i Lofoten.
Figur 49. Illustrasjon tidevasskraftverk: Hydra Tidal
74
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Hydra Tidals Morild II tidevasskraftverk - kort oversikt:
- Eit unikt og grundig patentert flytande tidevasskraftverk
- Prototypen har ein installert effekt på 1,5 MW
- Turbindiameter på 23 meter
- Fire justerlige turbinar med til saman 8 turbinblad
- Spesielt utvikla turbinblad i limtre
- Morild II kan forankrast i ulike djup, slik at det kan plasserast på plassar med ideelle
tidevassforhold
- Anlegget er klassifisert som farty, og kan både slepast og settast i dokk
- Den flytande installasjonen mogleggjer vedlikehald i overflatestilling og på plassen
- Morild II vil bli fjernstyrt, og har on-shore overvakingssystem
I fylgje Hydra Tidals eigne nettsider er potensialet for tidevasskraft på 700 TWh årleg i land som
allereie utvinn havkraft. Og MORILD- teknologien forventar å auke dette potensialet betrakteleg.
Etter ti års arbeid og 130 millionar i investeringar skal Morild II stå i ein testperiode på to år, dette er
eit viktig steg på ein lang veg. Ein eventuell serieproduksjon vil venteleg verte rimeligare og mindre
tidkrevjande, men økonomisk lønsemd er den største usikkerheitsfaktoren i vidareutvikling av denne
energiforma.
17.5 Geografiske variasjonar
Forskjellen på flo og fjære har store geografiske variasjonar frå landsdel til landsdel i Noreg. I dei
nordlegaste fylka kan variasjonen være opptil tre meter. Andre stedar i verda kan variasjonen være
20 meter. Prosjektet i Hammerfest nyttar eigen teknologi for å produsere elektrisitet av forskjellen
mellom flo og fjære. Vassmøller med vengespenn opptil 15-16 meter plasserast på havets bunn, og
drivast av tidevasstraumen. Vengene posisjonerer seg kontinuerlig optimalt i forhold til styrken i
straumen. Kvar mølle er utstyrt med generator og produsert elektrisitet vert ført med kabel til land.
Tidevasskraft i Noreg er avgrensa. Marknaden her kan være i minste laget for å kunne danne eit godt
grunnlag for næringsutvikling. Dette vil verte ei utfordring for utviklarar av teknologi, då industrien
foreløpig er umoden og med teknologiske løysingar på pilotstadiet. Men ettersom fokus på fornybar
energi og etterspurnad etter rein energi er til stades, forventar ein ei rask utvikling av energikjeldene.
75
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Figur 50. Noregs første tidvasskraftverk er bygd i Kvalsundet i Vest-Finnmark av Hammerfest Strøm.
17.6 Miljømessige omsyn, fordelar og ulemper
Med tanke på miljøet er det hovudsakleg marinbiologiske faktorar som fiske-, dyre- og planteliv som
må takast omsyn til. Tidevassteknologi er relativt nytt, og finnest endå lite data på korleis det
påverkar det marine miljøet. Erfaringsmessig inneberer all energiutvinning inngrep som vil påverke
omgjevnadane, men usikkert kva grad.
Fordelar med tidevasskraftanlegga er at energitilgangen er miljøvenleg, den er ganske jamn, og har
plassering nærme land, noko som gjer ilandføringa av straum enkelt. Ulemper med
tidevasskraftanlegga kan være problem knytt til skipstrafikken i området der det byggast, for anlegga
lager ei barriere som vil halde skipstrafikken vekke, også på motsatt side av anlegga sidan dei går frå
bredde til bredde.
76
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
18 Vasskraft
Figur 51. Bilete av rennande vatn
Vasskraft er ein miljøvenleg og fornybar energikjelde. 99 prosent av all kraftproduksjon i Noreg kjem
frå vasskraft. På verdsbasis utgjer vasskrafta rundt ein sjettedel av den totale kraftproduksjonen.
Vasskraft har mange fordelar – den er fornybar, rein, påliteleg, fleksibel og produserar billig energi i
generasjon etter generasjon.
18.1 Prinsippet for vasskraft
Prinsippet bak vasskraft er så enkelt som å utnytte energien i rennande vatn. Mange vasskraftverk
har vassmagasin, og i nokre vassdrag ligg fleire kraftstasjonar etter kvarandre i vassdraget for å
kunne utnytte energien i vatnet fleire gangar før det renn ut i havet. I ein kraftstasjon sørgjer vatnet
for å drive turbinen, og i generatoren omdannast den mekaniske energien til elektrisk energi.
Vasskraft er ei regulerbar kjelde sidan vatnet kan lagrast i magasina, noko som betyr at krafta kan
produserast når det er behov for den. Vasskraftverk med magasin spelar ei viktig rolle saman med
andre fornybare energikjelder som vind- og solkraft, sidan vasskraft kan produserast når det er
vindstille og sol. Kraftverk utan magasin vert som oftast omtalt som elvekraftverk.
77
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
18.2 Forskjellige typar kraftverk
Ut frå trykkhøgde kan vasskraftverk delast inn i to typar: lågtrykkskraftverk og høgtrykkskraftverk
18.2.1.Lågtrykkskraftverk
Lågtrykkskraftverk utnyttar ofte ei stor vassmengde med liten fallhøgde, for eksempel i eit
elvekraftverk. Vassføringa er vanskeleg å regulere, og vatnet vert gjennomgåande utnytta når det
kjem. Kraftproduksjonen kan auke betydeleg i flomperiodar ved snøsmelting eller ved svært store
nedbørsmengder. Elva er demt opp ved kraftverket for å lede vatnet inn til ein eller fleire turbinar.
Etter å ha blitt utnytta i turbinane, renn vatnet ut i elva nedanfor kraftstasjonen. Dei fleste
elvekraftverka i Noreg ligg i låglandet, særlig på Austlandet, Sørlandet og i Trøndelag.
18.2.2. Lågtrykkskraftverk
Høgtrykkskraftverk er som regel anlegg som utnyttar store fallhøgder og mindre vassmengder enn
elvekraftverk. Mange slike kraftverk lagrar vatn i magasin, og kallast og magasinkraftverk.
Kraftstasjonen og reguleringsmagasinet er forbunde med tunnelar og sjakter i fjellet eller
rørleidningar ned frå fjellet. Nedst i trykksjakta fordelast vatnet og førast gjennom rør til dei enkelte
turbinar. Den store fallhøgda gjer at vatnet står under høgt trykk. Vasstrykket driv turbinen rundt og
momentet frå turbinen overførast via ein aksel til generatoren. Moderne høgtrykkskraftverk er som
regel bygd inn i fjellet.
78
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Figur 52. Prinsippskisse vasskraftverk. Illustrasjon: Kim Brantenberg
18.2.3.Pumpekraftverk
Pumpekraftverk er ein vanleg teknologi og finnast i dag i forbindelse med konvensjonelle
vasskraftverk. Eit pumpekraftverk er vanlegvis plassert mellom to magasin. Pumpekraftverket
utnytter periodar med overskotskraft til å pumpe vatnet tilbake til magasina. På den måten kan
energien lagrast og utnyttast i periodar med underskot på kraft, og kraftproduksjonen kan
kombinerast med vindkraftproduksjon (balansekraft). I forbindelse med auka produksjon av vindkraft
er det og nytta kunstige magasin for å lagre energien.
18.3 Klima og miljøpåverknad
Vasskraft er ei klimavenleg og fornybar energikjelde. Den forureinar ikkje lufta og er den teknologien
for kraftproduksjon som genererar minst klimagassar. Dette er ein særs viktig eigenskap då
stabilisering av klimagassar er ein av vår tids største miljøutfordringar. Vasskraft har det lågaste
klimagassutsleppet, den høgste verkingsgraden og den lengste levetida av alle teknikkar for
kraftproduksjon. Eventuelle skadar på miljø og negativ klimaeffekt kjem som regel frå naturinngrep i
byggjefasen. Gjennom konsesjonsprosessen og ulike lover har NVE vedteke at alle vassdragstiltak
som “kan være til nevneverdig skade eller ulempe for allmenne interesser” må ha tillating til
utbygging, og på den måten forsikre seg om at prosjektets nytteverdi er større enn skadeomfanget
for samfunnet. Konsesjonen inneber at utbyggar må gjennomføre avbøtande tiltak dersom det er
nødvendig. Tiltaka som må settast i gang vil variere med størrelsen på kraftverket og grad av
naturinngrep, og små kraftverk får som regel eit krav til minstevassføring og opprydding etter
utbygging av inntaksdam, rørgate og/eller stasjon. Dette kan være med omsyn på miljø, så vel som
det visuelle og estetiske.
79
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
18.4 Vasskraftpotensialet
Det er teoretisk mogleg å produsere om lag 600 TWh vasskraft årleg i Noreg. Eit produksjonsvolum
av denne størrelsen føreset at all avrenning, sjølv den minste bekk vert utnytta i kraftstasjonar ned til
havnivå. Ved inngangen til 2012 vart forventa produksjon i eksisterande kraftverk anslått til 125,6
TWh, mens 48,6 TWh er verna eller knytt til prosjekt som har fått konsesjonssøknad avslått. Ein stor
del av det teoretiske potensialet vurderast i dag som lite eigna til kraftproduksjon grunna kostnadar
og/eller verneomsyn.
I Noreg har myndigheitene berekna potensialet for vasskraft i nye prosjekt til 35 TWh. Ein stor del av
potensialet for nye prosjekt er i form av små kraftverk, som er kraftverk med installert effekt på
mindre enn 10 MW. Elles er opprusting og utviding av eksisterande kraftverk eit potensial, der
mesteparten kjem frå utviding.
Figur 53. Vasskraftpotensialet i Noreg, status 1.1.2011. Kjelde: NVE
18.4.1. Økonomisk potensial
NVE anslo det teknisk/økonomiske potensialet for ny vasskraft til 33 TWh ved inngangen til 2011.
Om lag 10 av dei 33TWh var enten konsesjonsmeldt, søkt eller -gitt, eller under bygging. Prosjekta
som inngår i det økonomiske vasskraftpotensialet er i hovudsak uregulerte kraftverk.
Norsk vasskraft er Europas fornybare batteri – nesten 50 prosent av Europas
vasskraftmagasinkapasitet ligg i Noreg.
I følgje International Hydropower Association (IHA) kan verdas vasskraftproduksjon nesten
tredoblast dersom 80 prosent av det gjenståande gjennomførlege potensialet utnyttast.
80
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
18.5 Energinasjonen Noreg
Noreg er i dag ein viktig energinasjon, og innan vasskraft er Noreg sjette største produsenten i verda.
Vasskraft har hatt mykje å seie for industriutviklinga i landet. Med over hundre års erfaring med
vasskraft, har nasjonen Noreg opparbeida stor kompetanse. Vasskraft er ein moden teknologi, med
kunnskapsrik leverandørindustri, konsulentar og forskingsaktørar. Erfaringar frå storskala vasskraft er
vidareført til småskala kraftverk, der det framleis vil være behov for systemtilpassing for å senke
kostnadane ytterlegare.
18.5.1. Statkraft – største vasskraftprodusenten i Europa
Heileigd av den norske stat.
Statkraft har over 100 års erfaring med vasskraft, og er den største produsenten av straum frå
vasskraft i Europa. Den største delen av Statkraftkonsernets produksjon kjem frå vasskraft.
Produksjonen føregår i 233 vasskraftverk – 141 i Noreg, 59 i Sverige, 11 i Tyskland, 4 i Finland og 3 i
Storbritannia. Statkraft er og involvert i andre vasskraftprosjekt i Norden og Søraust-Europa. Dei
utviklar ny produksjonskapasitet i utvalte land i Sør-Amerika og Asia. Konsernet hadde i 2011 ein
brutto omsetning på 22,4 milliardar kroner.
Statkraft leverar årleg om lag 21 TWh kraft til norsk industri, og er Noregs største og Nordens tredje
største kraftprodusent. Dei har sin kjerneverksemd innan vasskraft, vindkraft, gasskraft og
fjernvarme. Statkraft har ei samla årleg kraftproduksjon på 51,1 TWh der den fornybare delen utgjer
91 prosent. Statkraft leverar meir kraft til norsk industri enn nokon gang, årleg ca 21 TWh. Av
installert effekt er 80 prosent i Noreg og Norden, 14 prosent i Nord-vest Europa og 6 prosent i Søraust Europa og utanfor Europa.
Tabell 6. Kraftverk i konsernet pr 31.12.2011
81
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Som leiande i Europa innan fornybar energi skapar Statkraft store verdiar for det norske samfunnet.
Statskraft har haldt fokus på effektiv drift og god posisjonering for framtida gjennom langsiktige
investeringar, god utnytting av marknadsposisjonar, menneskelege ressursar og moglegheiter.
Fundamentet som gjev grunnlag for verdiskaping er kraftpris, vassdisponering og kraftproduksjon.
18.6 Verdas største vasskraftverk
Verdas største vasskraftverk er ”De tre kløfters demning” i provinsen Hubei i Kina, som vart påbegynt
i desember 1994, og står ferdig med 21 515 MW kapasitet. Vasskraftverket som har størst
produksjon er Itaipu- demninga på grensa mellom Brasil og Uruguay, i elva Paraná. I 2008 var 20
generatorar installert med kapasitet på 14 000 MW, og produksjonen var oppe i 94,7 TWh, nesten
like mykje vasskraft som Noreg produserar (120 TWh).
Noreg har verdas største vasskraftproduksjon per innbyggjar, og har den sjette største
vasskraftproduksjonen i verda.
Figur 54. De tre kløfters demning er verdens mest produserande kraftstasjon
82
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
18.6.1.Størst produksjon i 2009
Tabellen under viser vasskraftproduksjonen og den totale elektrisitetsproduksjonen i dei landa med
størst produksjon i 2009.
Figur 55. Land med størst vasskraftproduksjon i 2009. Kjelde: IEA
Etterspurnaden etter fornybar energi vert berre større, og dette merkast med meir
vassdragsregulering. Store utbyggingar er ikkje så vanleg lenger, men det er eit stort press på
utbygging av små- og mikrokraftverk. Topografien i Sogn og fjordane tilseier at mykje kraft kan
produserast her, og dette merkast med stor auke i søknadar på småkraftverk. Det tradisjonelle
tiltaket for å kompensere for skade av vassdragsregulering har vore å sette ut fisk. Det vert sett ut
laks i 15 laksevassdrag i Sogn og Fjordane
83
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
18.7.1. Verneplan for vassdrag i Sogn og Fjordane
Olje og energidepartementet (OED) med Noregs vassdrags- og energidirektorat (NVE) som utøvande
organ har det overordna forvaltningsansvaret for dei verna vassdraga.
Figur 56. Kart over verna vassdrag i Sogn og Fjordane
Sogn og Fjordane har ein variert vassdragsnatur og Verneplanen for vassdrag som omfattar i alt 36
vassdrag(388 vassdrag totalt i Noreg). Verneplanen utgjer eit representativt utsnitt av vassdraga i
fylket og varierer frå relativt store vassdrag som startar i høgfjell og breområder, til små
kystvassdrag.
Grunnlaget for vernet er avvegingar mellom verneverdiar og brukarinteresser der urørt natur,
naturvitskap, friluftsliv, landskap, vilt/fisk, kulturminne, vasskvalitet og reindrift/landbruk er vurdert.
Det er også lagt vekt på vassdraget sitt heilskapsinntrykk.
84
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Vernet gjeld først og fremst mot kraftutbygging, men verneverdiane skal og takast omsyn til ved
andre typar inngrep. At eit vassdrag er verna, inneber at forvaltninga ikkje kan gi løyve til ny
kraftutbygging med mindre det i Stortinget er gitt uttrykk for noko anna. Det kan likevel gis løyve til
mindre utvidingar av allereie eksisterande kraftverk. Mindre vasskraftprosjekt (mikro- og
minikraftverk) kan byggjast dersom det ikkje er skadeverknadene for allmenne interesser. Vurdering
av konsesjonsplikta i verna vassdrag skal handsamast etter same rutinar som andre kraftverk, men
dei allmenne interessene skal vega tyngre.
18.8 Det store bildet av kraftbransjen i Sogn og Fjordane
Figur 57. Kraftproduksjon i Sogn og Fjordane
18.9 Status
Den årlege produksjonskapasiteten til vasskraftverka i Noreg er på 126 TWh, basert på berekna
verdiar frå tabell ().
Det er stor interesse for å bygge ut meir vasskraft. I skrivande stund har NVE over 700 søknadar i
Noreg til behandling. Til saman utgjer det ein produksjon på over 9 TWh, før eventuelle reduksjonar
eller avslag.
85
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Total vasskraftproduksjon i Sogn og Fjordane er på 12,7 TWh. Det er endå potensiale for å utvikle
norske vassdragsressursar for kraftføremål.
Det går fram at Sogn og Fjordane har gode føresetnadar for meir vasskraftutbygging. NVE har
analysert vasskraftpotensialet for alle fylka i landet, og tala for Sogn og Fjordane viser at det finst
betydeleg utbyggbart vasskraftpotensiale innafor fylkesgrensene.
19 Småkraft
Den vanlegaste måten å klassifisere kraftverka på er å sortere dei etter størrelsen på generatoren:
1. Småkraftverk er vasskraftverk med ein installert effekt på mellom 1 og 10 MW.
2. Minikraftverk er kraftverk med ein installert effekt på mellom 100 kW og 1 MW.
3. Mikrokraftverk er kraftverk med ein installert effekt på opptil 100 kW.
Dei klassifiserte kraftverka som er lista opp over, går alle inn under namnet småkraft. Storkraft vert
brukt når ein snakkar om dei store kraftselskapa som Statkraft, SFE, Sunnfjord energi og fleire.
Kraftproduksjon er ei viktig næring for Sogn og Fjordane fylke og kraftproduksjonen har stor betyding
for landet. Produksjonen varierar noko frå år til år, men i 2009 vart 11,1 prosent av landets totale
produksjon av elektrisitet produsert i Sogn og Fjordane og fylket var den tredje største
kraftprodusenten i landet. I alt vart det produsert 14,7 TWh i Sogn og Fjordane det året.
Figur 58. Småkraftverk
86
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
19.1 Verdiar
Produksjon av vasskraft skapar verdiar som igjen gjev oss grunnlaget for økonomisk vekst.
Set vi ein marknadspris på 40 øre pr kW, vil det gi produsert elektrisitet for 5,9 milliardar kroner i
Sogn og Fjordane.
Tabell 7. Produsert vasskraft i 2009. Kjelde: Statistisk årbok 2010
Nedanfor viser tabellen dei ti største kraftverka i landet, to av dei har Sogn og Fjordane.
Tabell 8. Dei ti største kraftverka i Noreg
87
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
19.2 Vasskraftverk i Sogn og Fjordane
I 2009 var det vasskraftverk i 20 av 26 kommunar i fylket. Dei kommunane som ikkje hadde kraftverk
i 2009 er: Flora, Eid, Solund, Naustdal, Hornindal og Leikanger. Men om ein ser i dag på listene over
konsesjonar som er gitt og konsesjonssøknadar som er sendt, vil – dersom konsesjon vert gitt – alle
kommunane utan Solund ha vasskraftverk om nokre år.
Naustdal har no i 2012 tre småkraftverk med ein samla produksjon på 17 GWh
Sognekraft planlegg kraftproduksjon i Leikanger kommune, med ein antatt produksjon på
184 GWh. Antatt drift i 2014.
Tabellen nedanfor syner den totale kraftproduksjonen i Sogn og Fjordane i 2009.
Vasskraftproduksjonen i Sogn og Fjordane i 2009 var på 14,6 TWh.
Tabell 9. Vasskraftproduksjonen i den enkelte kommune i Sogn og Fjordane. Kjelde: statistisk sentralbyrå
Tabellen ovanfor skil ikkje mellom ”småkraft” og ”storkraft”,
88
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
19.3 Småkraftsituasjonen 2012
Tabellen nedanfor gjev eit kompakt bilete av småkraftsituasjonen i Sogn og Fjordane pr 26. januar
2012. Totalt 89 konsesjonar er tildelt, og Gloppen kommune er suverent på topp både når det gjeld
forventa gjennomsnittleg produksjon og tal konsesjonar.
Ser ein på heile fylket er det gitt konsesjonar med ein forventa produksjon på 1.111 GWh og det er
sendt søknadar med samla forventa produksjon på 1.117 GWh. Dersom alle kraftverka det er søkt
konsesjon for vert bygd, inneber det ei dobling av produksjonen – frå 1.111 GWh til 2.228 GWh. I
påvente av 420 KV linja Fardal-Ørskog som er venta stå ferdig 2015, er det stillstand i delar av
småkraftbygginga i fylket.
Tabell 10. Småkraftsituasjonen i Sogn og Fjordane pr 26. januar 2012
Merk at tabellen ovanfor syner konsesjonar som er gitt til bygging av småkraftverk. Ein stor
kraftkommune som Aurland kjen ut med null i tal tildelte konsesjonar, det betyr berre at det er dei
store kraftprodusentane som har blitt tildelt konsesjon i Aurland.
89
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
19.4 Kven eig småkraftverka
Tabell 11. Tabellen syner heilt eller delvis eksterne investorar som har fått eller søkt konsesjon til å drive
småkraftverk i Sogn og Fjordane
Småkraft AS har og er endå den mest aktive eksterne investoren med 16 tildelte konsesjonar og 5
konsesjonar inne til behandling hos NVE. I tabellen ovanfor ser ein at det er gitt 89
småkraftkonsesjonar i Sogn og Fjordane. Sidan 23 av desse konsesjonane er gitt til eksterne
investorar, så tyder det at 66 konsesjonar er eigd av grunneigarar.
19.4.1. Inntektene til småkraftverka
I 2010 hadde 73 småkraftprodusentar inntekter der den totale inntekta var 140,161 millionar kroner.
Medianinntekta var 1,3 millionar. I tillegg var det 25 produsentar som ikkje hadde noko inntekt
grunna dei endå var i bygge- eller planleggingsfasen. Småkraftverka sin totale produksjon vil auke
sterkt dei nærmaste åra.
Salsinntektene til kraftverka er i stor grad avhengig av spotprisen på Nord pool. Nord pool er den
leiande kraftbørsen i Norden som er eigd av det største nettselskapet i Noreg, Sverige, Danmark og
Finland. Kraftproduksjonen er naturbasert og kraftprisane vil være påverka av været. Tabellen
nedanfor syner prisen dei siste tre åra saman med ein generell merknad om nedbørsmengd.
Tabell 12. Pris/produksjon 2009-2011
Prisane er normalt høgre i vinterhalvåret enn i sommarhalvåret. Dei fleste småkraftverka har størst
produksjon i 2. og 3. kvartal og minst i 1. kvartal.
90
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
19.4.2. Sunnfjord Energi
Sunnfjord Energi As har bygd og vedlikehalde elvekraftverk sidan 1914, og har såles lang erfaring og
brei kompetanse innan faget. Sunnfjord Energi AS leverer kraft i eigarkommunane Jølster, Gaular,
Naustdal, Hyllestad, Solund, Fjaler og Førde. Sunnfjord Energi AS eig 7 kraftstasjonar med samla
middelproduksjon på 245 GWh. Dette dekkjer om lag 70 % av samla kraftforbruk i
konsesjonsområdet.
Sunnfjord Energi AS er og hovudaksjonær i selskapa Fossheim Energiverk AS med middelproduksjon
på 25 GWh og Kjøsnesfjorden Kraftverk AS. Det nye kraftverket i Kjøsnesfjorden fekk
produksjonsstart våren 2010 og har forventa middelproduksjon på 247 GWh.
Omlag 35 småkraftverk har blitt knytt til Sunnfjord Energi sine linjer dei siste ti åra, og desse
produserar no meir enn 150 GWh årleg. Etter NVE si kartlegging er potensialet for småkraftverk i
Sunnfjord Energi sitt område ti gangar større.
Sunnfjord Energi As har ei eiga gruppe medarbeidarar som jobbar spesielt med små-, mini- og
mikrokraftverk. Småkraftgruppa kan hjelpe aktuelle tiltakshavarar med alt frå enkelttenester, til ei
totalløysing for deira prosjekt.
Per dags dato har småkraftgruppa utført 12 konsesjonssøknadar for potensielle småkrafteigarar, og
bygd 4 småkraftverk. Sunnfjord Energi har til ei kvar tid mange prosjekt gåande i ulike fasar, frå
forprosjekt til kraftverk under bygging.
91
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
19.5 Sogn og Fjordane Energi – SFE
Sogn og Fjordane Energi AS vart etablert som eit nytt kraftkonsern frå 01.01.2003 etter ein fusjon av
selskapa SFE, Ytre Fjordane Kraftlag (YFK), Gloppen Elektrisitetsverk (GEV), Firdakraft og Eid Energi.
SFE - konsernet har i overkant av 200 tilsette, over 800 mill. kroner i driftsinntekter og
ein eigenkapital på omlag 1.100 mill. kroner. Konsernet er den største energileverandøren i Sogn og
Fjordane og er mellom dei store kraftselskapa på Vestlandet.
19.5.1. Ulike selskap
SFE konsernet har tre heileigde dotterselskap under seg: SFE Kraft, SFE Nett og SFE Produksjon.
SFE Produksjon AS er eit offentleg aksjeselskap som er eigd av Sogn og Fjordane Fylkeskommune,
BKK AS og 7 lokale kommunar. Selskapet driv 20 kraftverk med ein middelproduksjon på 1850 GWh
I SFE Produksjon føregår all teknisk aktivitet knytt til kraftproduksjon i konsernet. Selskapet står for
teknisk drift og vedlikehald av konsernet sine 13 kraftstasjonar i Nordfjord, Sunnfjord og Sogn, 3
kraftstasjonar leigd av Gloppen kommune. SFE Produksjon har 35 % medeigardel i Leirdøla kraftverk.
I tillegg tilbyr SFE Produksjon tekniske driftstenester til eigarar av småkraftverk i regionen.
Alle kraftstasjonane i SFE Produksjon er basert på rein fornybar energi, og mange av stasjonane er
sertifisert som "grøn energi". Total produksjon i kraftstasjonane i selskapet er nær 1.400 millionar
kWh, det utgjer om lag 1 % av normalforbruket i Noreg.
19.5.2. 10 millionar i resultat for SFE
Sogn og Fjordane Energi (SFE) si omsetning enda på 1,39 mrd. kroner i 2011, ei auke på 130 mill.
kroner frå 2010. Likevel vart resultatet 111 mill. kroner lågare enn i det føregåande året.
Hovudårsaka var store kostnader i tilknyting til orkanen Dagmar.
19.5.3. Status i dag
Situasjonen er no slik at det er fleire småkraftprosjekt som ligg på vent i påvente av den nye 420 kVlinja gjennom Sogn og Fjordane, den eksisterande linja har begrensa kapasitet til å ta i mot ny
produksjon.
SFE Produksjon AS har utgreia moglegheitene for utbygging av Gjengedal kraftverk i
Gjengedalsvassdraget i Gloppen kommune i Sogn og Fjordane med ein forventa produksjon på 136
GWh. Ei melding om prosjektet og dei ulike alternativa til utbygging er sendt til Noregs vassdrags og
energidirektorat (NVE). SFE Produksjon ønskjer å utvikle prosjektet som kan gje samfunnet tiltrengt
ny rein energi, og samstundes bidra til auka lokal verdiskaping. Meldinga er no på offentleg høyring.
92
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
19.6 Sognekraft
Sognekraft vart skipa 14. mars 1947 av kommunar og kraftlag i midtre og indre Sogn for å betre
kraftforsyninga til innbyggjarar og næringsliv i bygdene i Sogn. Dei har konsesjon for straumnettet i
kommunane Balestrand, Leikanger, Sogndal, Vik og Frønningen i Lærdal kommune. Hovudkontoret er
lokalisert i Vik i Sogn. Selskapet har kring 70 tilsette. Omsetnaden i 2009 var på 220 mill kroner.
Selskapet eig Årøy kraftverk og er medeigar i Statkraft Vikfalli med 12 %. Gjennomsnittleg produksjon
er 346 GWh i Årøy kraftverk og 90 GWh i Vikfalli. I 2009 vart produksjonen 455 GWh.
19.6.1. Planlegg utbygging av nye kraftverk
19.6.2. Svelgen Kraft Holding AS
Sognekraft AS stifta i september 2009 selskapet Svelgen Kraft Holding AS saman med SFE Produksjon
AS og Tafjord Kraftproduksjon AS. Sognekraft sin eigardel er på 10 %. NVE har tilrådd at Olje- og
Energidepartementet gir konsesjon etter industrikonsesjonslova og aksjekjøpet vert fullført når
denne konsesjonen er gitt. Gjennom dette eigarskapet disponerer Sognekraft 10 % av ein
årsproduksjon på om lag 460 GWh.
19.6.3. Offerdal Kraftverk AS
Sognekraft er største aksjonær i Offerdal Kraftverk AS. Kraftverket er planlagt bygt i Indre Offerdal i
Årdal kommune og vil gje i overkant av 100 GWh ny fornybar energi. Dette er nok energi til å dekke
behovet til 5.000 norske hushald. Offerdal Kraftverk AS sendte søknad om konsesjon til NVE i
desember 2011. NVE har lagt søknaden med tilhøyrande konsekvensutgreiing ut på høyring med
høyringsfrist 20. mai 2012.
19.6.4. Feios Kraftverk AS
Sognekraft er største aksjonær i Feios Kraftverk AS. NVE har, i brev til OED 23. november 2009, gitt ei
positiv tilråding for utbygging av Feios Kraftverk (95 GWh). Vilkåra er tilfredsstillande, men med noko
høgare minstevassføring om sommaren enn det som er føreslått i konsesjonssøknaden. Tilrådinga er
sendt til Olje- og Energidepartementet (OED) for slutthandsaming.
19.6.5. Leikanger Kraftverk
Sognekraft har, i samarbeid med grunneigarane, søkt om å få utnytte vatnet i Henjaelvi og Grindselvi
i Leikanger kommune til kraftproduksjon. Konsesjonssøknaden for Leikanger Kraftverk (184 GWh) har
vore på høyring med høyringsfrist i juni 2009. Det er inngått utbyggingsavtale med Leikanger
kommune på bakgrunn av eit positivt vedtak i Leikanger kommunestyre den 9. juni 2009. NVE vil gi si
tilråding til OED når dei har slutthandsama søknaden.
93
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
19.6.6. Småkraftverk
Sognekraft satsar på utvikling og drift av småkraftverk i nærområde. For tida ligg det inne søknad om
konsesjon på 6 småkraftverk med eit samla produksjonspotensiale på 87 GWh.
19.7 Luster Energiverk
Luster Energiverk er ein energileverandør som ligg inst i Sognefjorden i kommunesenteret Gaupne,
omkransa av Jostedalsbreen i Nord og Jotunheimen i Aust. Luster kommune er den kommunen i
landet som, i fylgje NVE, har størst potensial for utbygging av småkraftverk.
Luster Energiverk AS og Småkraft AS vil samarbeide om å utvikle småkraftverk i Luster kommune.
Dette skal skje gjennom eit nytt felles selskap - Luster Småkraft AS. Det nye selskapet vil vere
lokalisert i Luster kommune.
Samarbeidet vil sikre lokale fallrettseigarar moglegheit til å velje ein samarbeidspartnar som kan
utvikle falla på best mogleg måte, samtidig som det sikrar størst mogleg lokal verdiskaping.
Både Luster Energiverk AS og Småkraft AS har dei siste åra satsa tungt på småkraftutvikling. Luster
Energiverk AS har ein sterk posisjon lokalt, medan Småkraft AS er den leiande og klart føretrekte
samarbeidspartnar i Noreg. Småkraft AS har hittil avtalar med ca. 600 grunneigarar om utvikling av
over 150 kraftverk med ein forventa produksjon på ca. 2000 GWh – dvs nok straum til ca 100.000
husstandar. I fellesskap vil dei sikre effektivitet både i planlegging, bygging og drift – og dermed
større prosjektverdi til grunneigarane.
94
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
19.7.1. Småkraft i Luster
Luster kommune er ein ”kraftkommune”. Både Norsk Hydro og Statkraft har store anlegg i
kommunen. Den årlege vasskraftproduksjonen i kommunen er om lag 3 TWh. I tillegg er det fleire
små kraftverk i drift i Luster i dag og fleire er under planlegging og/eller omsøkt hos NVE:
I drift
Fivlemyrane kraftverk (2
MW)
Har konsesjon /
kons.fritak
Sage kraftverk (9 MW)
Smola kraftverk
Marifjøra kraftverk (100
kW)
Tverrelvi kraftverk
Sværa kraftverk (7 kW)
Krekaelvi kraftverk
Døsen kraftverk (100 kW)
Omsøkt
Harastølen kraftverk
(2x100 kW)
Sumelvi kraftverk
Geisdøla kraftverk (1,3
MW)
Vanndøla kraftverk (3,8
MW)
Kvåle kraftverk (5,0 MW)
Li kraftverk
Snauedøla kraftverk
Svardøla kraftverk
Vetle Svardøla
kraftverk
Elda kraftverk
Utladøla kraftverk
Hola kraftverk
Ugulsvik kraftverk
Tørvi kraftverk
Røneid kraftverk
Engjadalselvi kraftverk
Døsjagrovi kraftverk
Bergselvi kraftverk
Tabell 13. Småkraft i Luster
95
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
20 Vindkraft
Figur 59. Vindturbinar
20.1 Generelt om vindkraft
Vindkraftverk for produksjon av elektrisk energi er omfatta av energilova, og konsesjonsplikta
utløysast dersom ein eller fleire komponentar har ei spenning på over 1000 V (1 kV).
Vindkraft er elektrisitet produsert med ein fornybar energikjelde; vinden. Vinden beveger vengene
som via ein rotor driv ein generator inne i maskinhuset. Frå generatoren overførast den elektriske
krafta i kablar og ut på straumnettet til forbrukar.
I hovudsak er det to forskjellige vindturbinar på marknaden. Den horisontale og vertikale, men den
horisontalaksla er tilnærma einerådande på det kommersielle marknaden. Den horisontalaksla
vindturbinen består av eit tårn, eit maskinhus som er plassert på toppen av tårnet og ein rotor med
normalt tre venger som er festa til maskinhuset.
20.1.1. Kvar kjem vinden frå?
Som dei fleste andre energikjelder stammar vindenergien i utgangspunktet frå solenergi som er
tilført jorda. Vind er luftstraumar som søkjer å utlikne trykkforskjellar i atmosfæren, noko som
oppstår når sola varmar opp luftmassane ulikt på kloden. I Noreg finn ein dei beste forholda for
vindkraftproduksjon langs kysten og i fjellområda nær kysten. Vindforholda varierar mykje, og for å
vurdere eit område sitt potensial for vindkraft må det blant anna gjennomførast grundige
vindmålingar.
20.1.2. Energiinnhaldet i vinden
Vindturbinen fangar vindens bevegelsesenergi i ein rotor som er mekanisk kopla med ein aksling,
med eller utan gir, vidare til generatoren som leverer elektrisk energi.
Energi er effekt gangar tid. Effekten i vinden er avhengig av hastigheit og tyngda til vinden. Tyngda
eller lufttettleiken er igjen avhengig av trykk, temperatur og luftfukt. Høgt trykk og låg temperatur gir
tyngre luft enn fuktig luft med lågt trykk og høg temperatur.
96
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Ved havnivå har lufta generelt høgre trykk og er mildare, mens på fjellet har lufta lågare trykk og er
kaldare. Påverknaden frå trykk og temperatur vil delvis oppheve kvarandre, men vindhastigheita er
av mykje større betyding.
Hastigheita på vinden påverkar vindeffekten i tredje potens. Det betyr at ein dobla vindhastigheit
ikkje gir dobbel effekt, men 8-dobbelt!
20.2 Energi og Effekt
Energi og effekt er to viktige begrep innan vindkraft. Dei heng saman, men er ulike og lette å blande.
Energi er evna til å utføre eit arbeid. Energi kan verken oppstå eller forsvinne, kan berre gå over i ei
anna energiform. Effekt kan forklarast som tida det tek å overføre energi. Forholdet mellom energi,
effekt og tid er beskrive av formelen:
ENERGI = EFFEKT x TID
Ein vindturbin produserar ikkje energi, den omformar rørsleenergi frå vind til elektrisk energi. Kor
mykje energi ein vindturbin leverar er avhengig av effekten til vinden som driv generatoren og kor
lang tid den opprettheld effekten.
For elektrisk energi angis effekt i watt (W) og energi i watt timer (Wh) kor h kjem av hour. I det
daglege og innan vindkraft benevnar elektrisk energi og effekten oftast i tal tusen (k) eller millionar
(M). Derav uttrykka kW (kilo Watt), KWh og MW (millionar Watt), MWh.
I takt med den veksande vindkraftindustrien, har installert effekt i den enkelte vindturbin auka
betydeleg. I 1998 var maksimal installert effekt for ein vindturbin i Noreg 0,75 MW. I åra som kjem vil
dei landbaserte vindturbinane i Noreg ha ein installert effekt på mellom 2 og 3,6 MW. Under
normale vindforhold tek det mellom to og tre månader for ein moderne vindturbin å produsere
energien som vart/blir forbrukt for produksjon, installering, vedlikehald og destruksjon av en
vindturbin (www.windpower.org).
20.2.1. Vindturbinens verkingsgrad
Energien som hentast ut av turbinen kan forklarast som forskjellen i vindhastigheita før og etter
vinden har passert rotorblada. Umiddelbart kan ein tenke at det teoretisk er mogleg å hente ut all
bevegelsesenergi frå vinden. Om ein klarte det ville vindhastigheita bak rotorane bli lik null.
Luftmassane ville med dette ikkje kunne bevege seg vekk frå turbinen, og sjølv teoretisk er ikkje
dette mogleg. Matematikaren Betz utleda ei fysisk lov (Betz’s lov) som seier at ein maksimalt kan
omdanne 16/27 (59, 3%) av bevegelsesenergien i vinden til mekanisk energi ved å bruke ein
vindturbin.
97
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Figur 60. Viser verkeleg effekt i vinden, kva som er teoretisk mogleg å utnytte og kva turbinen i
praksis utnyttar
20.3 Vindkraftverk
Eit vindkraftverk er ei samling av meir enn éin turbin. Det er fordelaktig å plassere turbinane i
nærleiken av kvarandre for å dra nytte av stordriftsfordelar i form av vegbygging, nettilknyting,
bygningsmasse, drift og vedlikehald.
Figur 61. Havøygavlen vindkraftverk
98
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
20.3.1. Val av lokalitet
Etter at utviklar- /utbyggar har forprosjektert, kartlagt og undersøkt moglegheit for
vindkraftutbygging på antatt egna areal, kan ein søkje om konsesjon. Om et landområde er egna for
vindkraft er avhengig av fleire faktorar, men først og fremst av vindforhold, nettkapasitet og
moglegheit til å få konsesjon for bygging. Forklarar faktorane nærmare nedanfor:
20.3.2. Vind
Vind må være tilstade for at vindkraft skal være aktuelt. Kva som er god nok vindressurs er avhengig
av kva ein må investere for å utnytte ressursen og kva ein får betalt for energien som blir levert. Det
bles best langs kysten av Noreg, og frem til i dag er det i hovudsak prosjekt langs kyststripa som er
under saksbehandling, gitt/avslått konsesjon eller bygget. Vindturbinar i innlandet er blitt meir
aktuelt i Noreg i seinare tid. Innlandsvinden på høgreliggjande innlandsområde er svakare, men
jevnare og mindre ekstrem enn kystvind. Dette gjer at innlandsturbinar normalt har høgre tårn og
lengre blad for ”fange” meir vind.
For å gjere målingane av vindressursane mest nøyaktig bruker man ei målemast til å gjer dei fysiske
målingane. Då må ei eller fleire master i typisk turbinhøgde, 60-100 meter, måle vindforholda i minst
eit år. Ut ifrå målingane vil ein kunne ta standpunkt til om ein vindpark er teneleg å bygge, og kan
velje riktige vindturbinar til formålet.
20.3.3. Nett
Mangel på nett med ledig kapasitet er ein flaskehals for vindkraftutbygging i Noreg. Ofte ligg
prosjekta i område med låg befolkningstettleik og forbruk. Nettet i regionen må derfor normalt
forsterkast. Bygging av nye kraftleidningar krev som oftast konsesjon, og kan være tidskrevande og
kostnadsdrivande for prosjektet.
Ved bygging av ei enkel produksjonslinje (kallast radial) som ikkje har andre formål enn å få krafta ut
frå vindparken, må kraftutbyggar koste åleine. Finnast det derimot ei eksisterande linje med ledig
kapasitet eller eit nett (kallast masket nett) kor det ikkje er mogleg å føre nytta i si heiling til ein
enkelt eller klart avgrensa kraftprodusent, vil kostnadane bli delt på fleire.
20.3.4. Tilgjengelig areal
Sannsynlegvis ligg nokon av de beste vindressursane i Noreg på stedar der det aldri kjem til å bli bygt
vindkraft. Årsaka er at kostnaden eller etableringa aldri vil la seg forsvare eller være moglege i
forhold til reglar og forskrifter.
99
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Verna areal, unikt dyreliv eller areal tett opptil bustadar er eksempel på faktorar som kan by på
problem for å få konsesjon for eit prosjekt. Sjølve turbinfundamentet, veg og oppstillingsplass tek
liten plass, men vindressursen rundt turbinen påverkast slik at det eigentleg ikkje er plass til meir enn
ein turbin per 150-200 dekar, då komponentane i ein vindturbin har store dimensjonar både i tyngde
og utstrekning.
20.3.5. Drift og vedlikehald
Vindturbinane har behov for vedlikehald og tilsyn med jamne mellomrom . Godt vedlikehald er veldig
viktig for å redusere skader og feil, og ikkje minst for å oppretthalde ein tilfredsstillande produksjon.
Vindturbinen produserar berre når det bles. Vinden som har blåst forbi turbinen og ikkje blitt nytta vil
aldri komme tilbake, og slik sett tapt produksjon og tapte inntekter.
Fagpersonell skal vedlikehalde turbinane, og som en tommelfingerregel vil det være behov for ein
person for kvar 15 MW installert effekt. I tillegg til vedlikehald av turbinar vil det være noko
vegvedlikehald, brøyting og anna aktivitet.
20.3.6. Brukstid
Normalt leverer ein turbin elektrisk energi i cirka 6000 av årets 8760 timar, men det betyr ikkje at
den går for full effekt. I vindkraftbransjen er det vanleg å betegne produksjonen ved brukstid.
Brukstid er gitt ved:
Brukstid seier kor mange timar turbinen må gå med full effekt for å produsere årets produksjon. For
norske forhold er brukstid 2200-2500 timer normalt. Tal timar betyr ikkje at det i dei resterande ikkje
produserast, og for eksempel vil ein turbin som går på halv effekt i 5000 timar i året få ei brukstid på
2500 timer.
Brukstid viser forholdet mellom produsert energi og installert effekt, og høg brukstid er i
utgangspunktet positivt. Begrepet brukstid kan ikkje åleine brukast til å bestemme om turbinen
presterar optimalt, då ein ikkje kan være sikker på om riktig turbin effekt og bladlengde er valt. For
eksempel kan en turbin med lav generatoreffekt og/eller stor rotordiameter gi veldig høg brukstid,
men levere mindre energi enn ein turbin med større installert effekt. Det som er målet for eigar av
ein turbin er lågast mogleg kostnad på levert energi, og det seier brukstida ikkje noko om. Kva som er
optimalt er eit kompleks spørsmål og avhengig av vindressursen, størrelse og kostnader på turbin,
drift, vedlikehald og andre faktorar.
100
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
20.4 Historie
Vindkraft er ikkje nytt i Noreg. Historisk har nordmenn visst å utnytte sine vindressursar til blant anna
automatisering i jordbruket, pumping av vatn på seglskuter og etter kvart til elektrisitetsforsyning.
Bilete under viser e jærsk vindmaskin som gav bonden mekanisk energi som vart brukt til å drive
treskeverk på låven.
Figur 62. Jærsk vindmaskin frå 1872 med reimoverføring til treskeverk.
Ein av dei første offshore vindturbinane var norsk. Under Nansens Fram-ekspedisjon i polare forhold
frå 1893-96, hadde Nansens skute ”Fram” ein vindturbin montert på dekk for å kunne nytte elektrisk
lys. Verknaden av turbinen er beskrive i Nansens dagbok og Nansen skriv han er svært tilfreds med
turbinen og det ”deilige” elektriske lyset.
Figur 63. Polar skuta Fram i isen med vindturbin montert på dekk
101
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Dei første vindkraftanlegga i Noreg som kom i drift var på Hamarøy og Frøya i 1989, to turbinar med
ei samla effekt på 0,7 MW. Lite meir skjedde før i 2005, då den store vindkraftutbygginga på
Hundhammerfjellet starta, med 16 turbinar og installert effekt på drygt 50 MW. Den neste store var
på Smøla der andre byggjetrinn stod ferdig i 2008. Kapasiteten på vindparken Smøla I og Smøla II er
på 150 MW med 68 vindmøller, og med ei forventa produksjon på 450 GWh i året.
Det tekniske potensialet for vindkraft i Noreg er stort. Det har vorte anslått eit teknisk potensiale på
70 TWh landbasert vindkraft der 12 TWh i følgje NVE/Enova kan byggjast ut med noverande
kapasitet. Konsulentselskapet Sweco Grøner har på oppdrag frå Enova anslått det tekniske
potensialet for offshore vindkraft på norsk sokkel til 14 000 TWh/år.
20.5 Noregs vindkraftpotensial
Noreg har vindforhold som ligg blant Europas beste, og gjer vindkraftpotensialet svært relevant i
satsinga på fornybar energiproduksjon. Per januar 2012 er det bygd ut ca. 1025 MW vindkraft som i
2011 produserte 4,3 TWh fordelt på 21 vindkraftverk på landsbasis. Av desse er 2 tilhøyrande i Sogn
og Fjordane med ein produksjon på 56,6 GWh. NVE har i tillegg gitt ytterlegare 36 vindkraftprosjekt
konsesjon. 116 vindkraftsøknadar er under behandling på landsbasis, med ein samla produksjon på
ca. 66 TWh, derav 23 TWh er offshore prosjekt. 14 av vindkraftsøknadane kjem frå Sogn og Fjordane
med ein forventa produksjon på ca. 3 TWh.
Potensialet for vindkraft nær kysten er i følgje NVE estimert i same størrelsesorden som potensialet
for landbasert vindkraft, mens potensialet lengre ute enn 20 kilometer frå kysten er svært stort.
20.5.1. Hensyn ved utbygging av fornybar kraft
Før anlegg kan byggast må myndigheita inn å gjere omfattande vurderingar av prosjektas påverking
på andre forhold. Etter desse vurderingane vil ein del prosjekt få løyve, andre vert redusert i omfang,
eller får avslag på konsesjonssøknaden. Påverknaden av det ytre miljø er eit viktig kriterium ved
vurdering om energiprosjekta skal få konsesjon.
20.5.2. Miljø
Vindkraft er fornybar og gjev ikkje utslepp til miljøet, men vindkraftverk kan forstyrre leveområda for
planter og dyr. Dei støyar, kan forstyrre radiosignal og være ei kollisjonsfare for fugl. Anlegga kan og
endre estetikken i landskapet, og dermed gi reduserte naturopplevingar. Ein fordel med
vindkraftutbygging er at utbygging av vindkraftparkar er reversible naturinngrep. Landskapet kan
i ettertid i stor grad tilbakestillast til slik det var før utbygging.
102
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Regjeringa fastsette i 2006, eit nytt samla mål på 30 TWh i auka fornybar energiproduksjon og auka
energieffektivisering innan 2016 (med 2001 som utgangspunkt). Dermed vert det lagt opp til ei
monaleg auka i vindkraftproduksjonen i Noreg frå statleg hald. Noko av grunnen er ein forventa
miljøgevinst då vindkraft kan erstatte meir miljøfiendtlege energikjelder.
Det er ikkje problemfritt å byggje ut vindkraftanlegg, sidan anlegga legg band på store areal.
Vindkraftanlegg kjem såleis ofte i konflikt med andre viktige samfunnsomsyn. Landskap, biologisk
mangfald, kulturminne/kulturmiljø, reiseliv og landbruk er mellom omsyna som vert vurdert i
samband med planlegging og lokalisering av vindkraftanlegg. Mål om lågast mogleg miljø-/
samfunns- kostnad per KWh tilseier at vi bør konsentrere vindkraftutbygging til store anlegg der det
er gode vindforhold, høveleg infrastruktur og akseptabelt konfliktnivå i forhold til andre
samfunnsomsyn.
Eit vindkraftanlegg fører med seg fysiske inngrep i form av sjølve vindmøllene, med fundament og
oppstillingsplass, interne vegar og kablar, mellom møllene, servicebygg, transformator,
overføringsliner (luftspenn og evt. Sjøkablar) og vegar inn til området. I mange tilfeller vil det og være
behov for å etablere nye kaianlegg for å ta imot møllene. I dei tilfelle der det er gjeve konsesjon
(løyve) vert det sett som vilkår at anlegg vert fjerna ved utløpet av konsesjonstida (25 år).
103
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
20.6 Sogn og Fjordane
Sogn og Fjordane har størst produksjonspotensiale for vindkraftutbygging på land av alle fylke i SørNoreg. Havområda utanfor Stadt har den høgste vindhastigheita i landet med år middelvind på 10,5
m/ps i 80 m/høgde
Sogn og Fjordane fylke har ei relativt lang
kyststripe som strekker seg frå Gulen
kommune i sør til Selje kommune i nord.
Figur 64. Vindkart
Sogn og Fjordane har i dag ein vindkraftpark i drift, Mehuken Vindpark, som Kvalheim Kraft eig og
driv i Vågsøy. Totalt har parken 13 turbinar og ein installert effekt på 22,6 MW samt (ein) forventa
årleg produksjon på 65 GWh. Dette tilsvarar energiforbruket til dei rundt 6000 innbyggjarane i
Vågsøy kommune. Drifta av vindparken er automatisert. Vindturbinane har innebygd automatikk som
startar, stoppar og regulerar vindturbinane etter vindstyrke og vindretning. Parken har konsesjon til å
drive fram til 2038. Då kan parken demonterast og området tilbakeførast til å framstå som relativt
urørt.
104
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
20.6.1. Vindkraftmoglegheiter ved Vågsvåg
Kvalheim Kraft har søkt konsesjon for åtte vindturbinar ved Vågsvåg Vindkraftverk i Vågsøy
kommune, på bakgrunn av grunneigarar som ville ha ei vurdering for moglegheiter for vindkraft i
området. I juni 2010 vart det satt opp målemast, og foreløpige produksjonsberekningar i regi av
Kjeller Vindteknikk vil det gi ein årsproduksjon på 63 GWh.
Figur 65. Mehuken Vindpark
I Vågsøy og Selje kommune har og Stadt Wind AS konsesjon for testing og utvikling av flytande
vindturbinar på inntil 10 MW. Konsesjonen er gitt for fem år.
Regional plan for vindkraft vart vedteken av fylkestinget 8. juni 2011. Planen skal leggje til rette for
etablering vindkraftanlegg med ein samla årleg produksjon på 3 TWh, innan år 2025.
105
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
20.6.2. Vestavind Kraft
Selskapet Vestavind Kraft AS er stifta saman med Haugaland Kraft, Sunnhordland Kraftlag, BKK
Produksjon, Sunnfjord Energi, SFE Produksjon og Tafjord Kraftproduksjon. Selskapet er stifta med ein
eigenkapital på 21 mill. kr. der eigarane deltek med 1/7 kvar. Vestavind Kraft sitt forretningsområde
er å utvikle, byggje, eige og drive vindkraftanlegg, konsulentverksemd og tenesteleveransar knytt til
dette og delta i selskap med liknande føremål.
Vestavind Kraft ynskjer å utvikle vindkraft der forholda ligg til rette for gode prosjekt. Godt med vind
og infrastruktur i form av vegar og kraftnett er viktige faktorar.
I dag har Vestavind Kraft fleire vindkraftprosjekt under utvikling langs vestlandskysten.
Namnet på prosjekta er:
Okla, Bremangerlandet, Hennøy, Lutelandet, Ytre Sula og Folkestad som ligg i Sogn og Fjordane, og
Haram som ligg i Møre og Romsdal
Figur 66. Viser vindkraftprosjekta til Vestavind Kraft
106
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Dei desidert største prosjekta Vestavind Kraft har engasjert seg i er Havsul I og Havsul II. Dette er to
offshore vindkraftprosjekt med ein planlagt installasjon på inntil 350 MW for Havsul I og inntil 800
MW for Havsul II. OED stadfesta i september 2009 NVE sine vedtak vedrørande konsesjon for Havsul I
og Havsul II. Dette inneber ein rettskraftig konsesjon for utbygging av Havsul I, medan ein ikkje ville
gje konsesjon til Havsul II før ein hadde fått erfaringar om konsekvensar for fugl frå Havsul I.
Med bakgrunn i at vindkraftprosjekta offshore skil seg frå landbaserte prosjekt ved at utviklings- og
investeringskostnader, kompleksitet og risiko er langt større, bestemte eigarane i Vestavind Kraft seg
i 2009 for å etablere eit eige selskap for satsinga til havs, Vestavind Offshore AS. Selskapet vart stifta
med ein aksjekapital på 210 mill. kr. Vestavind Kraft sine aksjar i Havsul I AS og Havsul II AS vart selde
til Vestavind Offshore. Vestavind Kraft eig framleis offshoreprosjekta Stadtvind og Testområde Stadt.
Vestavind Kraft har sendt melding til NVE om planar for utbygging og drift av Stadtvind, eit flytande
vindkraftanlegg utanfor kysten av Selje og Vågsøy i Sogn og Fjordane. Planlagt installert effekt er
inntil 1.080 MW. Ein har i 2009 fått konsesjon for Testområde Stadt, som omfattar bygging og drift av
inntil 3 flytande vindturbinar med ein samla installert effekt på mellom 12 og 25 MW.
Saman med Statoil New Energy AS, har Vestavind Kraft stifta selskapet Lutelandet Energipark AS.
Dette selskapet skal utvikle, bygge og drifte ein vindpark som dekkar 1500 dekar i Fjaler kommune.
Lutelandet Energipark har ein planlagt installert effekt på inntil 50 MW, som vil kunne levere straum
til 7500 familiar.
Figur 67. Lutelandet i Fjaler kommune
I tillegg arbeidar Vestavind Kraft AS med utvikling av fleire nye vindkraftprosjekt i nært samarbeid
med grunneigarar og lokalsamfunn.
107
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
21 Vindkraft til havs
Offshore vindkraftverk for produksjon av elektrisk energi er omfatta av energilova såframt det er
lokalisert innanfor grunnlinja. Konsesjonsplikta utløysast dersom ein eller fleire komponentar har en
spenning på over 1000 V (1 kV).
Offshore vindkraft er vindkraft til havs. Vindkraftteknologi på land er meir moden både i form av
teknologi og økonomi enn offshore vind. Dei store fordelane med offshore vind er betre og meir
stabile vindresursar, store tilgjengelege områder og sannsynleg lågare interessekonfliktar enn på
land. Problemet med dagens løysingar er at både investering og vedlikehalds- og driftskostnadar er
betydeleg høgre enn på land.
21.1 Offshore vindkraft i Noreg
Stortinget har vedteke Havenergilova som legg rammene for utbygging av offshore vindkraft i Noreg,
men med dei rammevilkåra som gjeld i dag ser det ut til at utbyggingar offshore i Noreg ligg langt
fram i tid.
I dag er Havsul 1 som ligg i Møre og Romsdal, det einaste fullskala offshore vindkraftverket som har
fått konsesjon. Vestavind Offshore reknar no med at det blir teke ein investeringsavgjerd i slutten av
2012. Bygginga av Havsul I på 350 MW kjem dermed truleg ikkje i gang før i 2013-14. Havsul 1 er eigd
av Vestavind Offshore som igjen er eigd av Vestlandalliansen, energiselskapa mellom Haugesund og
Ålesund. Om Havsul 1, som skal produsere rundt 1 TWh energi i året, faktisk vert bygt, avheng av om
Noreg brukar midlar på å utvikle offshore fornybar energi. Med dagens regime er det truleg ikkje
mogeleg å få økonomi i prosjektet, dersom dei ikkje klarer å redusere kostnadane betydeleg.
Havsul II, ein foreslått andre fase i prosjektet med en kapasitet på 800 MW, ligg nær Havsul I, har
ikkje fått konsesjon, men kan få det seinare.
Siragrunnen er eit porsjekt under planlegging sør i Rogaland. Det er Havgul som utviklar det. Dei vil
prøve å bygge dette som eit reint kraftprosjekt for petroleumsnæringa.
No pågår det eit arbeid i regi av NVE med oppfølging av havenergilova med konsekvensutgreiing av
dei områda som vart føreslegne då lova vart handsama i Stortinget. Målet er å kunne lyse ut
blokker(felt) med blokkutlysinga i petroleumsindustrien som forbilde. Her det snakk om blokker både
for flytande installasjonar og botnfaste. Det er vanskeleg å få noko klart bilete av framdrifta her, og
ingen kan i dag seie noko om når nye offshore felt for vindkraft kan kome i Noreg.
108
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
21.2 Hywind
Den 8. september 2009 opna verdas første fullskala flytande vindmølle, Hywind utanfor Noregs kyst.
Hywind består av ein 2,3 MW vindturbin som er festa på toppen av eit tradisjonelt flyteelement kjent
frå blant anna produksjonsplattformer og bøyelasting til havs. På denne måten nyttast vinden der det
bles mest — langt til havs.






Tårnet er 65 meter høgt,
rotorblada er 82,4 meter i
diameter.
Flyteelementet stikk 100 meter
under havoverflata, og er festa til
havbotnen med tre ankerfeste.
Hywind passar for havområde med
djupne mellom 120 og 700 meter.
Heile konstruksjonen veg 5300
tonn.
Piloten skal testast over ein
periode på to år.
Hywind- prosjektet har ikkje hatt
nokon alvorlege hendingar
innanfor helse, miljø og
sikkerheit.
Figur 68. Testmølle utanfor Karmøy
109
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Figur 69. Hywind med nøkkeldata. Installert effekt på turbinen er 2.3 MW. Kilde: Statoil
I 2011 produserte Hywind 10,1 GWh straum, som tilsvarar forbruket til 500 norske husstandar. I
løpet av dei to åra testmølla har vore i drift utanfor Karmøy, har Statoil satt seg stadig fleire
ambisiøse mål, og kvar gang har måla blitt slått.
Tal timar testmølla var i produksjon tilsvarar 4390 fullast timar, og ein kapasitets faktor som var om
lag det doble av det som er normal landbasert vind. Og ein kapasitets faktor på ca. 50 prosent, der
det er elles vanleg med 30 prosent for eit offshore vindkraft, så her fekk og tiltakshavar ein svært
positiv tilbakemelding.
110
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
21.2.1. Stormar i Nordsjøen
Det er ikkje registrert skader på turbinen i løpet av hauststormane. Hywind har tålt vær med opptil
40 sekundmeter vind, og med bølgjer på opptil 18 meter. Turbinen har stengt seg sjølv av to gangar
der det har blitt registrert vindkast på over 25 sekundmeter, det er turbinen forhandsprogrammert til
for å unngå skader.
Figur 70. Hywind, som er verdas fyrste fullskala flytande vindturbin er her under slep til Karmøy
Figur 71. Hywind- piloten er plassert ca. 10 km utanfor kysten av Karmøy
21.2.2. Kontraktar
Piloten vart samanstilt i Åmøyfjorden utanfor Stavanger og plassert ca. 10 kilometer utanfor kysten
av Karmøy i Rogaland. Sjølve vindmølla er det Siemens som byggjer. Technip stod for flyteelementet
og hadde ansvar for installeringa offshore. Nexans la kabelen til land, og Haugaland Kraft har ansvar
for landfallet. Enova støtta prosjektet med 59 millionar kroner.
Statoil investerte i overkant av 400 millionar til bygging og vidareutvikling av piloten, samt forsking og
utvikling av vindmøllekonseptet, der målet er å redusere kostnadane slik at flytande vindkraft kan
konkurrere i kraftmarknaden.
111
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Statoil har bestemt at Hywind skal bli stasjonert på same plassen ut 2012. I løpet av året vil Statoil
konsolidere testresultata som til no er komen inn, og seinare ta stilling til om kva som skal skje med
mølla frå 2013. Truleg kjem ikkje Hywind til å bli vidareutvikla i Noreg. Hywind 2 som er ein større
park med 6-8 flytande vindmøller kjem sannsynlegvis til å bli plassert anten i Skottland eller på USAs
austkyst (I delstaten Maine). Dette har direkte samanheng med rammevilkår frå styresmaktene.
Britiske og amerikanske styresmakter er meir viljuge til å bruke offentlege midlar på utvikling av
offshore vindkraft.
21.3 Offshore vindkraft - ny bransje i sterk vekst
I dag er det 25 offshore vindparkar i drift i Europa. Ti nye er under bygging, medan ei lang rekke
prosjekt kjem i åra framover.
Desse prosjekta er fordelt på 15 land. Så langt har det vore stor interesse blant prosjektutviklarar for
å få dei klargjorde for utbygging.
Vindkraft til havs er i ferd med å bli ein betydeleg energi- og industrisatsing i Europa. Det er no over
20 år sidan dei første vindturbinane vart installert på grunt vatn i Danmark. Vindkraft til havs er i rask
vekst, men likevel ein relativt umoden bransje. Ved inngangen til år 2000 fantes det 58 turbinar i
Europeisk farvatn (åtte meter djupne på det meste) med ei samla installert kapasitet på ca. 30 MW.
Dette er fordelt over 49 vindparkar i 9 land, noko som vitnar om tung satsing i offshore samanheng.
Ved utgangen av 2010 var Europas samla installerte effekt på nærmare 3000 MW fordelt på 1136
turbinar.
EWEA(den europeiske vindkraftorganisasjonen) reknar med at det skal vere installert 40 GW (40 000
MW) offshore vindkraft innan 2020 og 150 GW innan 2030. Det betyr at med 5 MW vindmøller skal
det være installert 8.000 vindmøller innan 2020 og 30.000 innan 2030.
Produksjonen reknar ein med skal vere 150 TW i 2020 og 563 TWh i 2030. Til samanlikning er det
samla norske kraftforbruket i underkant av 130 TWh(2007-tal)
Mellom 2011 og 2020, reknar EWEA(den europeiske vindkraftorganisasjonen) med at den årlege
offshore marknaden for vindturbinar vil vakse jamt frå 1,5 GW(om lag 300 turbinar) i 2011 til å nå 6,9
GW(om lag 1300 turbinar) i 2020. I heile denne perioden vil likevel marknaden for landbasert
vindkraft vere større enn offshore- marknaden.
Mellom 2021 og 2030 reknar dei med at den årlege offshore marknaden for vindturbinar vilvakse
jamt frå 7,7 GW i 2021 til å nå 13,6 GW(om lag 2700 turbinar årleg) i 2030.
År 2027 vil vere det første året der marknaden for offshore vindturbinar overstig onshoremarknaden i Europa.
112
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Dei 150 GW installert kapasitet i 2030 ville produsere 563 TWh elektrisitet, noko som vil dekke
mellom 12,8% og 16,7% av EUs straumforbruk, avhengig av utviklinga i etterspurnaden for kraft.
21.4 Utvikling
Dei fyrste havvindparkane vart sett opp på grunt vatn og nær land, I dag er tendensen motsatt. Med
ei gjennomsnittleg djupne frå 12 meter til litt over 17 meter, og avstanden frå land auka med over 12
km, til 27 km (tal frå 2009 til 2010). I same perioden har gjennomsnittleg kapasitet gått frå 72 MW til
155MW.
Det første offshore vindkraftverket vart i 1993 satt i drift i Danmark. I Noreg er det planar om fleire
offshore vindkraftverk, både kystnære og lenger til havs. Per Mai 2012 er det gitt konsesjon til eit
kommersielt, offshore vindkraftverk i Noreg med tilhøyrande kraftleidning: Havsul 1 utanfor kysten
av Møre og Romsdal. I tillegg er det meddelt konsesjon til to pilotanlegg for flytende vindturbiner:
Sway og Hywind ved Karmøy, samt eit demonstrasjonsanlegg beståande av to botnfaste vindturbinar
utanfor Kvitsøy i Rogaland.
NVE har per i dag satt alle søknadar, unntatt pilotsøknader på vent. Årsaka er at
myndigheitene arbeider med å utrede norske havområde. Utredningane er venta å være ferdig i
løpet av 2012. Etter denne utredninga vil ein ta stilling til når ein skal opne for å gi konsesjonar for
offshore vindkraft i Noreg.
Tabell 14. Offshore vind i dag og i framtid (kjelde: EWEA 2011 b)
Turbinar på 2-3 MW har dominert den landbaserte vindkraftindustrien dei siste åra, derimot vert det
no spesialdesigna turbinar for offshore bruk i størrelsesorden 5-10 MW. I Europa i dag er over 5000
MW under konstruksjon, ytterlegare 18 000 MW gitt konsesjon og godt over 100 000 MW offshore
vind planlagt.
113
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
21.5 Vindkraft og økonomi
Vindkraft til havs er per i dag ein dyr form for energiproduksjon som krev betydeleg med offentleg
stønad, foreløpig avhengig av ein form for subsidier for å kunne være bedriftsøkonomisk lønsamt.
Kostnadsbildet i vindkraft er prega av høge kapitalkostnadar og utgifter til drift og vedlikehald, når
ein då skal gjere nytte av vindkraft til havs vil desse utgiftene verte vesentleg høgre. For at havvind
skal verte konkurransedyktig mot dei meir etablerte formene for energiproduksjon, kjem bedriftene
under kraftig press for å finne løysingar som reduserar kostnadane knytt til produksjon og installering
av turbinar og drift. Bransjen er samstemt i at standardisering og serieproduksjon er ein viktig faktor
for å kunne oppnå lønsemd.
21.6 Norske bedrifter og vindkraft til havs
Norske bedrifter som deltek eller som utforskar moglegheiter mot offshore vind kan grovt delast inn i
to kategoriar:
1) Bedrifter som har vindkraft til havs som eit supplement til sin eksisterande verksemd.
2) Bedrifter som har vindkraft til havs som sin hovudsatsing.
Dei fleste bedriftene som i dag er involvert i offshore vind er tilhøyrande i kategori 1). Basert på 94
bedrifter (datagrunnlaget i rapporten Vindkraft til havs) som oppgjev offshore vind som eit
forretningsområde, rapporterar 70 prosent av dei at dei og er involvert i petroleum relatert industri.
Fleirtalet av desse ser vindkraft til havs som ein moglegheit for å utnytte eksisterande kompetanse og
teknologi i ein ny marknad.
Av dei 94 bedriftene oppgjev 17 leiarar at vindkraft til havs er bedriftas hovudfokus (2).
Gjennomgåande små bedrifter, elleve av dei 17 bedriftene er etablert av uavhengige grunderar, 15
vart etablert for mindre enn fem år sidan, og 11 er lokalisert på Vestlandet. Meir enn 80 prosent
oppgjev at dei har utvikla nye løysingar/teknologiar for vindkraft til havs, men berre 41 prosent har
per i dag levert sine produkt eller tenester til offshore marknaden.
Noreg har ambisjonar, men kva teknologi og løysingar som kjem til å prege framtida er endå uviss.
Vindkraft til havs har ei stor utfordring angåande kostnadsreduksjon, samtidig treng ein eit stort løft
på straumnettet både på sjø og land.
114
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
21.6.1. Status i dag
Europa har i mange år vore einerådande innan offshore vindkraft. Utanfor vestkysten av
Storbritannia, ligg verdens mest produserande vindpark, Walney. Dei siste par åra derimot, har andre
delar av verda tatt opp konkurransen. Både Asia og Nord-Amerika representert ved Kina, Japan, SørKorea, USA og Canada har fleire prosjekt gåande. Kina og Japan er dei einaste landa utanfor Europa
med operasjonelle vindparkar per dags dato. Kina leder an med seks operasjonelle vindparkar, derav
tre stk med 100 MW installert kapasitet eller meir. Japans første vindpark stod ferdig så tidlig som i
2004, men landet har til no berre tre mindre vindparkar.
21.6.2. Overføringsnett i Nordsjøen
Ein viktig føresetnad for å bygge ut offshore vindproduksjon i Nordsjøen er at det lagast eit felles
overføringsnett på tvers av landegrensene. Dette nettet vert ofte kalla eit ”europeisk supergrid”.
21.6.3. Transport av offshore vindproduksjon til land
Energien må førast inn til land på ein kostnadseffektiv måte. Etter kvart som offshore vindkraft
byggast ut, vil det mest lønsame være å kople seg på eksisterande undersjøiske kablar for å redusere
behovet for nye overføringslinjer til land.
21.6.4. Knyte saman ressursar over større område
Eit kjent problem med vindkraftproduksjon er dei store variasjonane av levert effekt. Produksjon og
etterspurnad heng ikkje nødvendigvis saman, eit felles nett for vindparkane vil bidra til å redusere
dei totale svingingane. Den leverte effekten til marknaden vil dermed bli meir stabil enn kva ein
vindpark kan tilby åleine. Dette vil og gi dei ulike landa moglegheit til å eksportere straum i periodar
med overskot, og importere når dei har underskot.
115
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
22 Prosjektadministrasjon
22.1 Organisering
Organiseringa av prosjektet består av 2 nivå.
|
Prosjektansvarleg og Fagleg
rettleiar
|
Joar Sande
Prosjektskrivar
Joar
Sande
Anne
Britt
Hugøy
Figur72. – Organisasjonskart
Joar Sande er prosjektansvarleg og fagleg rettleiar.
Kontaktinformasjon
Navn:
E-post:
Joar Sande
[email protected]
Telefon:
57722629 / 41440591
Prosjektskrivar
Skrivar av prosjektet, Anne Britt Hugøy, avgangsstudent ved HSF-AIN våren 2012. Har vore åleine om
prosjektet, så naturleg har eg vore leiar og hatt eineansvar for hovudoppgåva.
Kontaktinformasjon
Namn:
E-post:
Anne Britt Hugøy
[email protected]
Telefon:
90822681
Heimeside for prosjektet : http://prosjekt.hisf.no/~12fornybar/
116
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
22.2 Gjennomføring i forhold til plan
Den første perioden i prosjektet jobba eg med planlegging av heile prosjektet. Dette resulterte i ein
forprosjektrapport som vart levert til prosjektansvarleg. Den viktigaste delen av rapporten var å
beskrive sjølve prosjektet. Kva var problemstillinga, og korleis løyse den best mogleg.
I forhold til framdriftsplanen som vart utarbeidd i byrjinga av prosjektperioden, har eg fylgt den
ganske bra, bortsett frå sluttfasen der eg hadde som mål og kunne jobbe med redigering av
rapporten etter den 10. mai, men med eit så stort emne, og ingen å dele arbeidet med har skriving av
rapporten følgt meg heilt til leveringsfrist.
Det skulle og lagast ei heimeside for prosjektet, noko eg ikkje hadde erfaring med. Men med god
hjelp av medstudent, kom heimesida i gang 6. mars.
22.3 Økonomi og ressursar
Dette har vore eit informativt prosjekt, og eg har ikkje brukt midlar til kjøp av forskingsrapport.
Einaste kostnadane vil være kopiering av sluttrapporten i tre eksemplar.
Eg har ikkje ført noko nøyaktig timetal, grunna mykje heimearbeid sidan eg har vore åleine om
prosjektet, og det har vært litt til og frå i løpet av dagane. Men vil tru eg ligg omtrent som berekna,
altså rundt 500 timar totalt i heile prosjektperioden.
22.4 Generell prosjektevaluering
Prosjektarbeid er ei arbeidsform som eg føler eg har god kontroll på sidan det er ein sentral del i den
treårige ingeniørutdanninga. Gjennom tidlegare prosjekt har eg opparbeidd meg gode erfaringar
med tanke på struktur og gjennomføring av prosjektrapportar. Det har vore høgre krav, sidan eg har
vore åleine om prosjektet, og alt ansvar har kvilt på meg. Vidare har prosjektet vore delt opp i eit
forprosjekt og eit hovudprosjekt med tilhøyrande rapportar (sjå vedlegg 3 for forprosjektrapport).
Prosjektbeskrivinga ligg som vedlegg 4 til rapporten.
Prosjektperioden har gått bra, enkelte periodar skulle eg ynskja at ein var fleire om rapporten, slik at
ein kunne dele arbeidet. Men og greitt å ha eit slikt ansvar åleine, då ein får satt sin eigen struktur på
arbeidet.
117
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
22.5 Arbeidsmetodar
Eg har stått fritt til å danne mine eigne arbeidsmetodar. Stort sett har det vore å kontinuerleg hente
inn opplysningar om emnet, finne ut kva som er sentralt å ha med i rapporten, for å lage ein
informerande og interessant lesing.
22.6 Møter
Kvar 14. dag skulle eg etter planen i forprosjektet ha møte med prosjektansvarleg, men etter to
møter fant vi ut at det kunne være ei god løysing å ta møta etter behov, eller på telefon om det
trengtest.
22.7 Nettside
Har laga ei nettside der rapportane for heile prosjektperioden ligg. Der ligg
kontaktinformasjon og anna. Heimesida er publisert via Wordpress.
Link til heimesida: http://prosjekt.hisf.no/~12fornybar/
118
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
23 Konklusjon
Økt norsk kraftproduksjon fram mot 2020 vil i all hovudsak komme frå vasskraft og vindkraft på land.
For desse teknologiane finnast det store naturressursar, og kostnadane er kjente og lågare enn for
andre teknologiar, som neppe vil gjere seg gjeldande på kort sikt då energisektoren er tidskrevande.
Sogn og Fjordane er eit ressursområde for fornybar energi. Dei fornybare næringane i Sogn og
Fjordane famnar om vasskraft, vindkraft, bioenergi, bølgjekraft, solenergi og termisk energi frå grunn
og vatn. Eit straumnett med god kapasitet, både innan Sogn og Fjordane, og til og frå fylket, er heilt
avgjerande for å sikre god forsyningstryggleik, bidra til auka verdiskaping, og auke i produksjonen av
fornybar energi.
Felles for utviklinga av desse næringane er trongen for kompetanse, nytenking og dokumentasjon av
produkt og tenester. Ein må arbeide for at fornybar energi vert eit område med sterk auke i
verdiskapinga og mange nye lønsame arbeidsplassar i Sogn og Fjordane.
Vi kan redusere dei norske klimagassutsleppa betydeleg, Vidare utvikling av våre fornybare
energiressursar er viktig for å leggje til rette for berekraftig norsk energibruk.
Dei store gevinstane vil vi seinare kunne hauste i mange tiår etter 2020, om myndigheitene og
energiselskapa saman legg grunnlaget for ein ny epoke i norsk energihistorie.
119
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
24 Referanseliste
Nettsider:
http://www.vindkraft.no/offshore-vindkraft/offshore-historie.aspx
lasta ned 01.05.12
http://www.ntnu.no/documents/7414984/0/Hansen+og+Steen+%282011%29%20Vindkraft+til+havs
.pdf
lasta ned 02.05.12
http://www.sfj.no/cmssff/cmsmm.nsf/lupgraphics/Regional_plan_vindkraft.pdf/$file/Regional_plan_
vindkraft.pdf
lasta ned 27.04.12
http://www.vindkraft.no
lasta ned 27.04.12
http://www.fjernvarme.no/index.php?sideID=50&ledd1=15
lasta ned 19.05.12
http://sognogfjordane.miljostatus.no/msf_themepage.aspx?m=2783
lasta ned 11.05.12
http://www.nve.no/no/Konsesjoner/Konsesjonssaker/Vannkraft/
lasta ned 12.05.12
http://www.sfe.no/Default.aspx
lasta ned 15.05.12
http://www.sunnfjordenergi.no/
lasta ned 15.05.12
http://arsrapport2011.statkraft.no/virksomheten/fakta/
lasta ned 16.05.12
http://www.sognekraft.no/
lasta ned 16.05.12
120
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
http://www.lusterenergiverk.no/
lasta ned 17.05.12
http://www.statkraft.no/energikilder/saltkraft/
lasta ned 13.05.12
http://www.regjeringen.no/nb/dep/oed.html?id=750
lasta ned 14.05.12
http://www.fjordbio.no/pub/cms19.html
lasta ned 19.05.12
http://www.skjolberg.com/innstraling.htm
lasta ned 18.04.12
http://www.skjolberg.com/Solfanger.htm
lasta ned 18.04.12
http://www.fornybar.no/sitepageview.aspx?sitePageID=1675
lasta ned 20.04.12
http://www.norsuncorp.no/
lasta ned 13.05.12
www.elkem.no
lasta ned 14.05.12
http://www.bellona.no/norwegian_import_area/factsheet/energi/1138834321.16
lasta ned 19.03.12
http://fornybar.no/sitepageview.aspx?sitePageID=1724
lasta ned 19.03.12
http://renatesenteret.no/topaatur/Bolgeenergi/Hvordanoppstarbolger.html
lasta ned 20.03.12
http://www.havkraft.no/h-wec-system/
lasta ned 20.03.12
121
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
http://home.no/vannenergi/tidevannskraft.html
lasta ned 26.03.12
http://snl.no/.taxonomy/1445
lasta ned 28.03.12
http://www.nationen.no/2012/04/20/landbruk/gardsvarme/gardsvarmeanlegg/brenselflis/7381204/
lasta ned 24.04.12
http://kjjs.wordpress.com/hva-kan-du-gj%c3%b8re/
lasta ned 25.04.12
http://www.fornybar.no/file.axd?fileID=8
lasta ned 06.05.12
http://no.wikipedia.org/wiki/Havvarmekraft
lasta ned 06.05.12
http://www.regjeringen.no/nb/dep/oed/dok/NOU-er/1998/NOU-1998-11/24/9.html?id=349246
lasta ned 05.05.12
http://www.kvalheimkraft.no/Mehuken
lasta ned 19.05.12
http://www.regjeringen.no/nb/dep/oed/tema/fornybar-energi/overforingsnettet.html?id=444385
lasta ned 11.05.12
http://resultat.enova.no/
lasta ned 08.05.12
http://gronnbil.no/index.php
lasta ned 13.05.12
http://www.statnett.no/no/Prosjekter/Orskog-Fardal/3D-Visualisering/
lasta ned 07.05.12
122
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
http://www.energinorge.no/getfile.php/FILER/AKTUELT/NETT%20OG%20SYSTEM/En%20landsdel%2
0p%E5%20vent%5B1%5D.pdf
lasta ned 07.05.12
http://www.regjeringen.no/nb/dep/oed/tema/fornybar-energi/hva-er-gronnesertifikater.html?id=517462
lasta ned 04.05.12
http://www.zero.no/fornybar-energi/politikk-og-rammevilkaar/groenne-sertifikater
lasta ned 05.05.12
http://www.vindkraftforum.no/
lasta ned 19.05.1212
Klimatiltak i landbruket i Sogn og Fjordane 18042012
Rapport lasta ned 23.04.12
Idsø, Johannes : R-Nr 1/2012. Småkraft og regionaløkonomisk vekst. Høgskulen i Sogn og Fjordane
Rapport lasta ned 24.04.12
Bøker/rapporter:
Energibedriftens Landsforening: 2008. Energi er Norges klimautfordring.
Gard Hopsdal Hansen & Markus Steen : CenSES-rapport 1/2011. Vindkraft til havs.
Hamnaberg Håvard: R-Nr 2/2010. Tilgangen til fornybar energi i Norge.
Muntleg:
Bjarte Kapstad, Sunnfjord Energi AS
Stein Arne Ottesen, Lutelandet Utvikling AS
123
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
25 Tabelliste
Side
Tabell 1. Oversikt over kraftsituasjonen i Sogn og Fjordane og midt Noreg eit normalår.
24
Tabell 2. Oversikt over kraftsituasjonen i Sogn og Fjordane og midt Noreg i 2015 ved
ferdigstilling av Ørskog-Fardal og Namsos-Orkdal.
25
Tabell 3. Oversikt over kraftsituasjonen i Sogn og Fjordane og midt Noreg i 2020 ved
ferdigstilling av Ørskog-Fardal og Namsos-Orkdal.
25
Tabell 4. Oversikt over plassering av potensielle sentraliserte biogassanlegg i Sogn og
Fjordane.
39
Tabell 5. Leiande land innan geotermisk kraftproduksjon.
48
Tabell 6. Kraftverk i konsernet pr.31.12.2011.
81
Tabell 7. Produsert vasskraft i 2009.
87
Tabell 8. Dei ti største kraftverka i Noreg.
87
Tabell 9. Vasskraftproduksjon i den enkelte kommune i Sogn og Fjordane.
88
Tabell 10. Småkraftsituasjonen i Sogn og Fjordane pr. 26 januar 2012.
89
Tabell 11. Tabellen syner heilt eller delvis eksterne investorar som har fått eller søkt
konsesjon til å drive småkraftverk i Sogn og Fjordane.
90
Tabell 12. Pris- /Produksjon - vasskraft 2009-2011.
90
Tabell 13. Småkraft i Luster.
95
Tabell 14. Offshore vind i dag og i framtid.
113
124
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
26 Figurliste
Side
Figur1. Olje- og gassproduksjonen krev meir energi
15
Figur2. CO2-utsleppa frå transportsektoren, fordelt på sektorar
16
Figur3. Utvikling i klimagassutslepp 1990-2011
18
Figur4. Energimerking
19
Figur5. Elektrisk motor er mest energieffektiv
21
Figur6. Bilete av Stop- skilt
21
Figur7. Utvikling av ladbare bilar
22
Figur8. Plugg-inn-bilar gjev økt effektivitet og reduserte utslepp
22
Figur9. Bilete av høgspentmast
26
Figur10. Traseen til Ørskog-Fardal
27
Figur11. Grønt sertifikat
29
Figur12. Bilete av kraftnett
30
Figur13. Tilverkingsvegar for biomasse til energi
31
Figur14. Bilete av produksjon av skogflis
32
Figur15. Bioenergi er krinsløpbasert
34
Figur16. Biobrenselanlegg
35
Figur17. Bilete av maskin på oppdrag – leigekverning
37
Figur18. Bruksområder for bioenergi
38
Figur19. Bilete av isolerte fjernvarmerøyr under installasjon
41
Figur20. Forbruk av fjernvarme i ulike forbruksgrupper i tidsrommet 1991-2010
42
Figur21. Nettoproduksjon av fjernvarme i ulike typar varmesentralar i 2010
43
Figur22. Bilete av Sogndal
44
Figur23. Grov skisse av jordas indre
45
Figur24. Bilete av varmekjelde på Island
47
Figur25. Ulike temperaturområde for geotermisk energi
48
125
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Figur26. Solenergi globalt
49
Figur27. Døme på passiv solvarme
50
Figur28. Solfangar
51
Figur29. Solcellepanel
52
Figur30. Bilete av ein solcellepark
53
Figur31. Consentrating solar power (CSP)
54
Figur32. Årleg sol stråling mot optimal vinkla flate
55
Figur33. Solinnstråling i Noreg
56
Figur34. Bilete av solcellefabrikken Norsun i Årdal
58
Figur35. Bilete av: Elkem Bremanger som ligg i Svelgen i Sogn og Fjordane
58
Figur36. Opphavet til bølgjene
60
Figur37. Bølgjer
60
Figur38. Omforme bølgjeenergi
61
Figur39. Svingande vassøylesystem
62
Figur40. Kilerennesystem
62
Figur41. Verdskartet med påtrykte breiddegrader
63
Figur42. Havkraftanlegg
65
Figur43. Statkraft på Tofte
67
Figur44. Prinsipp for trykkretadert osmose kraftverk
70
Figur45. Tidevassanlegg
71
Figur46. Vassmøller plassert på havets botn
72
Figur47. La Rance tidevasskraftverk
72
Figur48. Kartet syner dei områda i verda med størst potensial for bølgje og
73
Tidevasskraft
Figur49. Illustrasjon: tidevasskraftverk Hydra Tidar
74
126
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
Figur50. Noregs første tidevasskraftverk er bygd i Kvalsundet i vest Finnmark av
Hammerfest Strøm.
76
Figur51. Bilete av rennande vatn
77
Figur52. Prinsippskisse vasskraftverk
79
Figur53. Vasskraftpotensialet i Noreg
80
Figur54. Bilete av De tre kløfters demning
82
Figur55. Land med størst vasskraftproduksjon i 2009
83
Figur56. Kart over verna vassdrag i Sogn og Fjordane
84
Figur57. Kraftproduksjon i Sogn og Fjordane
85
Figur58. Bilete av eit småkraftverk
86
Figur59. Vindturbinar
96
Figur60. Viser verkeleg effekt i vinden, kva som er teoretisk mogleg å utnytte og kva
Turbinen i praksis utnyttar.
98
Figur61. Bilete av Havøygavlen vindkraftverk
98
Figur62. Jærsk vindmaskin frå 1872 med reimoverføring til treskeverk
101
Figur63. Polarskuta Fram i isen med vindturbin montert på dekk.
101
Figur64. Vindkart
104
Figur65. Bilete av Mehuken Vindpark
105
Figur66. Viser vindkraftprosjekta til Vestavind Kraft
106
Figur67. Bilete av Lutelandet i Fjaler kommune
107
Figur68. Testmølle utanfor Karmøy
109
Figur69. Hywind med nøkkeldata
110
Figur70. Hywind, under slep til Karmøy
111
Figur71. Hywind – piloten er plassert ca. 10 km utanfor kysten av Karmøy
111
Figur72. Organisasjonskart
116
127
Hovudprosjekt, våren 2012
HO2-300
FORNYBAR ENERGI
27 Vedlegg
Vedlegg 1. Statusrapport
Vedlegg 2. Gantt- skjema
Vedlegg3. Forprosjektrapport
Vedlegg4. Prosjektbeskrivelse
128
Hovudprosjekt, våren 2012