Takk! Det er også denne gongen god grunn til å takke alle dykk som har teke del i arbeidet med å få stoff til enno eit nummer av årboka for Hol historielag, Under Hallingskarvet. Mykje forarbeid, mykje skrivearbeid og ein god del etterarbeid ligg bak kvar einaste artikkel. Årets hefte spenner frå 1600 talet til 1960 talet når det gjeld stofftilfang. Dermed får du både det lange og det litt kortare perspektivet på lokalhistoria vår. Me er svært stolte og glade over å kunne presentere årets Under Hallingskarvet, det 8. i rekkja. Og me vonar sjølvsagt at interessa og lysta til å skrive i årboka berre aukar på så det blir fyldige hefter også i framtida. Ikkje ver redd for at det du sit med og kanskje gjerne vil fortelja til andre ikkje er noko. Det er det heilt feil å tenkje – alt har si soge, det er berre spørsmål om nokon vil formidle, fortelja den. Så set i gang! Å formidle historie til nye generasjonar er noko av det viktigaste historielaget heldt på med, og i tillegg til Under Hallingskarvet er også Holkalenderen ein måte å formidle historie gjennom gamle bilete. Har du ikkje sikra deg Under Hallingskarvet gjennom tidene, så har me framleis eldre hefter på lager. Ta kontakt så sender me deg dei du manglar. Helsing Hol historielag Knut Medhus leiar – viktig for deg og for uss! Bli kjent med heimbygda di og det som har vore. Det er mykje å velja i! Bokhandelen er ein triveleg plass å vera, berre sjå: Bøker, hobby, kontor- og datarekvisita, leiker m.m. og treng du meir peng, så har me tipping og rikstoto Velkomen innom Perstølen Ålingen kjøpesenter, 3570 Ål • Tlf 3208 1003 • [email protected] www.libris.no/hallingdal Du finn sjølvsagt det same utvalet i bøker og kontorrekvisita på Gol og Nes. Velkommen til oss på NOTABENE GEILO for ein god handel i nyoppussa butikk! Her vil du finne noko for liten og stor, far og mor. Vi har godt utval av lokallitteratur frå heile Hallingdal. Telefon 3209 0019 - www.notabene.no 2 Hol historielag 2012 Eit nytt år går mot slutten og Hol historielag er glade for den store oppslutningen som har vore til våre ulike arrangement dette året. Det er så mykje enklare å drive med lagsarbeid når ein ser at medlemmene sluttar opp om det ein prøver å få til og me vonar de vil halde fram med oppslutninga også komande år. Me starta året slik dei fleste laga gjer med årsmøtet. Ola Ruud kåserte på sin alltid lune og underfulle måte og det var eit svært godt besøkt årsmøte der årsmøtesakene gjekk unna veldig greitt. I februar hadde me besøk av Kåre Olav Solhjell som sette soga om Hol dei siste hundre åra i kvinneperspektiv. Han hadde også eit kurs i det å forstå den gamle, snirklete gotiske skrifta. Ikkje så enkelt, men som så ofte ellers, øving gjer meister. 19. mars fekk me besøk frå Hole då Margit Harsson fortalde om bakgrunnen for ulike stadnamn og ikkje minst forklarte mange namn som medlemmene hadde sendt til henne. Tidleg på våren hadde me ein kveld der Torstein Seim fortalde om Villandane og Knut Medhus om lordane. Så barst det avgarde på historielagets årlege tur. For fyrste gong fekk me til ein to dagars tur og den gjekk til Haugesund og Karmøy der me såg på dei store utgravingane som er i ferd med å bli avslutta der. Bussturen vart krydra med store mengder opplysningar om det me såg takka vera den gode forteljaren og lokalkjente Georg Brekke. 4 planlagte arrangement måtte gå ut av ulike grunnar, men me fekk i alle fall erstatta eit av dei med ein temakveld der møteplassar var hovudsaka. Framifrå kåseri av Marit Hansen og Ola Ruud gjorde det til ein hyggeleg kveld. Den store vandringsturen i år vart turen til Usteberget under leiing av Arne Brynildsen. Me var på jakt etter Ustebergets løyndomar fossilar som er 500 millionar år gamle. Og me fann! I høve 200-års minnet om Ludvig Lindemann arrangerte historielaget saman med kyrkjemusikkomiteen ein konsert med utøvarar frå Ål og Torpo som serverte musikk som Lindemann hadde samla på sine ferder i Hallingdal blant anna i Hol. Planlegginga av 2013 er i full gang – programmet kjem i samband med årsmøtet som er tidleg i februar 2013. Takk for samarbeidet i 2012 og me gler oss til å møte dykk på ulike tilstellingar også i 2013. For Hol historielag styret Knut Medhus leiar 3 Tusen takk til våre støttespelarar! www.hallingplast.no www.dbcarkitektur.no www.hol-sparebank.no www.geilofjellandsby.no www.e-co.no www.sb1.no Andre hefter frå Hol historielag I tillegg til det du no heldt i handa, Under Hallingskarvet, har Hol historielag følgjande å by på i 2012: • Nils Slåtto – ei minnebok: Nils Slåtto vart henretta av nazistar under krigen. Barnebarnet Olav Odden har samla mykje stoff om Nils og historielaget har teke på seg å gi ut heftet som fortel historia om Nils og kva som skjedde i samband med likvideringa og rettsakene etterpå. • Holkalenderen 2013: Kalenderen i 2013 inneheldt gamle foto levert inn til Bygdearkivet av folk som har teke vare på dei gjennom mange år. • Ulf Kløve – trollmann i turisme kom ut tidlegare i haust. Arne Skogheim har laga eit portrett av Ulf Kløve som til fulle viser kva breidde Ulf har stått for i arbeidet sitt. Og skulle du mangle tidlegare utgåver av Under Hallingskarvet så spør i bokhandelen – dei skal ha eit lager av alle. Me minner også om boka om busselskapa i kommunen, Bak rattet som framleis er å få kjøpt og heftet Gamle tufter i Urundlie og Grønsetlie. 4 Innhald Hol historielag 2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 Tusen takk til våre støttespelarar! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 Andre hefter frå Hol historielag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 Bli medlem i Hol historielag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 Item – kuren som skulle gi karane håret attende . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 Varden på Ustetind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Merovingerkrigaren på Halldalsnosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Vildrenjagten paa Hardangervidden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 «Hols vakraste jente» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 Paul Breiehagen (Del 1): Om folk og hende ved Strandavatn . . . . . . . 31 Ein dag i den gamle skulen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 «En fryser ikke toet av en hallingdøl» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 Barndomsminner fra Hovet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Guttorm med skyggelua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Slåttonn på Rangdistølen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Læregutt på Hol bilverksted høsten, vinteren og våren 1948-49 . . . . . 59 Sander skredder og andre skotter. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Kongeørna på Hallingstad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Asle Grepp (1917-1945) – eit krigsminne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Soga om Hol maskinlag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Vegen over Dagalifjellet – et 100 års minne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 Heimatt til Geilo i år 1900 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90 Meir enn ein halv milliard år gamle fossil i Usteberget . . . . . . . . . . . .98 Frottébørsten til badehuset i Hol. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Eit minne om bombene i Tobakktjørnet og bombinga på Geilo . . . . 110 Då folket på Vatne gjekk til kyrkje i Hol. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Mors dokument . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 5 Bli medlem i Hol historielag Du som no sit med Under Hallingskarvet 2012 i hendene kan kanskje tenke deg å bli medlem i Hol historielag som gir ut dette heftet? Det forpliktar ikkje meir enn å betala medlemskontingenten som er 100 kr for einskildmedlem eller 150 kr for familiemedlemskap. Betal inn til konto 2333 32 35498. Gjennom vandringar, møter om ulike tema, svallekveldar og temakveldar vil laget gjera sitt til å auke interessa for soga om di eiga bygd, din eigen kommune. Medlemstalet i laget er no om lag 250. Me prøver mest mogleg å kommunisere per e-post då det er veldig raskt og greitt, så hugs å oppgi e-post adressa di når du melder deg inn. Årsprogrammet for 2012 blir sendt alle medlemmene i januar/februar. Me tek gjerne i mot idear til vandringar eller tema for møtene våre. Kvar vår legg me ut på tur der me reiser med buss til spennande kulturmål i Sør-Norge. Turen er gratis for medlemmer. Redaktør: Knut Medhus Postboks 4, 3576 Hol Tlf: 3208 9236/4815 0055 E-post: [email protected] Bilderedaktør: Bjørn Furuseth www.hol.historielag.org Ettertrykk og avfotografering av stoff eller illustrasjonar er ikkje tillatt utan avtale med utgjevar. Forfattarane er ansvarlege for innhaldet i dei artiklane som er signerte. Utgitt av Hol historielag, 3576 HOL ISBN 978-82-999172-0-9 Under Hallingskarvet 2012 er levert av Thor Røer, 3579 Torpo 6 Item – kuren som skulle gi karane håret attende Dei som er litt oppi åra hugsar det sikkert enno – hårvatnet og kremen som heitte Item og kom frå Geilo. Den skulle ordne det slik at mannfolk som hadde mista håret fekk det att ved å gjennomgå Itemkuren. Det er litt uvisst når det starta, men midt på 1950 talet oppsto selskapet A/S Norsk Item med adresse Geilo. Og på Geilo var det eigaren av Geilo verktøy og knivfabrikk, Erling Brusletto som sto bak. I løpet av nokre hektiske år selde dette produktet så godt at det vart ei god inntektskjelde for fabrikkeigaren. Blandinga av Itemprodukta foregjekk på på Geilo og salskontoret var i Skippergata 27 i Oslo. På Itemrommet eller «laboratoriet» gjekk tapping og pakking med liv og lyst. Frå v: Grethe Brusletto, Gudrun Endrestøl på kaffibesøk frå lageret, Eva Brusletto og Randi Kvarme. Foto: Erling Brusletto. 7 Itemproduktet kom egentleg frå Sveits. Der finn ein det like tilbake til 1947 og det vart etablert selskap i fleire land i Europa dei komande åra. Itemprodukta besto i følge dei opplysningane produsenten sjøl gav, av vegetabilske oljer, og det var visse urtar som spelte ein særleg viktig rolle. I tillegg opplyste produsenten at det var ein del andre svært virkningsfulle stoff som ingen tidlegare hadde vore merksame på kor viktige dei var for hårveksten. Itemprodukta hadde den eigenskapen at dei trengte gjennom hodehuden, noko som var ein føresetnad for at dei skulle virke. Nærings- og vekstmidla i Item kom seg inn i stoffskiftet til hodehuden og det førte til at dei igjen kom i normal funksjon og håret tok til å vekse att. Dei som kjøpte, fekk med eit såkalla Itemkurs der det nøye blir forklart korleis dei må gå fram for at stoffet skal virke. Creme Capillaire var ein vesentleg del av kuren,også den kom i elegant krukke. Foto: Bjørn Furuseth. 8 Slik såg flaskene med Item ut, moderne og elegante. Foto: Bjørn Furuseth. Itemkuren besto av to delar, hårvatnet og kremen. Kvar veke skal heile hodebotnen behandlast to gonger med kremen og to gonger med hårvatnet, og før det skjer, skal brukaren gni hodebotnen med ein halvstiv børste. I tillegg skal ein etter at kremen er smurt på, gjennomføre ein massasje av hodebotnen etter ei oppskrift som detaljert må følgjast. Vasking av håret tilrår Itemkurset berre skal skje 1 til 2 gonger kvar månad med unntak viss du bruker den spesielle Itemshampooen som du også kan få kjøpt. Då kan du vaske håret så mykje du vil. Kurset gjer også merksam på at det å få att nytt hår ikkje er gjort i ein handevending, du må ha tålmod og vera tru mot bruksanvisinga. Kundebrev fulle av ros I arkivet til Geilo verktøy ligg det ei mappe med svært mange brev frå brukarar av Itemkuren. Breva er fulle av lovord om kuren, håret har kome attende og dei som før var nesten snaue, kan no greie håret sitt att. Me siterer nokre: «Jeg hadde en helt blank isse og håret falt fremdeles av da jeg begynte med Itempreparatene. Regnet ikke med at det var mulig eftersom det alltid har vært hevdet at det var umulig å få hår igjen på en blank isse. Men det umulige er blitt til virkelighet. Efter bruken av et Item kursett stanset alt håravfall og alt flass forsvant. Det gikk ikke lang tid før jeg merket at det begynte å vokse noe hår fram. I dag kan jeg vise det som jeg selv ikke turde håpe på: nytt hår over hele hodet. Især bakhodet og på selve issen er håret blitt langt og tett. Jeg kan derfor med stor glede og takknemlighet ikke få rost Item hårpreparatene nok.» Ervik Harstad 21.2.1959. Det var også ei avdeling i Sverige, og mange av breva er frå svenske brukarar: «Ja, Item har även verkat hos mig. Håravfall ock mjäll märker jag inget av. Håret har børjat så smått att komma tilbaka. Sedan juli månad som jag børjat med Item, har jag klippit håret en gång. Man ser alltså att Item hjälper.». Munkedal 25.11.58 «Her i Alta er det masse som er interessert for Item, men det er penger det står i. Ellers kan jeg fortelle at det er mange som gir gode ord for Item. Jeg tror faktisk det er en vidundermedisin.» Elvebakken, Alta. Frisørar vart brukt som forhandlarar og også frå dei har det kome rosande brev: «Jeg kan med glede meddele Deres firma at jeg nu har sett det første resultat etter Item hårpreparater. Det er første gang jeg har sett noe resultat etter noe hårmiddel. Det forteller da heller ikke så lite at jeg nu har vært i frisørfaget i over 30 år. Jeg har forsøkt ikke så få hårmidler som har lovet det samme som Item, men med helt negativt resultat. Der er derfor ikke så rart at man med rette blir skeptisk. Jeg tør derfor anbefale Item til alle mine kunder med god samvittighet, og etterspørselen begynner nu å bli ganske stor. Jeg er nu utsolgt for det parti jeg fikk for ikke lenge siden og ber Deres firma vennligst sende meg omgående 1 dusin Item.» Lillesand 21. juli 1957. «Vennligst send meg Deres nye hårmiddel. Har hørt av mine venner at det har en forbløffende virkning og jeg har derfor selv lyst til å prøve det.» Larkollen 23.4.57. I mappa er det langt over 100 brev som er tekne vare på – alle positive og fulle av lovord. No er det vel grunn til å tru at det også kom brev frå misnøgde kundar, men mappa inneheldt ingen slike… 9 Blanda på Geilo verktøy Sverre Isungset arbeidde ved Geilo verktøy i 45 år, frå 1950 til 1995 og han hugsar godt at han var mykje borti Item produktet. Sverre var lagersjef og hadde med både pakking, utsending og henting av varer til fabrikken. Sverre fortel: «Erling tok til å avertere dette produktet i ukeblada der det var ein liten bestillingslapp dei skulle sende inn og så sendte me Item til dei i oppkrav. Det vart ein voldsom respons. Det kom haugevis med bestillingslappar og eg hadde blant anna i oppgåve å skrive ut oppkravsbreva. Det vart så mykje at eg rakk det ikkje i arbeidstida, men måtte ta mange med heimatt. Så var det å levere på posten i svære ladningar og det vart sagt at alle desse sendingane våre førte til at salet av frimerke på Geilo postkontor auka så mykje at postmester Stokkenes fekk ein lønsklasse meir i løn! Det hendte nok at nokre pakker kom i retur fordi eg ikkje hadde klart å tyde den ofte krunglute handskrifta. Eg hadde også ansvaret for å hente varene til fabrikken og til Item produksjonen henta eg med jamne mellomrom store fat frå Vinmonopolet med sprit (som var tilsett parfyme så det var ingen som vart frista til å drikke den). Så kom dei andre ingrediensane i kanner av ulik storleik, og kremen kom i store buttar med noko grågrønn masse som ikkje lukta så altfor godt. Blandingsarbeidet foregjekk i ei eiga avdeling i 2. høgda i fabrikken kalla «Itemen» eller laboratoriet! I starten var det berre ein dame som dreiv med det, Randi Kvarme, men då etterspørselen auka, vart fleire sett til det arbeidet. Dei hadde alltid kvite frakkar og her var svært strenge krav til hygienen. No var verken Arnfinn eller Erling utstyrt med mykje hår, så me erta dei nok ein del for at dei gjekk som reklame for det motsette av det Item kuren lovde, men eg veit no ikkje om dei brukte det heller», avsluttar Sverre Isungset. Ei av døtrene til Erling, Grethe fortel: «Eg var 15 år då eg fekk sommarjobb i bedrifta til far. Då var eg med på laboratoriet og pakka krem i dei fine krukkene og tappa hårvatn i flasker frå tappekranene. Denne avdelinga låg i andre høgda mot vest. Sjølve blandingsprosessen var veldig hemmeleg, den fekk ikkje me på denne avdelinga vera med på. Men far gjekk alltid omkring med eit lurt smil og me som arbeidde her, hadde det også veldig triveleg saman. Det var mykje smil og moro. Kremen kom i store buttar og me pakka den fint ned i dei fine små krukkene, glatta godt på toppen og klistra lapp med gullskrift på lokket – det såg veldig flott ut. Me vart etterkvart 3 damer som sto for tapping og krukkefylling, og det var nok å gjera, for dette gjekk unna. Sverre bar seg skakk på alle pakkene med Item han måtte sende. Far tente så gode pengar på dette at det var då han fekk råd til å bygge hytta si i Raggsteindalen.» Bruk av Creme Cappielere som den heitte, kunne føre til nokre problem på heimebane. Det var ganske feite saker: Dottera Eva fortel: «Kremen ble også påstått å være rene «skilsmissegrunnen». Gubben la seg med denne guffa i håret og i tillegg til å lukte vondt, ble det også mye griseri i sengetøyet. At han heller ikke skulle vaske håret for ofte, gjorde det ikke bedre. Jeg husker at min mor la ned forbud mot denne kuren. Hun ville kanskje heller ha en tynnhåret mann…?» 10 Prisar: Prislista eg har tilgjengeleg er frå juli 1957. Då kosta eit sett Item kurpakning (krem og hårvatn) i innkjøp til dei som selde vidare kr 23.58 inkludert den tids lukusskatt på 30% eller kr 5,44. Utsalsprisen var 34 kr. Dagens pris etter veksten i konsumprisindeksen ville vore 410 kr inkludert den same skatten. Item shampoo kosta kr 4,85 som svarar til 59 kr i dag. Timelønna for ein som arbeidde innan verkstad og industri, som Geilo verktøy, var same året kr 3,59. Det betyr at ein arbeider som ville kjøpe seg ein kur med krem og hårvatn måtte arbeide 9,5 timar for å ha pengar til eit slikt innkjøp! Virka det? I følge dei over 100 skrytebreva som ligg i arkivmappa på Geilo verktøy så må det har gjort det – i alle fall for nokre, mange eller få. Item vart selt i mange tusen eksemplar i Norge og Sverige. Frisør Johnsen og seinare frisør svigerson Sigmund Hermansen på Geilo var som mange andre frisørar selgjarar av Item. Hermansen fortel at han mot slutten av 1960-talet hugsar at Erling Brusletto kom til han med nokre flasker Item som ha skulle selja til kundar som måtte trenge ein kur for å få att meir hår, men Hermansen kan ikkje minnast at nokon av dei fekk meir hår enn dei hadde før dei kjøpte Item. Men det er vel med dette som så mykje anna – det virkar på nokon og ikkje på andre. Uansett så var det eit godt produkt for Geilo verktøy og eit av dei mange bevisa på at Erling Brusletto var ein kløppar til å finne produkt som selde. Det er liten tvil om at Erling var eit geni på mange måtar. Utan skulegang av noko slag konstruerte han maskiner som gjorde produksjonen enklare og raskare, han teikna og fann opp dei aller fleste av produkta som vart Geilo verktøy sine vinnarar. I følge dottera Grethe gjekk han alltid med diverse metalldelar i lommene på dressane – han tenkte heile tida på nye løysingar, nye produkt. I 2013 ville bedrifta, som i 2012 blir avvikla, fylt 70 år og vi vonar då å kunne koma med ein større artikkel om karane bak, Erling og Arnfinn. Knut Medhus Kjelder: – Sverre Isungset – Eva Brusletto – Grete Brusletto – Knut Eriksen – Harald Tingstad – Kundebrev 11 Varden på Ustetind Varden står like godt i dag og vitnar om framifrå handverk. Foto: Bjørn Furuseth. «Vi heldt så fram til Ustaoset, der vi vardesette Ustetind. No var vi komne til finare fjelltrakter med flate heier og sæterliv på vidda mellom Ustaoset og Nes, langt nede i Hallingdal» (Maurits Følsvik, vardebygger på Ustetind i 1899) Ustetind ble første gang brukt som trigonometrisk punkt av Harald Nicolai Storm Wergeland i 1845. Han var kartograf og militær (født i Bergen 1814 – død 1893 i Kristiania). Wergeland var på Ustetind i forbindelse med den første oppmålingen av Jotunheimen. Det er høyst sannsynlig at han bygget en varde på Ustetind den gangen. Under oppmålingen av Jotunheimen var han blant de første som besteg flere av toppene der. Glittertind (2464m) var en av dem. Wergelands varde blir ikke nevnt av senere vardebyggere. I 1899 kom så vardebyggerne Maurits Olsen Følsvik (1880-1964) og Elias S. Bjørneset (1867-1943) til Ustetind på vardebygging etter oppdrag for Norges Geografiske Oppmåling. Den gang lå NGO under Forsvarsdepartementet’s 3. kontor. Følsvik var født på Brauten i Volda, Bjørneset var født på Bjørneset i Volda. Det er således to sunnmøringer fra Kilsfjorden som bygger varde på Ustetind. Unge Følsvik, som var 19 år i 1899, ble en av de legendariske vardebyggerne. Sammen med Bjørneset bygget de flere varder omkring i landet. Nystølvarden i Ål var en av dem. Bjørneset var for øvrig gift med Følsvik’s søskenbarn. Bygden disse karene kom fra fostrert en rekke vardebyggere. Det var i mange år tradisjon å skaffe seg sesongarbeid som vardebyggjar og som assistent på triangulering for «N.G.O.». I perioden 1896-1956 arbeidde 22 mann frå Kilsfjorden med den type sommerarbeid. Det har vært hevdet at varden på Ustetind ble bygget allerede i 1897. Dette i følge en rapport fra samme år. Dette kan ikke være riktig. I årsberetningene for NGO i perioden 1893-1898 blir ikke varden på Ustetind nevnt. Følsvik selv skriver i sine erindringer 12 i «Ein gløtt i Noregs fjellheim» at varden ble bygget av ham og – under ledelse av Bjørneset i 1899. Dette bekreftes av det som står i «Beskrivelse av 1. ordens hovedpunktene Buskerud-nettet». Der stadfestes det at varden ble bygget 11. august 1899 under ledelse av E. Bjørneset. At det finnes en rapport fra 1897 som beskriver at det ble bygget en varde på Ustetind i 1897 er merkelig. Sannsynligvis er det en feil i årstallet i rapporten. Dette bekreftes i noen grad av en rapport fra Nystølvarden som også er datert 1897. Der står det at Følsvik bygget en ny varde på Nystølfjell. Denne vardebyggingen skal da angivelig ha skjedd to år før han kommer til Hallingdal! «18. august 1908. Besteg Ustetind for at avgjøre, hvorvidt retningen herfra til Skrækken var klar (i tilfelle Skaupsjønut maa utgaa som 1.ordens pkt) den viste sig at være klar. Drog tilbake til Geilo om aftenen for at ordne med leie av heste…»(kaptein Jens Meinich på Ustetind i 1908) Et navn som er sterkt knyttet til varden på Ustetind er Jens Meinich. Han observerte ved varden i 1908 og 1909, men var ikke med i byggingen av den. Trolig er det han som har satt ned en kobberbolt i området. Meinich bygget en av de første hyttene på Buodden – også kalt Meinichodden. Fremdeles etter 100 år har familien hytte på Ustaoset. Med en slik tilknytning til området har trolig Meinich vært på Ustetind en rekke ganger. Kanskje har han vedlikeholdt den. Selv var han en flink vardebygger. Bl.a. bygget han varden på Bossnuten i 1908. Denne varden blir omtalt som Meinichs varde. Kanskje burde varden på Ustetind få samme navn? Tekniske data på varden: Ustetind varde, 1. ordens punkt Tresignalet på toppen ble brukt under trianguleringen i 1969/1970. Koordinater og beskrivelse: Det trigonometriske punktet har betegnelsen D33T0033. Ved punktet finnes en varde, en firkantbolt, og to sikringsbolter av kobber. Vardens koordinater er: Fra gradteigsprotokollen, D33T0033. Type koordinater Nord-verdi Øst-verdi UTMsone Høyde m UTM-koordinater 6702831.793 449959.643 32 1376. Geodetiske koordinater 60° 27’ 30.96’’ 8° 05’ 24.79’’ Varden er sylindrisk med følgende dimensjoner i 2008: omkrets 7,50 m, det vil si diameter = 2,39 m, og høyde 1,94 m. Av Per Bremnes Kilder: – Folketellingen 1900 og 1910 for Volda. – Maurits Følsvik: «Ein gløtt i Noregs fjellheim» (Utg. 1963) – Kartverket (Bjørn Geirr Harrson): «Verneplan for kart og oppmåling» (Utg. 2011) – Marianne Meinich: «Rapport fra bestikket (Posisjon nr. 5, 2008)» (Utg. 2008) – Riksarkivet: Årsberetninger NGO 1893-1898 – Sunnmøre historielag (Gunnar Heltne): «Bruk av sunnmørske utsiktspunkt (utg. 2009) – Kartverket (Per Chr. Bratheim): «Beskrivelse av 1. ordens hovedpunktene Buskerud-nettet» 13 Halldalen og Halldalsnosi der funnet vart gjort. Foto: Magne Ove Furuseth. Merovingerkrigaren på Halldalsnosi I årboka til Den norske turistforening for året 1929 har A. W. Brøgger skrive ein artikkel om «Hardangerviddas saga». Der nemner han eit oldfunn som nok etter mange år kom fram under is og snø ved Halldalsnosi i det me no kallar Nordfjella. Han skriv: «Til Hardangerviddas store og ennu uskrevne saga hører også fortellingen om dem som «blev» her oppe, - på samme måten som kystfolk taler om dem som «blev» på sjøen. Om dette kan et enkelt oldfunn som blev gjort i 1913, fortelle mer enn mange ord. Da Nils Saltun og noen kamerater den høsten var på renjakt oppe under Halldalsnosi, i ville fjellet over mot Hallingdal, holdt han en dag på å stille efter nogen rener de hadde fått se. Mens han drev på med dette, tro han plutselig på nogen jernsaker som lå tett ved en snebre og omtrent to meter fra en større sten. De lå på en liten stenur omtrent en meter fra hverandre og aldeles bart i dagen, det var hvit hellegrunn der. Sakene blev siden tatt inn til Bergens Museum hvor de nu er. Det er et sjelden vakkert oldfunn fra 7. årh., altså minst tolv hundre år gammelt. Det er et nydelig sverd av jern, en usedvanlig fin spydspiss av jern med dekorasjoner, en vakker liten jernpil, og så en pen liten jernøks. Ingen har gitt en bedre forklaring på dette vakre oldfunn, midt inne i villeste og ødeste fjellet, enn Nils Saltun. «Jeg antar» skrev han, at det har vært en mann som har kommet i ilt vær og vart liggende død». 14 I den tida me i Noreg kallar merovingartid truleg ikring år 650 etter Kristi fødsel stupte ein ferdamann i fjellet mellom Lærdal og Hallingdal. Nordaust for Øljuvatn under Halldalsnosi i det me no kallar Nordfjella vart han liggjande. Kva ærend var han ute i? Var han ein væpna krigsmann eller var han ein reinsjeger? Berre våpensettet av jarn vart liggjande att etter han i fjellet. Han fall nok om på ei fonn eller like i nærleiken av ein bre. Det gjekk mot kaldare klima. Mann og våpen snødde ned og fraus inne i isen. Etter mange hundreår gjekk det atter mot varmare klima og breane trekte seg attende. I året 1913 vart det målt høgaste temperatur til då i Amerika. Det skulle gå omlag 1200 år før ein reinsjeger som gjekk utanom allfarveg i 1913 fann dette våpensettet frå merovingertida i steinura ved Halldalsnosi. Fyrst då breen trekte seg attende vart funnet gjort. I Alpane vart for nokre år sidan gjort eit liknande funn. Men der var heile mannen og all reidskapen han bar med seg godt bevart i isen. Mannen som vart funnen der fekk namnet Øtzi etter dalen og staden der han vart funnen. Funnet av denne Øtzi synte seg å bli datert heilt attende til bronsealder om lag 1500 år føre Kristus. Funnet er utstillt på museum i Italia. Siste åra ser me at mildare klima gjer at isbreane trekkjer seg attende. Det vert stadig gjort interessante funn langs iskanten sist på sumrane. Sist haust vart ein boge i ask og ein sko i tynt ubereidd skinn funne ved iskanten i Jotunheim. Bogen vart C14 datert til å stamme heilt attende til romertid ikring år 200 etter Kristus. Med klimautviklinga siste åra vil nok truleg nye interessante funn dukka fram frå isen. Kva vart funne ved Halldalsnosi? Merovingerkrigaren hadde bore med seg det beste av det ein kunne skaffe av våpen i denne tida. Av mannen var ikkje noko å finna. Det var våpensettet hans av jarn som låg att på staden. Soleis er det vel å tru at han har ligge ei tid før han snødde ned og isen bygde seg på over dei våpen han bar med seg og skulle løyna dei i minst 1200 år. Han hadde mellom anna med seg ein lang eineggja våpenkniv som gjerne vert kalla saxesverd eller vendelsverd. Rettnok var sverdet eineggja og må ha vore heller lite eigna til jaktbruk. Det må ha vore stort og må heller ha vore eit våpen til forsvar og kamp. Nokre korte våpenknivar frå denne tida vart bore på tvers framføre kroppen i oppheng og kunne soleis kanskje også eigna seg til jakt. Ein pilespiss låg også att på staden medan pilskaftet og bogen av tre var rotna bort. Der låg også ei holkøks og ein vakker spydspiss med fint innrissa mønster på funnstaden. Våpensettet var av særs god kvalitet, uttalte arkeologen ved Bergen museum der funnet vart deponert. Våpensettet var «mest som nytt» å sjå til etter alle desse åra. Det at funnet ved Halldalsnosi må hadde ligge nedfrose inne i isen i om lag 1000 år og sidan ligge turt på steingrunn i det turre klimaet so høgt til fjells, har nok gjort sitt til dei gode bevaringstilhøva for jarnet. 15 Økseblad frå Halldalsfunnet. Foto: Fotoavdelinga. Universitetsmuseet i Bergen. Var han ein krigar eller jeger eller kanskje begge delar? Sikkert svar kan ein nok ikkje gje, men jegeren laut nok også kunne forsvara seg mot fiendar. Våpensettet han bar med seg syner det. Pil, boge og spyd kunne vera våpen for ein reinsjeger og ein stor eineggja sverdkniv kunne vel ha vore nytta til slakting av rein. Fullt våpensett var dette og det var ei utrygg tid slik at jegeren laut ruste seg ut til forsvar og strid sjølv om han skulle jakta rein. Kvar kom han frå og kvar budde han? I rimeleg gangavstand frå funnet finn ein bygdene Hovet, Ål, men også Lærdal og kanskje Vang i Valdres der det er gjort særs mange funn frå nettopp merovingertida. Tenkjer ein så etter kva vegar han kan ha nytta og ser dette i høve til dei gamle slepene over fjellet, gir dette kanskje svaret på kvar han kom frå og kvar han skulle? Jakta han villrein eller var han på reise der målet var ei av bygdene ikring? Høyrde han kan hende heime i dei næraste bygdene i Hallingdal som Hovet eller Øvre-Ål der det også er gjort mange rike funn frå merovingertida? Var det slik at lokale hovdingar stod saman mot inntrengjar-grupper som for fram og røva og plyndra slik me høyrer i den seinare vikingetida? Storbøndene og hovdingane laut truleg møta fram med krigsmenn når land og folk var truga. Staden våpensettet vart funne ved Halldalsnosi kan etter leia tyde på at krigaren eller jegeren var på jakt eller han for gjennom Fødalen og Halldalen kanskje på veg mellom Lærdal og Hallingdal om han då ikkje var komen heilt på villstrå. Det går eldgamle vegfar mellom aust og vest i desse fjella. Truleg var han aleine sidan dei våpen han bar med seg vart liggjande att i fjellet. Det var snøen og seinare breen som vart grava til mannen. Var det uver og snø ein seinhaustes dag som brått kom over karen so han vingla? Svaret på dette får me nok ikkje! Skal ein gissa, er det vel helst å tru at han var åleine på reinsjakt og fraus i hjel i fjellet då kulden og snøfokket kom brått på han sidan våpensettet vart liggjande att der han stupte på eller ved fonna. 16 Kvar skulle han? Halldalsnosi ligg slik til at det er ei naturlege lei for å ta seg fram mellom Sogn og Hallingdal. Det var ei vanleg lei over fjellet når hallingane skulle til marknaden i Lærdal eller Lusakaupangen og handle seg salt og andre varer dei ikkje var sjølhjelpne med. Det var helst frå bygdene i Ål, Hol og Hovet dei tok denne leia og kom ned Sanddalen til Borgund eller over Flågrunnane og ned til Ljøsne. Slepene er eldgamle og kom jegeren/krigaren frå Hallingdal inn Iungsdalen opp Fødalen og Halldalen skulle han mogeleg over Flågrunnane og ut mot Kvevotne og vidare ned til Borgund, Ljøsne eller Lærdal. Eller hadde han heimen sin i Ål eller Hol? Gravfunn frå merovingertida i Ål og Hol Ein kjenner til fleire jordfunn både i Øvre-Ål og Hovet frå det 7. århundre og det som vert kalla merovingartida. På Styrkestad i Øvre Ål vart det i 1868 funne ikkje mindre enn 32 gjenstandar under ei steinrøys som stammar frå merovingartida. Her var saxesverd, spyd og piler som i funnet på Halldalsnosi. På nordre Villand i Hovet er likeeins gjort rike jordefunn frå merovingertida. Reinton meiner gardsnamnet Villand truleg kjem av «veland» som tyder heilagt land eller freda land jf. også «vebanda» som vart trekte når tinget vart sett for å fredlyse tingstaden. Me kjenner uttrykket «varg i veum» om den som forbraut seg mot tingfreden og vart lyst fredlaus eller landsforvist. Villand var nok gravstad for ein eller fleire storgardar i Hovet denne tida. Gudehovet skal ha stade på ein rund kolle på jordet rett ned for garden Overvoll og gav nok bygda namnet Hovet. I merovingertida var det Ull og Frøy dei tilba der dei sette opp gudebilete ute på åkrar, medan gudehovet truleg kom opp noko seinare i vikingetida då dei fremste gudane vart Odin og Tor. Ved hovet låg skeidåkeren der hestane kunne springe om kapp og der krigarane kunne prøva krefter. Hagevatnet (Hovsfjorden) gjekk denne tida heilt opp under gardane ved Villand før fossen i Djupedalen grov seg nytt løp. I Båtshaugane litt lenger vest drog dei opp båtane sine. På Villand – «velandet/det heilage landet» litt lenger sør langs Hagevatnet, gravla dei sine døde. Kanskje var dette heimstaden til jegeren? Også i Lærdal og Valdres er det rike gravfunn frå merovingertida. Særleg Vang i Valdres har rike merovingerfunn og lyt ha vore tett folkesett alt i merovingertida. Soleis var det rike og stolte hovdingeætter på begge sider av fjellet alt denne tida. Kvaliteten og utkrotinga på spydet tyder på at det må ha vore ein mann av god ætt som fall ved Halldalsnosi. Det var nok ikkje kvar mann som kunne skaffa seg slike praktvåpen. Kven laga våpen for krigaren? Sverdet som vart funne er eineggja og er eit sokalla vendelsverd. Dette er tidstypisk for merovingertida og vart mykje nytta på kontinentet og austetter i Sør-Sverige denne tida, soleis namnet Vendelsverd. Ekspertane meiner det fine utkrota spydet frå Halldalsnosi kan henda vart produsert lokalt. 17 Spydet Spydspissen er vel den vakraste av dei våpna som vart funne ved Halldalsnosi. Den har fint mønster som er rissa inn i stålet medan det enno var varmt. Arbeidet syner eit mønster ekspertane kallar vendelstil II frå det 7. århundre. Det skal vera eit av få våpen med denne dekoren funne i nordiske område. Ein lyt ned i Sør-Europa og alamannisk område i Sør-Tyskland for å finne liknande. Den vakre og nøyaktige dekoren finn ein på falsen og midtpartiet på bladet på spydspissen. I Kvikne i Gudbrandsdalen er funne ein spydspiss med mest same utkrotinga/ flettemønstret innrissa. Soleis skulle ein tru at det er same smeden som har vore meister for begge desse spydspissane og at han har budd ein stad i Hallingdal, Sogn, Valdres eller Gudbrandsdalen. Det syner i alle høve at det må ha vore handelskontakt mellom bygdene. Det må ha vore ein svært dyktig smed som har laga spydspissen. Spydspissen til venstre er frå Halldalen, den til høgre er funne i Kvikne og mykje tyder på at det er same smeden som står bak. Saxesverdet Ekspertane seier at dyrefigurane på saxesverdet ser ut til å vera ei heller dårleg etterlikning etter ein original som mogeleg då er laga av ein lokal smed ein stad på Austlandet, kanskje Valdres, Gudbrandsdalen eller Hallingdal etter mønster frå eit våpen produsert i Sør-Tyskland. Også i Kvikne i Nord-Fron er det funne ein våpenkniv med plent det same innrissa mønsteret. Budde kan henda den dyktige smeden her oppe i dalen einkvan stad eller var han gudbrandsdøl? Valdres var mykje tettare folka denne tida og mange folk tok leia over Filefjell når dei skulle aust eller vest i landet. Soleis skulle ein kanskje helst tru at det var her smeden budde. Valdresjarnet vart i medelalderen rekna som det beste jarnet ein kunne få. Det var i frankarriket slike våpen tok si form. Men ekspertane meiner dette er lokalt smedarbeid av våpen etter framandt mønster. Kultur og handel hadde nok alt denne tida funne sine leier søretter til og frå frankarriket som var det mektige denne tida. Men er spydet produsert her heime var smedkunsten også her i landet langt framme. Jarn tok dei til å produsera av myrmalm alt kring 2-300 år føre Kristi fødsel her i landet. Mogeleg kan karen ha bytta til seg spydspissen på ein kaupang mot skinn eller jarn. 18 Merovingertid Merovingerane var ei kongeslekt hjå frankerane som styrde landområda som er det noverande Frankrike og deler av Tyskland i åra mellom 400 og 700 etter Kristus. Dei er opphavet til namnet på tidsbolken her i landet. Dei vart sagt å nedstamme frå «dei langhåra kongane» Merovech og Childerik I som symbolsk bar langt uklipt hår som stammeleiarar for frankerane. Ei grein av denne folkegruppa var «Hazdingi» (ganske so likt halling!) – dei langhåra – berre til litt ettertanke, jf. Holsboka. Kongen Merovech gav i alle høve namnet til tidbolken før det me kjenner som vikingetida slo inn. Me finn seinare kongar som Klodvig I. Han var den fyrste herskaren som var katolsk kristen og sist Pipin som samla frankarriket i år 751 og som jaga vekk den gamle merovingerkongeslekta. Kan denne folkegruppa ha trekt nordover? Korleis var krigaren på Halldalsnosi kledd? Frå graver veit arkeologane at mannfolk denne tida bar ein kort kjortel til noko over knea i grov vevnad. Utanpå bar han nok helst ei kappe festa med ringspenne på høgre skulder slik at han fritt kunne trekke sverdet med høgre hand der sverdslira var festa i beltet. Sverdslira var nok i tre og er rotna burt. Han hadde truleg eit belte eller livreim der han stakk økseskaftet innom. Over skuldra bar han ein boge i tre som no er rotna bort, medan han hadde hadde pil/er i eit kogger av never eller lær. I handa bar han eit langt spyd med fin utkroting på falen. Han hadde truleg langt hår og skjegg. På føtene hadde han tynne sydde skinnsko, mogeleg festa med skinnreimer oppetter leggane og skorne gjerne fylt med sennegras eller likande som isolasjon. Korleis levde og budde denne krigaren? Nede i bygda stod nok eit treskipa langhus slik ein fann reistane av langhusa på Langegard eller Øsmundset ved Strandavatn. Rett nok er desse husa datert frå kring år 1000, men så store skifte i byggeskikken vart det ikkje før dei tok til å lafta seg hus. Men lafta hus kom nok fyrst mot slutten av vikingetida, i alle høve her oppe i fjelldalane. Veggane i langhuset hadde truleg torv som isolasjon utvendes medan dei innvendes var kledde med ståande telgde bord. Golvet var hardtråkka jord. Taket var nok tekt med never og torv. Langsetter ytterveggane fann ein sengebriskar medan eldstaden låg midt i rommet med åpen ljore i taket. Huset var gjerne avdelt for husdyra som nok også gav litt varme i huset. Men elden brann nok på åren mest heile tida for matlaging, lys og varme. Storbonden eller hovdingen som var leiaren i familiegruppa var også den religiøse leiaren som stod for avgudsdyrkinga på garden. Eit liknande funn I fjellområdet Grimsdalen mellom Dovre og Rondane i 1080 meters høgd vart det i 2005/2006 funne ei rik krigargrav. Funnet vart datert frå merovingertid eller om lag frå same tida som funnet ved Halldalsnosi. Også i Grimsdalen vart det funne eit eineggja sverd på 95 cm lengd, ei stridsøks, seks pilespissar og eit bryne. Dessutan verktøy som 19 Elegant spydspiss frå Halldalsfunnet. Foto: Fotoavdelinga. Universitetsmuseet i Bergen. fil, tang, nåler og eit flintestykke for tenning av eld. Gravfunnet vart gjort berre 8-900 meter frå hustuftene ved sesongbuplassen Tøftom der ein har funne reistar etter eit stort ruseforma fangstanlegg for villrein. Geologane drog den slutninga at mannen truleg var ein krigar eller fangstmann som kanskje også laga kammar sidan det på sesongbuplassen Tøftom er funne produksjonsavfall, halvfabrikata og deler av dekorerte kammar. Mannen har fått si grav ved buplassen der han vart kremert og gravlagd med våpen og andre eignelutar. Dette var nok harde tider der ein laut verje seg mot villdyr og fiendar. Når krig og ufred truga gjekk bodet om å møte med krigsmenn for å stå saman mot ufred utanfrå. Var det villreinjakt som dreiv mannen på Halldalsnosi til fjells laut han nok også vere førebudd på å kunne verje seg mot fiendar. Det var veiding og fiske som var hovudnæringa i fjellbygdene denne tida. Jordbruket var truleg enno drive i det små her oppe i fjellet med nokre små rudde teigar mellom steinane til litt matkorn og litt vinterfor for nokre husdyr. Gardane var svært store i areal, men høgfjellet med jakt og fiske var almenning/ felleseige jf. det ein finn i gamle diplom som Almenningsstrand/Arvenningsstrand seinare Langestrand (Strandavatn). Det var likeeins fast busetnad i fjellet på Grunke og ved Helin (Helestrond) mellom Valdres og Hallingdal. Folket hadde si føde mest av jakt og fiske, og jegeren laut ferdast kring i fjella her oppe alt i merovingertida. Det skulle gå om lag 1200 år før våpensettet smelta fram av isen og vart funne ved Halldalsnosi. Funnet syner oss lagnaden til ein av våre tidlege forfedrar her oppe i fjellet og gjev oss samstundes eit lite kikkhol langt attover i tid. Torstein Seim 20 Hans Bruun og Fridtjof Nansen på jakt på Hardangervidda. Foto Wilse. Vildrenjagten paa Hardangervidden Hans Bruun var distriktslege i Hol og Ål frå 1902-1935. Før han vart distriktslækjar i Hol og Ål vart han i 1896 lege ved Bergensbaneanlegget (Voss –Taugevatn) og etter 1908 for strekninga Torpo–Finse. Bruun var ein svært ivrig jeger og jakta blant anna rein på Hardangervidda saman med Fridtjof Nansen. Han var også ein svært samfunnsengasjert person som tok del i mang ein samfunnsdebatt i si samtid og var også ordførar i Ål. Stykket som du no kan lesa er om det som Bruun kallar utryddinga av villreinen på Hardangervidda fordi tamreinen er ute av kontroll og blandar seg med villreinen. Stykket er henta frå tidskriftet til Norges jeger og fiskerforbund. Året er 1899 – dei som hugsar striden omkring Øystre Hol tamreinlag sist på 1970 talet vil kjenne att mange av argumenta som Bruun bruker her. 21 Det tør muligens ikke være af veien at lade foreningens medlemmer vide hvorledes vildrenjagten nu drives heromkring. Som jeg flere gange har meddelt, sværmer der tamren i smaaflokke rundt om i alle fjelde fra Hallingdalsfjellene i øst til Voss – Sognefjeldene i vest – fra Numedal – Telemarken og Sætesdalens fjælde i syd til Lærdals – og Valdresfjeldene i nord. Disse tamrenflokker vogtes som regel daarligt, de streifer om som vildren og er ofte meget skye. Paa trakter hvor der tidligere aar om andet er skudt adskillige vildren, dumper man nu opp i tamren som beiter milevis væk fra de leiede beiter. Tamrenen har saaledes beslaglagt alle fjelde hvor den bare kan komme til. Hvorfor anvendes ikke lappeloven? Jeg vil bare spørge hvordan man kan bevise at der er tamren paa ulovlige trakter uden ved at skyde ned dyrene saa man kan faa se merkene i ørene? Men der er jo streng straf herfor saavidt jeg ved. Nei – lappeloven duer ikke – der maa anden ordning til. Tamrenen er herre over alle fjelde – vildrenen er fredløs! Naar nu tamrenflokken vaaren, sommeren og høsten udover vandrer om – ugeneret af alt og alle, blandes de op med vildren som forbliver i tamrenflokken til de skydes ned. Vildrenjagten foregaar derfor nu her omkring i fjeldene paa den maade at man blant tamrenen søger ud den vilde – skyder den inde blant de tamme dyr. Jeg skal meddele hvorledes jeg selv slumpet til at skyde en vildren. Jeg var i embeds medfør kaldt bort til Finsedal (ca. 10 km østenfor Tungevand) mellem Hardangerjøklen mod syd og Hallingskarven i nord og da jeg stod i begreb med at vandre hjem fik jeg øie paa en «rendot» paa en bræ oppe under jøklen. Nu var spørgsmaalet, er det vildren eller tamren? Hvis tamren, er der saa vilde dyr iblandt? Ja – saa laante jeg en 6 linjers Remingtonrifle af en af kløvkarene, fik denne med mig og strøg afsted. Etter ca 2 ½ times marsch over elve og bræer var vi paa faret og søgte efter evne at holde dette som gik «paa vinden». Tilslut fik vi øie paa dyrene paa en bræ borte under en graagrøn isvæg, ca 200 meter borte. Da jeg syntes afstanden var for stor for den laante, gamle rifle – drog vi os nærmere og fik god plads bag en stor rullesten en vel 100 meter fra dyrene. Dyrene laa og sov paa bræen, blot 3 store bukker for om og jagede hverandre. Nu var gode raad dyre. Var der vildren blant flokken som utvilsomt var tamdyr. Og hvorledes skulde jeg vel faa øie paa den vilde. Den mand som var med mig var en erfaren renjæger, men han saa ingen forskjel paa dyrene. Allerede tænkte vi paa at reise os op og se hvordan dyrene gebærdede sig for om muligt da at se forskjellen paa tam og vild. Saa hørte jeg bag mig en lyd af en løs sten som rullede og fik se en af dyrevogterne komme krybende, det var en liden lap. Han op med en rigtig god kikkert. Saa og saa, vel og længe – saa mumlede han at «der var da en vild iblandt dem!». «Vis mig den da,» sa jeg. Lappen bare saa og saa – en meget lang tid altfor lang tid syntes jeg. Endelig var alle dyr mønstret – og nu viste han mig det vilde dyr, som laa lidt for sig selv borterst paa bræen. Men før jeg skjød vilde ogsaa jeg se i kikkerten. Jeg saa ingen merker i noget øre – for den sags skyld kunde alle været vilde. Min ledsager saa heller intet merke. Kikkerten var god, afstanden ca 120 meter. Dog lappen var sikker i sin sag – og da dyret laa dødt viste det sig at han havde ret. Gud ved hvad han saa forskjellen i. Det var en 3 aars buk. Men er sligt jakt? Have en lap til pegepind for sig! Nei, heller aldrig mer se efter vildren end drive jagten slig. Saadan 22 bar altid dyrevogterne sig ad, sa lappen. De havde allerede i aar (dette var 25.8.) skudt 5 dyr og vidste om flere i tamrenflokken. Men det er da for galt at man paa de bedste rentrakter altid skal være udsat for tamrenen. At maa paa gamle, gode vildrentrakter bruge kikkerten til at se efter «slavemerkerne.» Nei, vildrenjagten – dette herlige liv høit oppe i fjeldene i Guds frie natur – er snart en saga! Og stakkars vildren. Hele høsten udover ligger dyrevogterne og plukker ud vildren efter vildren blant de tamme. Hvem kan se forskjel paa kjødet? Og – medens ingen ærlig renjæger vil falde paa at vise frem et renskind uden med paasiddende hele ører, generer vistnok neppe renvogterne sig for i den ulovlige tid at udgive vildrenskinn for tamrenskind – de bare skjærer bort ørene saa er det tamt – «det samme paa en anden maade» som Hanna Wisæs siger, bare med den modsatte hensigt – som tyvskyttere gjør med nedskudt tamren. Men er ikke slige jaktforhold utaalelige? Og naar bliver det bedre! Jeg tror neppe man opnaar nogen bedre ordning før at tamren henvises til bestemte dele af landet (for eksempel ikke søndenfor Trondhjem) og at hele landet forresten inddeles i vildrentærren hvor jagtretten - retten til at skyde saa og saa mange dyr – bortforpagtes til eventuelt høistbydende. Som forholdene nu er gaar vildrenen sikkert og jevnt sin visse undergang imøde. Taugevand, Voss september 1899. Avskrift: Knut Medhus Litt av traktene Hans Bruun jakta villrein i, sett mot vest med Finse i bakgrunnen. Foto: Bjørn Furuseth. 23 «Hols vakraste jente» Det fins ingen teikningar eller skildring av korleis Sigrid Olsdotter Halingstad såg ut, men når folkeminnet gjennom mange, mange år heldt fast ved at ho var den vakraste jenta i Hol i si tid, så må det ha vore noko spesielt med henne. Men skjebnen vart hard mot Sigrid – Hols vakraste jente. Sigrid vart født i 1758 som eldste barnet til Ola Torson Halingstad og Birgit Asledotter Fossgard. Ho fekk etterkvart 9 sysken. Som den vene jenta ho har vore, vart ho nok ekstra omsverma som ungjente. Sigrid vart tidleg trulova og planar om giftarmål var lagt då det av grunnar me ikkje kjenner til, kom noko i mellom dei to og trulovinga vart gjort om inkjes. Dette må ha gått hardt inn på Sigrid og ho har nok då bestemt seg for at gifte seg ville ho ikkje. Men omsverma var ho framleis og det førte etterkvart til at ho fekk 5 born med 4 forskjellige fedre, både gifte og ugifte menn. Det fyrste barnet fekk ho i 1776, då var ho 18 år gamal. Faren var Andres Larson nordre Nestegard, handelskar og då ugift. Dottera Birgit døydde som småbarn. Det andre barnet kom i 1786 og vart døypt Gro. Faren var Knut Eivindson Mehus og Gro vart seinare gift med Ola Pålson Trinterud og dei bygde etterkvart opp Trinteplassen på vestsida av Holsfjorden. Sigrid og Knut Eivindson må nok ha hatt eit ekstra godt auga til kvarandre, for i 1791 fekk dei dotter nr. 2 saman – Sissel. Om henne veit me ikkje meir enn at ho voks opp. I 1797 blir Pål født. Sigrid hevdar i retten at faren er Svein Sjugurdson Øvremyro, ein gift mann. Han avlegg eid på at han ikkje er faren og blir av retten trudd på det. Pål skal vera født i skogen og fekk derfor tilnamnet «Skoga – Pål» av bygda. Han tok etterkvart bustad på Smedplassen i Holsbygda som han bygsla. Den siste ungen til Sigrid er mest sannsynleg født året etter, 1798, men kanskje i 1799. Han fekk namnet Lars Hanson. Han er ikkje ført inn i kyrkjeboka og etterkomarar har sagt at han vart født «uttafor» – som betyr at han er født ein stad på Austlandet der Sigrid då har vore på teneste. Ho hadde ikkje med seg guten då ho kom attende til Hol, men broren Knut skal ha hatt med seg guten heim til Hallingstad etter at han hadde vore utover bygdene. Knut tok seg av guten og han voks opp på Halingstad og tok også namnet Halingstad. Sigrid for retten Så mange barn utan å vera gift gjekk ikkje upåakta hen. Samfunnet hadde strenge rammer for slike forhold, og strengast var dei mot kvinna. Lovene hadde reglar om blant anna leiermålsbøter både for kvinna og mannen. Storleiken på bøtene varierte etter kva type leiermål det var. Eit ekte leiermål vart ikkje så strengt straffa for då førte leiermålet til at dei to gifta seg. Men eit uekte leiermål vart sett mykje strengare på. Då var det 12 riksdaler i bot for mannen og 6 for kvinna. Det vart ikkje noko etterspel etter dei 3 fyrste fødslane. Då har nok mennene gjort opp sine bøter og Sigrid gjort opp sine. Men Sigrid har ikkje hatt så mykje å leva av så bøtene har nok biti hardt. I 1790 åra arbeidde ho blant anna som gjetar for handelskarar som kom med drifter frå Vestlandet, ellers har ho nok vore i teneste omkring på gardane med ymse arbeid. 24 Då 4. barnet kjem i 1797 og ein gift mann er påstått far, blir rettsapparatet kopla inn. Ho blir stemna for hausttinget i oktober 1798 og då blir alle leiermåla tekne med i retten. Sigrid blir dømt til 8 års tukthusarbeid på Christiania tukthus for «4 ganger leiermål» (Lars Hanson blir ikkje rekna med – han er då framleis i Austlandsområdet og det blir nok ikkje opplyst om at Sigrid har eit barn til). Som nemt så avlegg Svein Sjugurdson Øvremyro eid på at han ikkje er far til den 4. ungen. Han skal ha sagt dette: «Er eg far til desse unga, så Gu`gje skallen min må fløge i fillu!» eller «så må den Vonde ta huvuskåle mi». Nokre år seinare dreiv Svein og sprengde noko stein nordi Djupedalen, han ville byggje seg eit kvednahus nedved elva. Ei salve gjekk av mens han heldt på og ladde, og skallen hans vart sprengt i filler … Kanskje Sigrid hadde rett lell? Saka blir anka til Overretten. Av tingbøkene for denne saka går det fram at Hr prokurator Lumholtz og justitsraad Amtmand Langes forlangar at saka blir teken oppatt for overretten for «nærmere prøvelse ved Stifs- Overretten den sammesteds faldende Dom.» Påtalemakta vil med andre ord ha endå strengare straff for Sigrid. Som defensor eller forsvarar er prokurator Wegener besikket heiter det i eit skriv av 4. april 1799. Saka skal førast for Agershuus Stifts Over – Ret og dei sender eit skriv til partane om saka den 6. april. Av oppsummeringa der går det fram at dommen på hausttinget 1798 vart avsagt av konstituert sorenskrivar for Ringerike og Hallingdal, Andreas Holt den 14. februar. «Betreffende at tiltalte Sigri Olsdatter Hallingstad 4 Gange har begaaet Lejermaal med 3 forskjellige Personer, thi, som ved bemeldte Dom er kjendt for Ret: Sigri Olsdatter bør hensettes udi Arbejde i Christiania Tugthus i 8 Aar, saa betaler hun og alle paa denne Sag medgaaede Omkostninger efter lovlig Regning». Sigrid måtte altså betala alle kostnader til begge partar i denne saka då ho var for underretten. Det hjelpte lite at forsvararen hadde lagt stor vekt på at Sigrid hadde ansvar for 4 barn og det yngste var berre eit år gamalt. Forsvararen la også vekt på at ungane «ville savne morens tilsyn og at de ville blive Bygden til Tyngde, naar hun blev sendt til Tugthuuset» Sorenskrivaren som hadde avsagt dommen blir no stemna inn for Overretten, det same blir Sigrid Olsdatter «for der og da Documentere og erholde misligheder at see indklaget, Procedure og Paastand at anhøre, samt derefter Dom at lide til Undgjeldelse for saadant hendes Løsagtige forhold efter Anordningerne». Den påståtte faren til siste barnet, gift mann Svend Øvremyro blir også kalla inn til Overretten «for saavidt hans Navn under Sagen kan blive nævnt». Forsvarar for Sigrid er Procurator Wegener. Påførte notater viser postgangen den tida. Brevet er sendt frå Amtet til fogden Hørbye den 13. april 1799. Han har mottatt det den 20. april og sendt det vidare med posten til Hallingdalen den 27. april Så er det kome attende frå Hallingdal den 13. mai og sendt til Stiftet den 15. mai. Imponerande fart i saka etter den tids kommunikasjonar som var føtene eller hesten og båt der det var påkrevd. Rettsmøtet blir sett den 20. mai 1799. Den dagen er det påtalemakta som skal leggje fram sine bevis og krav om dom. Lumholt gjer det. Han har ei utfordring i at lova berre 25 omtalar kva strafferammer det er for 3 leiermål mens Sigrid har tilstått å ha hatt 4 og født like mange barn med 3 ulike fedre. «Dette Søgsmaal er saavel med Sigri Olsdatters egen Bekjendelse ack pag 1 – 5, som med Sognepresten Hr. Hofgaards Attester, Ack pag 4 og pag 12, fuldkommen Reist, ligesom og den Omstændighed at hun har avlet Børn med forskjellige Personer, lægges megen Vægt til hendes Forbrydelses Moralitet. Men, da Forordningen av 26. april 1755 ikkun taler om 3 Gange begaaet Lejermaal, og Underdommeren ogsaa har dømt hende til at lide den i bemeldte forordning dicterede højeste Straff, saa paastaaes ærbødigst i Henhold til Stevningen at da Sigri Olsdatter nu 4. Gang har begaaet Lejermaal, Underrettsdommen forandres og skjerpes: at hun vorder tilpligtet at arbejde i længre Tid end 8 aar i Christiania Tugthuus, og tillige tilpligtes at betale de af Actionen lovlig flydende Omkostninger, hvormed Sagen, under Benægtelse af alt urigtigt og utviist, den fra Defensors Side matte fremkomme, indlades under Dom.» 8 års tukthus er altså ikkje nok for aktoratet – dei vil ha ho der lenger og står framleis på at ho skal betala alle sakskostnader. Så går det nokre dagar før forsvararen kan koma med sitt motinnlegg. Retten blir sett på nytt den 24. mai og då får forsvararen Procurator Wegener ordet fyrst før aktor kjem med eit sluttinnlegg og ber om at saka blir teken opp til doms. Wegeners innlegg i saka er slik: «Sigri Olsdatter tiltales under nærværende Sag fordi hun har begaaet 4 Lejermaal med 3 forskjellige Fædre. Dette Delictum (forbrytelse, min merknad) er saavel mod hendes egen Tilstaaelse, som Præsteattest beviist. Her er altsaa intet andet Forsvar at vedlægge for hende, end hvad Defensor ved Underretten har anbragt, som ogsaa er godgjort, nemlig: at hun har 3 Børn at forsørge, hvoraf det yngste især tiltrænger hendes hiælp, og naar Sigrid Olsdatter skulle udstaae de hende ved Underretten tildømte 8 Aars Tugthuus Straf, da ville intet andet blive til overs for de uskyldige Børn end det Dyp af Elendighed, og for Staten viktige Byrder. Jeg referer mig derfor til Defensors Indlæg i Underretts Acten pag. 10 og 11, og ellers maae anmode at den af Actor ved nærværende Ret vedlagte Paastand om Dommens Skierpelse maae bortfalde, da Lovene icke bestemmer Noget i Henseendene til 4. Gang begaaet, men ved 3. gang begaaet Lejermaal. Min ærbødige paastand er derfor denne: At Angiældende for Justitiens Tiltale aldeeles vorder frifunden og dermed indlades Sagen under denne høye Rets mildeste Dom». Dommen: Forsvararen legg altså ned påstand om full frifinning. Aktor får ordet ein gong til og seier om lag det same som i fyrste innlegget. Så kjem dommen: «Thi kiendes for rett: Sigrid Olsdatter Hallingstad bør betale de i Lovens 6-13-1 fastsadte Leiermaals Bøder 12 lod sølv, og derimod for Actors videre Tiltale i denne Sag frie at være.» (12 lod sølv: 1 lod var 15,575 gram. Sigrid skulle då betala 186,9 gram sølv til staten i bot. Eller verdiar som tilsvarte dette). Sigrid slepp unna dei 8 åra på tukthuset i Christiania. Me får gå ut frå at dommaren såg det urimelege i det, ikkje minst med tanke på ungane, og at ho hadde tilstått alle leiermåla. Men bota i sølv klarte ikkje Sigrid å betala, ho hadde rett og slett ingenting å betala med – ho levde knapt nok frå hand til munn. Det vart foreteke ransaking av eignelutane hennar for å prøve å finne verdiar som tilsvarte 26 bota, men alt dei fann var 3 ort sølv på kistebotnen. (1 ort svarar til 0,9735 gram, 3 ort blir då 2,7 gram). Men samfunnet hadde alternativ straff klar. Då Sigrid ikkje kunne betala bota, blir ho ført fram på kyrkjebakken der ho framfor heile bygda blir kakestryke eller piska. 24 piskeslag får Sigrid på sin nakne rygg framfor Hol gamle kyrkje. Blant dei som står og ser på er ganske sikkert alle eller nokre av dei som hadde gjennomført leiermåla med Sigrid og var fedre til barna. Men dei hadde pengar og betalte seg ut – Mor Sigrid hadde nok barna sine mykje i tankane mens Sigrid som fattigjente og kvinne fekk dei vandra omkring i bygda og tagg. Teikning: Knut Sveinunggard. ta i mot dei 24 piskeslaga. Skal tru kva dei tenkte då dei såg kor ho lei og høyrde piskeslaga mot ryggen til Sigrid? Kvar Sigrid har halde til desse åra er det lite å finne ut om. Ho har nok budd heime på Halingstad i unge år, så har ho vore på teneste ute på Austlandet og ho har sikkert gjort ymse arbeid på mange gardar i Hol også. Me veit at ho i 1792 gjette fe for bror sin, Tor, som dreiv som fehandlar og hadde ei drift på Berg i Hovet. Døtrene Gro og Sissel født i 1786 og 1791 måtte tidleg ut å gå tiggargang i bygda. «Sigriddøtrene» vart dei kalla, der dei for frå gard til gard i von om å få litt å metta seg, syskena og mor med. Sigrid i Hago. I 1801 finn me Sigrid og borna i Medhus - Hago, ein plass som høyrde til Søre Medhus. Ola Ellingson Villand kjøpte Søre Medhus i 1801. Eivind Eivindson Medhus som då hadde garden, hadde vore meir oppteken av å krangle med naboar enn å stelle med garden og gjelda hadde auka på. Han selde for 1400 riksdaler, men angra på handelen og skulle få att garden dersom han betalte Ola attende kjøpesummen innan mørimess (25. mars 1801). Det klarte han ikkje og Ola overtok Søre Medhus. Ola var ein hard negl. Han fekk retten med på å kaste ut Eivind og familien frå Søre Medhus i mai 1801 for «nu var det på høg tid at jorden her i fjeldegnen skal pløyes og tilsåes». Eivind forlet garden, dørene vart låst og forsegla så han kom ikkje innatt. Hago, som ligg litt vest for Nordre Halingstad, var brukt av gardane vest for Medhusgrove som slåttelende, heimstølar og etterkvart plassar. Medhushagane eller Mehus-Hago var då ein plass under Søre Medhus og der budde Sigrid med ungane sine etter at plassen vart ledig i år 1800. Men då Ola Villand Dokken hadde kjøpt Søre Medhus, ville han ikkje lenger ha Sigrid og ungane buande der. Han fekk, samtidig med at han kasta Eivind ut frå garden, også retten med på at Sigrid skulle vekk frå Hago. Eivind hadde late Sigrid få lov å bu i Hago etter at han egentleg hadde gitt frå seg retten til denne plassen, så det var kanskje derfor retten gjekk 27 med på Ola sin påstand om at retten måtte gå til Hago «og der utkaste det der til holdende Quindemenneske, Sigrid Halingstad, med sine uægte børn og bohave, som Even efter forliget har indsadt der». Her vart det ikkje vist nokon nåde mot ei einsleg mor med 4 born, den yngste var då 3 år. Eivind var bror av Knut Eivindson som var far til to av borna til Sigrid, så det er ikkje så merkeleg at han gjer det han kan for å hjelpe henne med hus. Husa i Hago var ikkje mykje å skryte av. I 1803 blir dei taksert i samband med skifte på Søre Medhus og då Nederst til venstre her låg Medhus – Hago heiter det om husa i Hago: der Sigrid budde nokre få år før ho vart kasta ut. «Eit fjøs, ei stugu utan Foto: Widerøe. Utlånt frå Hol bygdearkiv. vindaugo og ei forfallen bu». Denne stugu var det Sigrid hadde fått lov å bu i med ungane sine. Ny bustad Sigrid var som før fortalt frå Halingstad. Like før dommen mot henne og utkastinga frå Hago, vart heimegarden delt i to. Søre og Nordre Halingstad oppstår i 1799. Den yngste broren til Sigrid, Knut Olsen Halingstad tek over Søre Halingstad saman med kona Margit Larsdotter Lien frå Lia i Skurdalen. Broren Tor, som var 4 år yngre enn Sigrid, overtok andre delen og oppretta Nordre Halingstad. Han var gift med enka etter Lars O Villand – Grøvo, Barbro Rasmusdotter nordre Grøvo, født Sørbøen. Han let syster Sigrid få bu på garden saman med sine 3 born. Den eldste, Gro, var sannsynlegvis alt ute på teneste, for i folketellinga 1801 har Sigrid 3 ungar. Men Sigrid fekk ikkje tilhald på sjølve garden. Ho fekk lov til å byggje seg husvære i slåttelendet Elven lengst vest i eiga til Søre Halingstad. Der har ho og dei 3 ungane, truleg med hjelp av brørne, fått bygd seg eit svært enkelt steinhus inntil den store steinen du ser på bildet. Det var ganske godt slåttelende her og det gav nok fór til å fø 2 geiter, men då måtte ho også slå innimellom steinane oppetter Tverråne. Sigrid trong meir for å halde liv i seg og ungane sine, og det er fortalt at ho hadde ganske god ekstrainntekt ved å selja heimelaga brennevin til karar frå bygda – det skal visstnok ikkje ha vore vanskeleg med kundar. 28 Dette er det som i dag er att av huset Sigrid hadde ved Tverråne. Husdyra var i kjellaren, ho og ungane budde oppe. Asle Sigurd Nestegard var kjentmann og fann tuftene. Foto: Knut Medhus. Yngste sonen, Lars Hanson, f. 1798, fekk etterkvart ei bygslingskontrakt med han som i 1839 tok over garden etter onkelen hans, Tor, som ikkje hadde born og derfor selde garden til Vebjørn Halfardokken. Lars fekk avtalen den 26. januar 1844 og då var denne plassen i utmarka kalla Halingstadpladsen. Kontrakta med Vebjørn var raus. Lars og kona Guro Nordre Sindrol, som han gifta seg med i 1823, gjorde det slik at kontrakta skulle gjelde for heile levetida og Lars fekk rett til å opparbeide og utvide som han fann det for godt. Mora Sigrid har nok budd saman med Lars og kona desse åra og vore med og rudt opp plassen Elven. Lars fekk også lov å bygge seg ein eigen støl ovanfor Kleppestølen/Glennestølen på eit om lag 2 mål stort område. Den fyrste stugu dei bygde i Elven var som på fleire små plassar slik at folket budde i eine enden av huset og krøtera i den andre under same tak. Dei måtte etterkvart flytte stugu for det var så mykje som skjedde der – dei underjordiske var veldig aktive om kveldane og nettene, så dei meinte at stugu sto på ein plass dei underjordiske hadde hevd på. Derfor flytte dei stugu for å få fred. Lars og Guro fekk 4 born. Den fyrste født i 1822 vart heitande Sigrid som gommo, si og det er kanskje «skjebnenes ironi» at også ho som gommo si vart verande ugift og fekk 3 born med 3 ulike fedre. Men i motsetning til gommo som vart utsett for rettsaker, piskeslag, tukthusdom og store bøter, så slapp Sigrid Larsdotter unna det. Heldigvis hadde samfunnet endra seg såpass i synet på å få ungar utan å vera gift at ho fekk leva i fred med dei sjølv om ho måtte bera skamma som det framleis var å få barn utanom 29 ekteskap. Den eldste sonen Lars overtok Elven i 1869 og utvida plassen ein del og i 1881 kjøpte han plassen av eigaren Asle Myro og dermed var Elven sjølvstendig gard. Sigrid Olsdotter Halingstad, Hols vakraste jente, døydde i 1835 – 77 år gamal. Ho må ha vore ei svært sterk kvinne. Knut Medhus Kjelder: – Kopi av tingbok for Ringerike og Hallingdal – Holsboka III – Arne Haugen – samtaler. Etterord Lovene opererte med 3 typer leiermål: – Ekte leiermål/tidleg fødsel: Samleie mellom forlova eller andre som skulle inngå ekteskap. Barnet er unnfanga før vielsen. – Løst leiermål: Samleie mellom ugifte personar som ikkje giftar seg. – Leiermål i forbudne ledd: Samleie mellom personar som var i slekt, det vil si anten blodskam eller forhold mellom syskenbarn eller tremenningar. Hor: Eit seksuelt forhold der den eine eller begge partar var gift med ein annan på kvar sin kant. Den vanlege straffa for løste leiermål var ei bot på 12 riksdalar for mannen og det halve for kvinna. Men viss leiermålet førde til ekteskap, var bota den halve. (ekte leiermål). Dei kvinnene som ikkje hadde noko å betala med vart straffa anten med å stå i gapestokken eller slag på kroppen. Menn kunne etter 1687 sverge seg fri for skuldingane, dei avla eid på tinget at dei ikkje var barnefar og var dermed frikjent. Soldatar gjekk fri. (Det skal ha vore ein soldat frå Ål eller Hol som hadde 16 «lausungar»). Etter påbod i 1716 kunne alternativ straff vera 3 veker på vatn og brød i staden for bot for mennene. Men i 1755 kom ei skjerping for kvinnene: Dei som tre gonger hadde «avlet børn i løsagtighed» med tre ymse fedrar skulle «kagstryges» og setjast i nærmaste tukthus. Det var denne skjerpinga Sigrid kom ut for. Soveskikkane før Sigrid si tid var slik at husbonden og matmora hadde sin faste sengeplass inne i stugu, mens ungane og tenestefolket oftast måtte sova saman i fjøset, på loftet eller i høyløer. Farande folk vart også vist dit viss dei ikkje då fekk plass på stugugolvet, på bordet eller i høgsetebenken. Nattefrieriet. Nattfrieri var når ein gut besøkte ei jente som sov på hjallen, i fjøset eller andre stader. Nattløperi var når ein skokk med gutar kom til jentene på loftet. Nattfrieri var både godteke og venta som ein konsekvens av samværsformene på denne tida. Vart det barn av nattefrieriet vart ikkje dei rekna som uekte på same måte som barn født utanfor ekteskap ellers. Både nattfrieria og soveskikkane var alment godtekne som akseptabel oppførsel. Men i 1711 kom ei ny forordning som formana foreldra til å ikkja la søner og døtre liggje i same seng etter ein viss alder. Og i 1770 åra kom det bestemmelsar som prøvde å regulere nattefrieriet eller mest nattløberiet som vil si at ein skokk med karar er på friarferd i same huset. Mange prestar var lite begeistra for nattfriarskikken, men den heldt seg lenge på tross av motstanden frå presteskapet. Den tids samfunn var eit samfunn der folk sjeldan var aleine. Det me oppfattar som privatliv var på mange måtar offentleg; Handlingar vart observert, samtaler vart overhøyrt. Men aktivitetar for å reprodusere slekta foregikk lite i bondens seng – den var til å sova i som rimeleg var med folk overalt i huset døgnet rundt. Derfor vart slike aktivitetar ofte utført utomhus, i løer, i utmark, o.l. Ei jente som var «besovet» hadde krav på at den guten som hadde «besovet» henne gifta seg med henne viss det var fyrste gongen det skjedde. Kvinna kunne reise sak på tinget for ærekrenking viss så ikkje skjedde. Men hadde ho hatt fleire leiermål med fleire menn, var ho ofte rettslaus og tapte også æra si. Meir om desse forholda i boka: «Mellom liv og død» av Kari Telste som har undersøkt korleis seksualiteten vart kontrollert i Ringerike og Hallingdal frå 1652 til 1710. 30 Strandavatn sett frå Urdvassnuten. Foto: Magne Ove Furuseth. Paul Breiehagen (Del 1): Om folk og hende ved Strandavatn Då eg streva med å restaurere ei «Krasafaren steinbu» i Raggsteindalen, i 1990 åra, sat eg innimellom og funderte over livet, slik det høver seg so høgt til fjells og so nær himmelen. Her kunne ein sjå utover det vide landskapet rundt Strandavatnet, eller vende augo mot fjellmassivet Raggsteinnuten og Hallingskarvet. Slikt verkar på tankeflog og søk etter upphav og hende. Og det rann meg i tankane: Kor langt attende finn ein far etter menneske her, korleis budde og levde dei som slo seg til her? Den faste busetnaden kring Strandavatn, som varde i 200 år frå 1700 til 1900, er unik. Det finst ingen stader eit so stort gardssamfunn so høgt til fjells. I alle høve ikkje i Hallingdal. Eg har òg tatt med glimt frå andre stader for å få denne fjellfolksoga inn i sitt tidsperspektiv. Men fyrst eit samandrag Og me stør oss til skrivne kjelder: I Holsboka er mykje interessant lesnad om oppbygginga av eit lite gardssamfunn langs strendene her, frå fyrst på 1700. Olav Larsgard, Hovet, skreiv i Dølaminne i 1920 åra om folk og hendingar her oppe i eldre tid. Me er òg innom Kåre Olav Solhjell: «Øydegard og Rudning», frå 1987. Den siste skrivne kjelda er boka 31 «Far etter Folk», i 1994, etter eit arkeologisk og botanisk arbeid. Der får me glimt attende til ned i jernalderen, 5-600 e.Kr. Men for kort å nemne: Fagfolk kom til at det hadde vore fastbuande på Strønden alt frå 1100 talet. Men etter omlag 200 år vart dei burte og det vart berre stølsbruk dei komande 400 år. Ingen veit kva årsaka kunne vera, men fagfolk meiner at det kan vera klimaforandring, til det verre. Kan det ha vore folk her til Svartedauen kom? (1349). Kåre Olav Solhjell skriv om folkeflutnaden då, i «Øygard og Rudning», attlevande reiste frå utgrender, og livet held fram på meir sentrale stader. Til folketalet auka att og øygardane vart stølar, men etter ei tid fast busetnad att. Og ein finn haldepunkt for at folk her i landet vann ut jern alt rundt Kr.f. Professor i metallurgi ved NTH i Trondheim, Arne Espelund, fortalde 23. april 2002, at han hadde funne ei blæstergrop (for utvinning av myrmalm) nederst i Ynglesdalen. Den har truleg ikkje vorte brukt etter svartedauen. I 1960 åra vart det leita etter kolgroper og blæstergroper, og det finst mange kolgroper ogso i dette området, om ikkje so mange som i Ustedalen, på hi sida av Hallingskarvet. Dette fortel at det må ha vore rikeleg med skog ogso rundt Strandavatn, som i andre fjellstrøk, på den tid. Ein kjem då i hug varmare klima og stor skog over Hardangervidda, med digre furulæger (stokkar) som er bevara i myrar eller vatn i mange tusen år. Nederst i Ynglesdalen er det i allehøve ei blæstergrop, som vart brukt til å vinne ut myrmalmen. Truleg er det fleire i området. So vart det ny bustenad ved Strandavatnet, fyrst på 1700. Men no vart det fleire, det vart eit lite samfunn, som òg varde i omlag 200 år. Men det vart slutt med det òg, og områda kring Strandavatnet vart til stølsbruk att. I dei seinare åra, etter 1950-60, og i takt med nedbygginga av utkantsamfunna elles, er ogso stølsdrifte i ferd med å bli burte. No er det hyttebruket som dominerar. Her er stoff til samtale framma peisen i mange kveldar, slik soga vart overlevert i gamle dagar. Men no nøyer me oss med nokre glimt av folk og hende her oppe i villfjellet. Me møter menneske i kamp mot naturkreftene, i beinhardt slit med bygging av hus og kultivering av jord, alt med handemakt, me får ei aning av koss dei overlevde i strev for maten, ulykker slo ned og tok liv, og om det var store vidder og romsleg slik, hende det at venskapen rauk. Men kjærleiken fylgde sine naturlover, då som no, og slo gneistar. Og midt i alt dagleg strev høyrer me voggesong, feleljø og låttestev. Dei fyrste fastbuande Som nemnt: Ei hustuft vart nærare undersøkt på staden, som i folkeminne har vorte kalla Langegard. Ein meiner at det her har vore fastbuande alt frå 1100-talet. Denne garden låg nede ved den gamle strandkanten, nedafor Aurlandsvegen, ned for (Lars) Plassen, og omlag rett overfor landet på den andre sida av vatnet, mellom Ynglesdalen og Raggsteinsdalen. Det var i 1987 at Strandavatnet vart nedtappa so mykje at tufte til Langegard vart synberr att. Der var ein husmur, 17 meter lang og 5 meter brei. Eit sokalla vestlandsk langhus. Det vart òg funne steinar som tyder på eit rundhustelt. Men dette hadde nok vorte brukt til ein storrstakk, etter det som folk kan fortelja. Det vart òg funne beinknoklar av ein bever. Det er det høgstliggjande beverfunn som er gjort her i landet. Dette huset hadde hatt ein delevegg, og fagfolka meiner at det eine romet 32 kan ha vore for folk og det andre for husdyr. Då det berre er grunnur som er brukt, må huset ha vorte sett opp av reisverk, truleg ei stolperekkje for taket, og elles er det brukt torv. Det var nok av myrtorv like ved. Av andre funn kan ein nemne ei bakstehelle, og det var rester av kol. Ved måling viste det seg at kolet var i frå. ca. 1200, truleg frå siste bålet då folket her flutte, eller vart burte. I hjørna for eldstaden, har det truleg òg vore ein slags peis, i alle høve ein eldstad. Der låg det òg ein kvernstein som var frå steinbrot i Ullensvang i Hardanger. Interessant er det òg at det vart funne båtnaglar i tuften. Det skulle tyde på at dei laga båtar av bord. Funna fortel at det truleg var folk frå vest som hadde slått seg til her. Kystfolket hadde mange slags kunnskaper som fylgde med over fjellet. At dei hadde hatt kvernstein for maling av korn høyrest utruleg, ettersom det vel var vanskeleg med den tids kornsorter å få dette årbært (moge). Og hadde dei bekkekvern eller var det ei handkvern? Båten var nødvendig, og til god nytte ved dette store vatnet. Om kunnskapen om bygging av båt på den tid var komen ned i Hallingdal veit ein ikkje, men i Nes og Hemsedal er det funne rester av stokkebåtar, datert til omlag same tidsrom, hola ut av ein tømmerstokk. Når desse sokk, vart dei verna i vatnet. Rundt tufta på Langegard ligg det att klumpar av slagg frå utvinning av myrmalm. Og det er restar etter brent leire. Leira vart brukt i blæsteromnar når dei vann ut myrmalmen. Dette kan tyde på at det har vore ein slik omn i nærleiken. For å vinne ut myrmalm måtte det til mengder av kol. Her stod bjørkeskogen frodig og det er mange kolgroper som fortel at det ogso her var mykje kolbrenning. Professor Espelund har påvist at det har vore blæsteromn nederst i Ynglesdalen. I områda rundt Strandavatn har det vore mengder av myrmalm. Det er òg funne restar etter ein husmur til ved Strandavatnet, ogso eit langhus, ned for Østmundset, fortalde Asbjørn Dalen i 2001. Men denne muren vart ikkje vitskapleg undersøkt. Men sundag 8. juni 03 hadde Hol historelag tur til desse gamle tuftene. Formann Knut Medhus var vel fornøgd med den turen. Grunneigar her, og sers historieinteresserte Ola Ruud, orienterte. På den hittil ikkje fagleg undersøkte tufta på Østmundset vart det funne fleire ting som låg i sanden der. Mellom anna fann dei eit spinnehjul, eit knivsblad, ein liten hestesko, ein spjutspiss, kanskje ein pilspiss, slagg, og fleire rusta jerndeler. Dette huset har vore 28 meter langt, men elles har det hatt ein delevegg, og har vore likt huset på Langegard. Det som vart funne av ting vart tatt vare på, men fylkeskonservatoren opplyste at dei ikkje hadde pengar til noko nærare gransking eller utgraving av tufta. På grunn av desse funn melder det seg mange spørsmål som ein berre kan filosofere over. Til dømes kvifor det vart slutt med fastbuande på 1200-talet? Fagfolka meiner det kan skuldast barskare klima. Dårlegare levemåte gjorde folket mindre mostandsdyktige mot sjukdomar. Dette var nok ein av grunnane til det store mannefallet då Svartedauen kom til landet i 1350 åra. Men då var vel husa ved Strandavatnet alt folketome? Ny busetnad Det er likevel busetnaden i seinare tid me vil ta nærmare for oss her. På ein stein i buaveggen her på Sleskarstølen, der eg ofte sit, er hogge inn 1855. Det må tyde at då vart 33 Urevassbotn. I framgrunnen står Asle Ellingplassen som gjette uksar her nokre år i 1920 åra. Til høgre for han ein stor skorstein som høyrer til huset der det budde vetrebuande. Siste fastbuande Knut J Uren, flytte til Øvstebø 1860. Foto: Ukjent, utlånt frå Hol bygdearkiv. denne steinbue ferdig. Nede i dalen står att murar etter eldre hus. Rundt vollane er lagt opp hundrevis meter med steingjerde. Då reguleringsdammen ved Stryknasoset vart ferdigbygt i 1956, steig vatnet med 28 meter frå opphavleg vassflate, og Stryknasfjorden gjekk dermed i eitt med Faugelifjorden og Strandavatnet. Ved denne store oppdemminga kom mange av desse fjellgardane under vatn. Under oppdemning og tapping av reguleringsmagasinet har bølgjer vaska vekk jordmassane, og skipla murane, og desse fornminna blir vel etter kvart heilt burte. Men ukjende steinmurar er òg kome fram, jf. Langestrand og Østmundsgard. Noko er registrert, men det var nok gjort forlite før oppdemminga for å dokumentera det som fanst att her. Ein var ikkje nok merksam på slikt den gongen. «Stronde», på holingsdialekt «Strønde», vart nemninga på busetnaden langs nordsida av Strandavatnet, (kompassretning) der bilvegen til Aurland går. Lenger inne mot fjellet, mot vest, ligg Urevassbotten. På den andre sida av vatnet, mot Hallingskarvet, kjem fyrst Ynglesdalen, rekna vestafrå. Omlag jamsides går Raggsteindalen inn i fjellmassivet. På den andre sida, ved Strykn, ligg Tronsgard og lenger sør Olasleine. Stryknasfjorden låg omlag 1 m. lågare enn vatnet ovafor Faugelifjorden. Det vart difor her eit straumdragstryk mellom haugane den korte stubben rett over for Tronsgard. Stryken var ikkje meir enn omlag 3 meter brei sume stader, hugsar Pål Villand. Men straumen var so stri at ein måtte dra båtane oppover frå land. Før oppdemninga i 1960 åra, var det nemnt tre fjordar eller vatn her: Stryknesfjorden oppover frå dammen, so Faugelifjorden frå Stryken og oppover. Han gjekk i eitt med Strandavatnet. 34 Kvifor til fjells? Utover på 1600 auka folketalet på gardane og mange i dei store barneflokkane måtte finne seg ein annan stad å vera for å overleva. Nokon reiste ut til andre kantar i landet, men mange fekk seg ein plass i utmarka til garden. Det var her eit enkelt spørsmål om dei ville overleva eller svelta i hel. Den store husmannstida i Noreg varde frå på slutten av 1600 til inn på 1900, og det er rekna på at det var omlag 50 000 husmannsplassar, på det meste, her i landet. På berre 50 år, frå 1615, steig folketalet her i landet frå omlag 900 000 til 1,7 million. Dette forklarar òg den store utfarten til Amerika som i Hol tok til i 1840 åra. Spørsmålet for mange vart anten å koma seg ut or bygden eller å fortseta å leva i stor armod. Då områda nede i bygden var oppbrukte vart fjellet utvegen. Her var endå barskare klima enn nede i bygden, men større sjangser for mat: villrein, ruper «i flakar», hare og mykje fisk. Og eit friare liv. Lovens strenge arm rakk heller ikkje jamt so langt ut. For jordlause folk frå Hovet og Sudndalen var det Strandavassområdet som vart næraste utvegen. Noko spesielt var det likevel at ogso velståande bønder hamna her som fastbuande. Det skuldast t.d. Birgit Tolleivsdotter Villand, f. 1745. (Tolleiv var son av Ragnhild og «Blank-Ola»). Ho hadde kanskje det sterkaste «tøte» av denne syskjenflokken. Birgit vart gift med Ola Larson Bekkestad. Dei hadde nødre Bry i Hovet. På den tid var det nøye med hamnedelene. Gunner Moen på nabostølen hadde nok slept kjyrne sine innpå Birgits område, meinte Birgit. Difor, då Gunner skulle på stølen ein dag, vegen gjekk då like forbi Bry, sa Birgit til tenestjenta si: «Der kjem detta helvetis kvendfolke att»! Dermed fata ho eit vedatre, ell` det var eit kjevle meiner sume, og skamslo Gunner. Ho måtte til sengs etterpå og ho døydde utpå hausten. Det vart rettssak, men Birgit vart frikjent, so merkeleg det kan høyrast. Men grunnen var vel at ho hadde mektige folk i forsvaret. Men saka kosta likevel so mykje at dei måtte selja Bry. Løysinga vart at Birgit vel nærast fekk Raggsteindalen av bror sin, Tolleiv. Han var ein «gauve», skriv Reinton. Og dei flutte dit med sine fire born i 1792, og bygde opp ein gard og rydda to stølar på 17 år. Når ein ser på husmurar av grov stein, og alle steingjerde, er det berre heilt utruleg kva folk greidde med berre handemakt. Tre generasjonar fann utkome her. Og dei levde bra kan ein lesa. Men den siste, Tolleiv Tolleivson, selde i 1893 til den nye bonden på Villand, Paul f. Nygard, i Skurdalen, g.m. Sissel Øvrejordet i Hovet. Tolleiv hadde vorte enkemann i 1886, og med fem av borna reiste dei til Amerika. Ein av borna døydde ung. Ola Tolleivson d.y. 1871-1939, vart g.m. Borghild Olsdotter Gudbrandsgard. Han kjøpte Halvorgard i Sudndalen i 1902. Han var òg reinsgjetar og fjellmann. Eit gardssamfunn veks fram I desse fjellområda rundt Strandavatnet var det frå eldre tid stølar for gardar i Sudndalen og Hovet. Då folk tok til å fløta hit opp vart det rudt og bygt gardar på begge sider av det me i dag kallar Strandavatn, frå Stryknasdammen til Urevassbotten, på dei fleste stader der det før hadde vore støl. Strandavatnet, oppdemd, er 950 m.o.h. Den fyrst nemnde fastbuande er ein Ola Langestrand, rundt 1700. Ein veit ikkje nærare om han, eller kor han budde. Det fyrste bruket med sjølveigar som er nemnt i Holsboken, er Nilsegarden, oppattkalla etter Nils Børgeson Langestrand. Nils rydda og bygde der ca. 1710. Deretter 35 Myrestølen: Til venstre murane etter stugu og uthusa (fjøs, sauestall og forhus). I midten murane etter loftet med heststall under.Til høgre eldhuset bygd som ei lita stove. Bilde frå august 1946. Her budde dei siste fastbuande på Strønde, Olav A Myrestølen og kona Anna Tolline f. Mørk til 1936. Foto: Sigurd S Reinton, utlånt frå Hol bygdearkiv. kom Hølgjigarden og so Vesle-Olagarden 10-12 år deretter, og etter kvart fleire. Reinton har kome til det at det etter kvart vart 20 gardsbruk i området rundt Strandavatn. Og på det meste budde det 80-90 menneske her. Me nemner gardane frå lengst nord og sørover Stronde (dalaretning): Urevassbotten, Vesle-Olagarden, Nilsegarden, Østmundset, Fløten, Myrestølen, Høljigarden, Storestølen, Plassen eller Larsplassen, Syregarden, Laukegarden, og Leino. I Ynglesdalen var det Finnebotten, Stølabotten, Mestølen og Tuftid`n. Vidare, nede ved vatnet: Sprengsvikji, og Larsplassen hadde støl her: Larsstølen. Mot Raggsteindalssida ligg Gautesleine, lenger inne og der Raggsteindalen tek til, låg garden Raggsteindalen, og ei tid var det folk på husmannsplassane både i øvre og nedre søre Raggsteindalen. Ved Stryknesfjorden låg Olasleine. Tilsamen var det 20 bustader med 80-90 menneske på det meste. Dei rudde og dyrka, og bygde hus Futen Wiel skreiv i 1743, at ved Langestrand budde det «nogle husmænd i jordhytter efterdi ingen skog der findes». I følge Olav Larsgard skal det ha vore ein del bjørkeskog her. Men det var vel heller snautt vestover langs vatnet. Lenger sør, dalaretning, er det svære bjørkeliar og slik har det nok vore langt attende, ettersom det nok er lognare her. Brennefang vart nok henta her. Husa vart for det meste bygde av stein. Dei hadde stuguhus, forhus og fjøs/stall i ymse kombinasjonar: hus i samenhengjande rekkje, stugu oppå fjøset eller ved sida, for å nytte varmen frå dyra. Husa vart oftast grave halvt inn i bakken for å nytte jordvarmen. Det var dobbelt mur med jord i mellom som fekk råme frå taket slik at ikkje jorda skulle turke, og blåse eller renne vekk. Om vintrane snødde mange av buene nesten ned. Sume buer hadde timra raust. 36 Nilsegarden. Murrestane i framgrunnen er frå den tid det var vetrebuande folk på Nilsegarden, fram til 1768. Fjøset med det samanfalne taket vart bygd av Andres S Myrestølen som ei tid brukte Nilsegarden som støl til Myrestølen. Ved ruinane står Olav Myrestølen og sonen Andres. Foto: Sigurd S Reinton, utlånt frå Hol bygdearkiv. Kjølege hus Men bustadbuene kunne likevel ikkje vore serleg varme med berre steinvegger: Her var ikkje omn, berre peis. Vedomnen kom ikkje til bygdene før fyrst ut på 1800, men me høyrer ikkje om omnar på Stronden. Ein kan gjeta på at romtemperaturen neppe var meir enn 6-8 grader i den kalde årstida. Folk var vel vane med kjøleg innetemperatur, men dei måtte nok stadig vera godt kledde. Skinn av sau og rein vart barka og reidd og nytta både til skinnbrøker, jakker og sengefeldar. Dei måtte ha varme på peisen so og sea heile tida dei var oppe og dermed måtte det ha gått med mykje ved. Truleg nytta dei òg brisk og vier til brenne. Torvmyrar var det flukst av, men om dei på den tid hadde lært seg til å ta torv og bruke til varming, veit me ikkje. Truleg gjorde dei det. Men i alle høve, fyrst i 1860 åra kom Chr.Asbjørnsen (eventyrsamlaren) til bygdene og heldt kurs i torvtaking. Pål Villand, f. 1924 fortel at dei i Raggsteindalen hadde store torvtak, som dei brukte opp i hans tid. Han visste at goffa hans, Paul Nygard Villand, jamt hadde tatt opp torv. Neda stølen var det torvtak som var eit par meter djupe. Torv brukte dei heile tida for å spara på bjørkeveden. Det tok til å bli mindre av den då, frå 1900 og utover. Dertil reiv dei brisk og vier, og forbetra dermed hamnene for beite. Døgnrytmen i steinbu`n var m.a. at når den siste la seg, vart det å kara oske over glørne so dei heldt seg til om morgon. Fyrstikker ser me ikkje noko om før i 1880 åra. Men lenger nede ved vatnet, på båe sider av Faugelifjorden og Stryknes, var store bjørkeliar. Veden kunne køyrast på slede eller dragast på kjelke med isen låg, eller fløytast på vatnet. Eigarane av stadene oppetter Strandvatnet hadde bruksrettar på bjørkeskog t.d. i Larsstøllia og i Faugeli. 37 Mestølen. Dette er den gamle stugu på Mestølen som det budde vetrebuande folk i. Fjøset var under stugu og på baksida var det forhus. Her står dåverande eigar av stølen, Ragnvald Nygard i midten saman med to slåttekarar. Foto: Sigurd S Reinton, utlånt frå Hol bygdearkiv. Innelys berre frå peisen Kom nokon her om kvelden såg dei ikkje eit lys. Det var ein ljøski berre frå peisen, men det var nok til innearbeid like ved. Talglys var luksus. Om hausten var det ei liten «onn» å støype lys av talg. Ved serleg høve, som i jolehelga, vart talglysa tende. Då var det høgtid i huset. For talg var òg nytta i matbruket og måtte sparast på. Unge Lars Tolleivson Raggsteindalen, f. 1868, kjøpte med ei parafinlampe på ein tur til handelsmann Tolleiv Sundre i Holet, ei sokalla «glitre». Dei var utan glas og lyste omlag som eit stearinlys. Han ville gleda husets folk. Men det slo feil: For då vart faren og mora kokande sinna, «dei trøtta kji sneken! Slik os!». Og dei var redde det kunne seta eld på huset. Me har ikkje haldepunkt for at husa hadde åre og ljore, men berre peis. Etter steinbuer som enno er bevara er det gluggar i det eine eller begge gavlane. I gamle stølsbuer hadde dei og glugg i døra. Om sumaren kunne døre stå oppe. Det er ikkje funne glaskår i tuftene. Det er difor eit spørsmål om dei hadde noko slikt i gluggane. Dersom ikkje kunne det vorte brukt sjåskinn som i «gamle dagar». Vart ikkje det brukt, vart vel gluggane tetta att på den kalde årstida. Og då vart det berre peisvarmen som lyste opp. Nattelegu, senger, vart vel slått enkelt samen av grove, tiltelgde materialer, og som «madrass» vart det brukt storr. Storr i stølsengene vart nytta heilt opp i våre gjesledagar, i 1930-åra. Elles var vel husbunaden, skåp og kister, slik det var elles i bygdene den tide. Dette var bygdafolk som tok med seg levesett og skikkar frå heime, so langt det let seg gjera under dei hardare tilhøva. 38 Østmundset. Slik såg det ut i 1946 då Knut og Kristine Teigen frå Nord-Hovet støla der. I framgrunnen to av borna deira. Foto: Sigurd S Reinton, utlånt av Hol bygdearkiv. Avsides Strandavassområdet låg avsides om ein har vegsambandet i tankane. Til alle kantar var det berre kløvjaveg so lenge dette samfunnet var til. Om vinteren vart det å bruke ski eller hest for å ride, eller for slede. Fyrst i 1826 vart kjerrevegen gjennom Hallingdal ferdig fram til Hol, og til Sudndalen kom kjerrevegen 15-20 år seinare. Då kan ein tenkja seg kor strevsamt det vart med ein tur uttabygds. Sumarstid gjekk vegen opp til åsen ved Halvorgard, og den kom nedatt ved nødre Bry. Det var ikkje farbart i strypet nedanfor Bakka, der fjellet gjekk rett ned i elve. Men vinterstid kunne ein koma opp til Sudndalen denne vegen. Det var jamna til slik at ein kunne sleakøyre ovom bergnabben der, og då kom dei over åne frå Hivjuvdalen på isen. Men isen la seg ikkje jamt likt, og difor var det to vegstubbar ned til elven, fortalde Asbjørn Dalen. (juni 2003) Ål 1999-2003. Paul Breiehagen. Forteljinga held fram i «Under Hallingskarvet 2013» 39 Ein dag i den gamle skulen Debatten om skulen går skarpt på mange frontar i samfunnet for tida. Prøveresultat syner visstnok at me ikkje heng heilt med her oppe i nord. Meir eller mindre gjennomtenkte forslag til gode løysingar blir kasta fram av meir eller mindre kunnige personar. Alle vil meine noko om skulen, og alle vil få den best mogleg på sin måte. Det får så vera – no skal du få eit glimt inn i skulen slik den var i 1930 åra – og slik den hadde vore mange år før og var mange år etterpå. Var den så ille? Det er vinter. Det er kaldt. I grålysninga stampar ein flokk ungar seg fram på ubrøytt veg. Dei går på ski, men føret er trått denne måndagsmorgonen med nysnø og kald, piskande vind som gjer at snøfloksene kjennes som isnåler mot andletet. Ungane er på skuleveg. Nokre har gått langt, andre har kome til etter kvart som ein nærmar seg skulestova. Dei to tre største skiftast om å gå føre, slik blir det lettare for dei andre. Ved skulen blir skiene reist mot veggen, så er det å få banka av seg snøen og koma seg inn i varmen. Ein vaksen, som bur i nærleiken av skulen, har vore der om morgonen og fyra i omnen. Det kjennest lunt og godt inne, men for dei som har pultane sine noko langt frå omnen er det heller kjøleg. Fleire ungar kjem etter kvart, og snart er alle på plass. Det er nok ein del uro for læraren, dei kallar han «skulen», er ikkje komen enno. Han har ikkje synt seg nede i vegsvingen ein gong, så det er god tid til litt prat og småmoro. Eit par av jentene tek fram reknebøkene, dei vil samanlikna svara på reknestykka dei hadde som heimelekse. Har dei fått det same svaret så er det truleg rett, det er så harmeleg å få feil og må rekne om att. Friminutt ved den gamle skulen i Nord-Hovet 1933. Den store steinen var viktig leikeplass. Foto: Arne Grøvo. 40 Borte i ein krok er det eit par av dei yngste gutane som «preinast» litt, men storebror til den eine er borte og ordnar opp. Elles er det ganske roleg. «Der kjem skulen», er det ein som ropar, og alle finn plassane sine. Roleg og traust kjem læraren ruslande, på ski han og, eit par av dei minste jentene har følgje med han. Når han kjem inn, står alle borna ved pultane, gutane bukkar og jentene neiar til eit goddag før dei set seg på pultane att. Læraren finn fram dagboka, ser at her er alle, han treng ikkje ropa opp namna. Her er ikkje så mange, så han har god oversikt. Salmeboka kjem fram, men det er så skumt i rommet at det er vanskeleg å lesa, dei får ta eit vers alle kan. Dei har pugga ein del. Det går bra med «Å tenk på Gud i ungdoms år». Læraren les Fadervår og så kan timen ta til. Men det er framleis kjøleg inne, så læraren meiner dei får samla seg rundt omnen og ta litt hovudrekning. Han ramsar opp: Fem pluss åtte pluss sju pluss fire! Fleire hender kjem i været, og dei fleste har rett svar. Dei får vanskelegare oppgaver: Ni pluss tretten pluss seksten pluss nitten minus tolv. Her var det nok fleire som «datt av lasset», men det var ein god del som fekk rett svar denne gongen og. Etter å ha varma seg på dette ei beite, så er det å ta fatt på det dei skal gjera. Første timen er alltid kristendomstime, og då det no nærmar seg jul så er det naturleg med forteljingar frå bibelsoga. Ho Billa skal fortelja frå leksa, og det går både fort og greitt. Ho er alltid godt førebudd, ho Billa. Fleire får prøva seg, og det går ikkje like glatt alltid. Læraren går så gjennom leksa til neste gong. Han er ein dugande forteljar, og for ein del er det nok slik at det er lett å læra det ein skal ha i lekse dersom ein har følgt skikkeleg med i timen. Så er det friminutt. Her er inga klokke som ringjer ut eller inn, læraren seier frå når det er friminutt. No ber det ut i skibakken, her er bratte bakkar ein kan boltra seg i. Dei modigaste går langt oppover og får dugeleg fart nedetter. Ein knaus gir eit naturleg hopp undervegs, og det blir mange luftige svev. Lange eller korte alt etter som. Dei fleste jentene held seg i ein mindre bakke, for dei er det mest om å gjera å sno seg mellom bjørkekvistane som er sett opp som portar slik at det skal likna på den meir moderne sporten, slalåm. Men så plystrar det høgt og skarpt frå eit vindauga i skulestova: no må ein ikkje somla, men banka av seg snøen og koma seg på plass. Det er skriving denne timen. Ein del tykkjer dette er skikkeleg keisamt, skrive om att line etter line, følgje linene og få bokstavane så lik føreskrifta som mogeleg. Nokre av gutane vil gjerne skunda seg, det er om å gjere å få skrive ut boka så snøgt som råd. «Snerpa mi skrapar så», høyrest det fra ein av pultane. Her er det nok pennesplitten som ikkje er heilt god, kanskje har han fått litt hard medfart i eit eller anna høve, eller det har vore noko trongt i pennalet. Læraren er raus og finn fram ein ny, og samstundes tek han ei pause i stilrettinga han sit med, ruslar rundt i klasserommet, rettar på skrivestillinga og skryter litt til ein og annan, eller snakkar litt om slurv og at «du må sjå til å følgja linene, gut!» Snart er det matkvil, og nistematen kjem fram. Nokre har mataskar, men dei fleste har brødskivene i papirposar. Mjølkeflasker har dei aller fleste. Før alle er heilt ferdige med å eta, bankar det på døra. Det er han Ola, mannen på grannegarden, som kjem og skal ha ein prat med læraren. Han Ola er krinsformann, som det heiter, og no har han fått eit brev frå skulestyret om ei sak som læraren lyt hjelpa han med. Brevet skal svarast på temmeleg snart. Dette tek si tid, og friminuttet varer lenge. Men det har inga naud, borna rekk mange turar opp og ned i løypene. Det er god kroppsøving dette, like 41 42 cs 9 1 br ds bk bs 2 bt ct bl dk 3 ek bm ck dl el 4 cl dm em bn 5 cm dn en bo do 6 cn eo bp 7 co cp dp ep bq dq eq 8 cq Elevar ved skulen i Holet 1926: 1. Birgit (Bibbi) Medhus Kleven, 2. Anna J Haugen, 3. Ragnhild Nyeggen Jensen. 4. Kåre Person. 5. Ingebjørg Nedremyr. 6. Sigrid Seim Langehaug. 7. Marie Nestegard Hansen. 8. Anna Seim Pålgard. 9. Anna Lauvang Slåtten. 10. Mari Seim Lingelem. 11. Jørand Rudningen Mørk. 12. Marie Slåtto. 13. Ingebjørg Myro. 14. Dordei Seim Hallingstad. 15. Ragnhild Nestegard. 16. Gudrun Slåtten. 17. Gudrun Slåtto Teigen. 18. Kirsti Lauvang Hallingstad. 19. Gudrun Medhus Høgberg. 20. Ragnhild Hallingstad Hognerud. 21. Sigrid Slåtto. 22. Borghild Sletto Kirkeluten. 23. Åsta Medhus Slåtto. 24. Sissel Medhus Haugen. 25. Anne Sundre Dalen. 26. Ellen Nyeggen Jensen, lærar. 27. Einar Seim, lærar. 28. Eilev Lauvang. 29. Svein Nestegard. 30. Sigurd Medhus. 31. Nils Hallingstad. 32. Asle Rudningen. 33. Svein Søndrol. 34. Lars Søndrål. 35. Olav Slåtto. 36. Ola Slåtto. 37. Ola Slåtten. 38. Olav Rudningen. 39. Jens Sletto. 40. Knut T Rue. 41. Olav A Hallingstad. 42. Olav Holshagen. 43. Pål Nedremyr jr. 44. Arne Søndrål. 45. Ola T Rue. 46. Torleiv Sundre. Foto: Arne Grøvo. cr dr dt bra som det «byungar» har fortalt om at dei har i gymnastikksalen. Ein god halvtime etterpå ber det inn til ny time. Det er alltid rekning i timen etter det store friminuttet. I den gamle skulestova er det tomannspultar, og dei er såpass romslege at ein vaksen kan sitja i dei jamvel om det sit eit par skuleungar der. Litt trongt blir det rettignok, men det går bra for eit lite bel. Læraren tek seg ein tur til kvar pult, ser over reknestykka og set dei sermerkte R ane sine i bøkene. Rett som det er må han fram til tavla og forklara eitt og anna. Det er fleire årskull i klassen, men i rekning er det slik at mange får bruka sin eigen «fart». Eit par glupingar er alt komne til oppgåver som er tiltenkt klassesteget over. I klasserommet er det gjerne stille, kvar og ein driv med sitt. Av og til kjem ei hand i veret, her trengst ekstra hjelp, eller det høyrest – «Blyanten min bit ikkje!» Då må læraren henta fram tollekniven frå kateterskuffen, gå bort til vedkassa og spisse blyanten slik at den vert brukbar att. Det hender ikkje så sjeldan at ein slik operasjon må utførast. Ute har uveret auka på. Det som først på dagen var enkelte kvasse snøfjoner er no vorte til tette, drivande snøkavet. «De får vera uti gangen og leika blindebukk i dette friminuttet,» seier læraren, «det er så vondt ver ute.» Det er nokså trongt i den vesle gangen, og det er ikkje så vanskeleg å få tak i ein eller annan, verre kan det vera å finna ut kven det er ein har fått kloa i. Harald er fanga og attkjent og får no bind for augo og jagar etter dei andre. Så går døra til skulestova stille opp og læraren kjem og gjev seg med i leiken. Harald får tak i ein genserflik og famlar seg oppetter eit stort menneske. «Det, det er skulen» kjem det noko undrande. Men no er det slutt på leiken, ein ny skuletime tek til. Siste time er det sang. Læraren spelar fele, han spelar gjennom melodiane og syng føre. Er det ny sang som skal lærast blir det å ta han opp att fleire gonger. No når det snart er jul, vert det helst å øva på julesongane. Mange er kjente frå før, men fleire skal lærast. 1 dag er det ein ny, ukjent sang: «No koma Guds englar», som skal øvast inn. Melodien er så fin, men versa tykkjest noko vanskelege. To av dei må lærast til neste sangtime. På juletrefesten i romjula skal ein syna at ein kan versa, ein kan ikkje gå og fumla med sangheftet i slike høve. Skuledagen går mot slutten, bøkene vert pakka i ranselen. «Lover Herren, han er nær», er siste sangen i dag som så mange andre dagar. Så er det «Takk for i dag» og ut i snøværet. Alle traskar heimover. I morgon er det småskule-ungane sin tur til å gå på skulevegen. Då er det lekselæring og anna skulearbeid, blanda med vedbering, oppvask og anna arbeid som foreldra set ein til. I den gamle skuledagen var timeplanen nokså lik frå den eine skuledagen til hin. Skuleåret var stutt, 108 skuledagar var det i storskulen, noko mindre i dei første skuleåra. Det var heller ingen skulereformer frå år til anna. I dag tykkjest det som om den øvste leiinga i samfunnet alltid må endre på noko, kanskje ikkje alltid til det betre. Mogeleg skaper dette meir uro enn godt er. Ingen ønskjer vel attende den gamle skuledagen, men me som opplevde den minnest at det var mangt å gle seg over. Og når ein i dag les i avisene at kandidatar til opptaksprøver til høgskulane ikkje kan løysa oppgåver som summering av brøkar med ulike nemnarar eller finna rommålet av ein tømmerstokk, då er det ein trur at den gamle skuledagen ikkje var så bort i natta likevel. Helsing frå ein elev i to-delt skule åra 1930-37. 43 Johannes Berg ved fiskebua si ved Stolsvatn. Foto: Lars Bry om lag 1930. «En fryser ikke toet av en hallingdøl» I ei utklippsbok eg fekk låne av Grethe Gudbrandsgard fann eg dette stykket frå Nationen. Det er Johannes Halvorsen Berg f. 1.7.1868, død 17.4.1956 som blir intervjua av Nationens utsendte i 1953. Johannes var eldste son til Halvor J søre Berg og Sigrid S. Slåtta frå Ustedalen. Halvor var ordførar i Hol frå 1891 til 1906 og stortingsmann for Høgre i Buskerud frå 1903 til 1906. Halvor er ei av dei viktigaste kjeldene til Holsbøkene. Johannes brukte ikkje odelsretten sin til å ta over garden etter faren, den vart overteken av Knut O søre Sindrol som kjøpte den 12. mai 1936. Kona Birgit var av søre Berg ætt. Johannes brukte odelen sin til å løyse inn att søre Stolsvatnet som faren hadde selt og han åtte også Orsendvatnet. Johannes var ein svær fjellmann og ivrig fiskar – og handelskar: «Det er godt tøte i deg ennå», sa doktoren til 85 åringen Johannes Berg fra Hovet i Hol da han for en to- tre år siden måtte sende han på sykehuset for å ta et par operasjoner. Han greidde disse godt, den stutte, tettvokste fjellmannen, de ser i dag ikke ut for å ha gjort ham noe. 44 «Å, det er nå ikke slik med helsa nå som da jeg dro nedover fjella her med hestedriftene mine», sier han til Nationens medarbeider. Han er litt vrien å komme innpå for avisfolk, men det er med Johannes Berg som med andre slike fjellgubber. De tiner opp utpå vårparten. «Da vi dro utover med gampene på høstkanten, hendte det at vi ikke lå i hus på 10-12 netter. Vi måtte finne ly under busker og steinheller. Og da vi skulle av sted igjen om morgenen kunne det hende at vi var så stivfrosne at vi måtte rulle oss etter marken for å myke opp armer og bein. Da knaste det i klærne. Men – en frøs ikke toet av en halling den gang.» Johannes Berg er like rank i ryggen og lett på foten i dag som den gang. Han trenger ikke noe å stø seg på ennå. Han er av en sterk slekt. Faren, den kjente hallingen Halvor J Berg ble noen og nitti og det er flere i slekta som har nådd den alderen. Berg var en meget benyttet mann i bygda og stortingsmann fra Buskerud. «Men politikk har jeg aldri brydd meg om», sier Johannes Berg. «Den som skulle ligge ute på handel og inne på fjellet på fiske og jakt, hadde ikke tid til slikt». Hele Holsfjellet og veien til Vestlandet kjenner han så godt som sin egen vestelomme. Hol er en utpreget fjellbygd og har hatt sin største inntekt av fjellet. Stølsbruket var en av de faktorer som spilte en betydelig rolle i bygdas økonomi, forteller Berg. Feavlen ble drevet slik her, at sommeravdråtten inne på fjellet gav de sikreste inntektene. Her fikk dyra fett på kroppen, og varene ble brukt til å betale skatter og avgifter med: Stølsbua her var høgfjellshotell for folket. Her hentet de kraft og helse igjen etter en streng vinter. Mange i Hol er født inne på fjellet. Kjerringene var ikke redde for å dra innover selv om de ventet en liten. De forlangte ikke å ligge på fødselsklinikk. Rakk ikke jordmoren fram, så var det alltids en av de andre stølskjerringene som kunne rekke en hjelpende hånd i slike høve. Det viser seg at det har vært gårdsbruk helt inne ved Strandevatn. Her bodde folk hele året. Men disse bruk er lagt øde, akkurat som stølsbrukene i dag blir, sier Johannes Berg. Nå blir han ivrig og de skarpe blå øynene skyter lyn. «Ja, det er ikke bare stølsbruka som blir ødelagt i bygda nå. Den bygd som får et anlegg slik vi har fått det i Hol, blir totalt ødelagt. Jeg sikter da ikke spesielt til Oslo lysverker. Et hvert tiltak som griper så sterkt inn i naturen, i livsvaner og livsvilkår i en bygd, setter sterke spor etter seg. Bygda må bli snudd helt om. Og det er det som skjer i Hol i dag. Ting som jeg som gammel erfaren fjellmann har full rett til å dømme om. Vi kan bare ta fjellvatna, f.eks. Stolsvatnet, det er nå demt opp 12 m. Strandevatnet skal demmes opp 28-30 m. En hver må da forstå at tusenvis mål beitemark og massevis av stølsbruk må forsvinne under vannflaten. Jeg vil ikke klandre Oslo lysverker for så vidt. Erstatning er gitt etter skjønn en gang. Men det kommer meget til som man ikke har hatt erfaring for. Og det som skjer i Hol i dag kan ikke erstattes med penger. Jeg vil gå så langt som å si at det er en av de største ulykker som kan ramme en bygd. Folkelivet i seg selv er totalt forandret og ungdommen vil jeg ikke snakke om. Det fins ikke den ungdom i dag som vil arbeide i bondeyrket. Og på sett og vis skal man ikke klandre dem for det. De får så godt betalt at en bonde kan ikke betale den timebetaling de oppnår ved anlegget. 45 Den ungdom som vokser opp i Hovet i Hol i dag er tapt for jordbruket for all framtid. Og en jente vil ikke gifte seg på en gård, om gutten er aldri så kjekk. – Nå, dette går så lenge anleggsarbeidet er i sving, men så? Skal det gå med gårdsbrukene her som det har gått med gårdsbrukene inne ved Strandevatn? Skal brukene legges ned lenger og lenger nedover bygda? Jordbruket som er noe av det gjeveste en kan arbeide med, blir kastet vrak på. Nå under denne gullflommen, har nok gårdbrukerne fått bygd opp gårdene sine. Men i det lange løp holder det ikke. Det fins ikke en gård i Hallingdal som har hatt slike fjellherligheter som Berg, men nå er den også snart ribbet. Johannes blir sittende å se litt Johannes Berg 1868-1956. Fotograf ukjent, fortenkt ut et øyeblikk. – Er det ikke utlånt frå Hol bygdearkiv. noe som heter atomkraft kanskje? Jeg leste nylig i en avis at det første atomkraftverk skal bygges i England nå. Det kommer nok også til Norge om det ikke blir i min levetid. – Hva mener du om at Oslo lysverker muligens kommer til å lede de fjellvann de har kjøpt på Aurlandsiden neadover Hallingdal? – Jeg mener at Hallingdal har nok vatn hengende over hodet på seg nå. Skulle det skje en ulykke her oppe med vatnet som nå er magasinert, så ble det ikke stort igjen av Hallingdal. Jeg ser kanskje litt mørkt på alt dette nye, men – så er det jo også noe utenom det vanlige. Den som lever, får seg. Det som gjør meg mest vondt er all denne raseringen i naturen og at ungdommen ikke vil verdsette bondeyrket, sier 85 åringen til slutt, gløgg og våken som en ungdom selv. Avskrift: Knut Medhus 46 Barndomsminner fra Hovet Gode minner fra Hovet. Hvor skal jeg finne dem? Minnene er i inne i hodet mitt, men jeg trenger hjelp til å huske flere. Jeg tar derfor turen innom min barndoms kirke for å snakke med de som er der. En av de dagene med pent vær i sommer tar jeg derfor turen fra hytta ved Sangefjell til Hovet kirke og kirkegården. Jeg ble trist og vemodig over å se så mange av dem jeg husker så godt og som jeg var så glad i, er der. Vebjørn Kaupang, der er du jo. Husker så godt alle pokerkveldene nede hos deg. Min mor var ikke noe særlig glad for at dere spilte om penger og far kunne sikkert tape noen slanter, men moro var det å være til stede og høre alle historiene som ble fortalt. Novas, Frell og lille meg Olaf Kaupang trenger jeg ikke hjelp for å huske. Far, mor og jeg bodde i huset til Olaf. Olaf bodde i andre og vi i første og han var usedvanlig snill og nærmest som en ekstra far for meg. En dag kom han hjem med en liten hund. Hunden kalte han Fjell, men navnet var for vanskelig for meg å uttale så Fjell ble til Frell og Olaf klarte jeg heller ikke å si så det ble til Novas. Svært mye av det som skjedde rundt meg de første årene handlet om Novas, Frell og lille meg. Men så fortalte Olaf til far og mor at han hadde truffet sin skjønne Sigrid på Finse. Det medførte at Olaf laget et nytt rom på utsiden av Landsverk (huset vi bodde i) og avsluttet det hele med å male rommet rosa. Så kom dama og Olaf pyntet speilet på rommet med røde fløyelsbånd og jeg ble kjempesjalu. Olaf var min – basta. Hårklipping og sjokolade Olav Kaupang med mitt fyrste trekkspel og eg med mitt nye. Foto: Privat. Utlånt av Anne Grethe Fagereng. Mor var frisørdame i Hovet. Hun reiste rundt og friserte. For mange av dem som arbeidet på kraftanlegg i Hol var kaféen på Stryknes det naturlige stoppestedet når du var ferdig klippet og der var sjokoladefaktoren høy. Når 47 de store sterke anleggsgutta fikk klippet håret sitt så ble det mye sjokolade på meg. Sjokoladeskuffen min ble stadig fylt opp med mandelstang, hasselnøtt og sjokolade med gele og jeg så vel ut som en bluppeditt. Husker en som het Hartvik som var en veldig snill sjokolademann. Nede i Hovet kom det damer fra hytt og pine for å få stelt håret. Fru Werring fra Stolsvann var en kjempehyggelig dame i grønn nikkers og hvit skjorte og var fast kunde om sommeren. Det var også stas når prinsesse Ragnhild og Astrid kom til Sunhov med egen bil og sjåfør for å få stelt håret hos mor. Butikken på Sunhov I mitt barndoms rike var Hovet stort. Det fremsto ikke for meg som en liten fjellbygd, men et sted som hadde alt. For oss barn var det et fantastisk sted å vokse opp på. Vi kjedet oss aldri. Vi hadde hotell, kaféer, butikker og forsamlingslokale. Det var to butikker hvorav en var nede på Gullhaug og en på Sunhov. Det stedet som betydde mest for meg var uten tvil storbutikken på Sunhov. Butikken var også et samlingssted for bygdas folk og der var også jeg mye. Far jobbet de første årene i butikken sammen med lange Nils (vi kalte ham det da han minst var tre meter høy). Herr og fru Ulsaker styrte butikken og Malla vasket golvet. Vi var alle imponert over hennes effektive vaskemetode. Hun ville bli fort ferdig og tømte alt vannet i vaskebøtta utover golvet lenge før siste kunde hadde gått og så sopte hun vannet og de kundene som var igjen ut gjennom utgangsdøra og det gikk raskt for golvet helte mot døra. Åhhhh for en butikk. Det var et skikkelig gammeldags landhandleri som hadde alt og jeg husker spesielt kandissukkeret. De hang i lange tråder under taket og smakte som en varm sommerkveld. Jula i Hovet Jula i Hovet var helt spesiell. Jeg husker det nydelige julepapiret hos Vebjørn. Det har forfulgt meg hele livet. Det luktet ordentlig jul og det var rødt og med flotte kristtorn. Særlig julekvelden husker jeg utrolig godt. Den hadde vi felles med mange og fant sted i flere år på Sunhov i andre etasje over butikken. Det var Per Ulsaker som var sjefen på butikken og juleaften ble mor, far og jeg invitert sammen med flere andre – og for en kveld. Det startet med servering av lutefisk og så etter en pause kom ribba. Når den var spist, tok Per med seg mennene inn på kontoret og serverte konjakk og sigar. Damene fikk ikke komme inn, men jeg var så liten at jeg slapp inn. Der okkuperte jeg kontorstolen og svingte rundt og rundt og til slutt feide jeg ned konjakkflasken, men pytt pytt, det var ikke noe problem da Per gikk ned på lageret og hentet en ny en, men da ble jeg i min matroskjole sendt på dør. Så kom omsider desserten og det var multekrem og skikkelig multekrem med store og nydelige multer! De var helt sikkert plukket høyt opp i Hivjudalen for der vokser de beste multebæra i hele Hallingdal. Og jeg spiste så jeg så helt sprengt ut. I romjula var det selskap og folk besøkte hverandre. Det var også tradisjon med julebukker, men i Hovet var det julebukkene av det eldre slaget jeg husker best. Mortensen, Nilsen, Fredriksen, Holestøl og far gikk bl.a. julebukk. De fikk servert juledrammer der de slapp inn og da de kom hjem til Rud var de så hinsides at da var sengen neste stoppested. 48 Så var det bryllup Av øvrige minner husker jeg særlig bryllupene. Det var vakkert da Haldis og Håkon (Eggen) giftet seg. Bestevenninnen Grete (Larsgard) og jeg var brudepiker. Jeg syntes lille gode Grete så litt blek ut så jeg bestemte meg for å fikse henne litt opp. Jeg tok neglelakken til mor og malte hennes øynebryn røde. Da Grete ikke lenge etter ankom kirken, så hadde ikke moren til Grete klart å få av all neglelakken. Det var derfor ikke fritt for noen undrende blikk da den vesle brudepiken Grete gikk inn i kirken. Bryllup nr 2 var ikke langt unna. Kari (Ulsaker) hadde truffet en danske som het Steffen. Brudepike igjen. Denne gangen i bunad og med trekkspill - og for et bryllup! Av mer triste minner, husker jeg da poliomyelittepidemien rammet Hovet. Det var så trist at de nygifte Haldis og Håkon begge ble rammet og det sitter ennå klart i harddisken min da sykebilen kom og hentet dem begge. Flytting til Rud Etter noen år flyttet vi til Rud da far begynte å arbeide i Oslo Lysverker. Jeg likte meg veldig godt på Rud. Vi bodde i et nydelig tømmerhus tilhørende Lysverket og i de øvrige funksjonærboligene kom de fleste fra andre kanter av landet og særlig mange var fra Oslo. Forskjellig bakgrunn ga likevel ikke grunnlag for spesielle problemer for oss barn. Mobbing var ukjent og vi barn hadde det utrolig fint sammen og stedet var ikke større enn at alle kjente alle. Kraftutbyggingen medførte at det stadig skjedde noe. Det var derfor aldri kjedelig å bo på Rud. For meg som lita jente husker jeg spesielt at det var veldig mange menn i Hovet på den tida. Det måtte ha vært underskudd på damer, ja. Mange av de mennene som kom langt borte fra var spennende. Chander Givanni var en av disse. Han kom fra India. En gang fikk jeg en liten fallskjerm av han da han kom tilbake fra besøk i hjemlandet. Den var gul, rød og hvit og jeg kunne bruke den som en liten drage og fløy med den og den snurra rundt høyt oppe i lufta. Richard var en annen og han kom fra Tyskland. Han spilte på trekkspillet sitt og underholdt både store og små. Penger kunne vi også tjene. Ville jeg tjene 5 øre, var det bare å stikke innom Anders og Sigrid Johanson. Anders var svensk og elsket å bli gredd. Jeg fikk fem øre for en halv time og for meg var det stort. Brøytebilen Kostymerenna var populære både for liten og stor. Her mor klar for innsats, Harald Halstensgård til høgre. Foto privat. Utlånt av Anne Grethe Fagereng. For et eldorado Hovet var for oss små. Om vinteren kunne det være svinaktig kaldt, men vanligvis ikke kaldere enn 49 at vi barna var ute stort sett hele dagen. Vi gikk på ski og akte og høydepunktet var det årlige skirennet. Da kledde de voksne seg ut og Håkonseten var den som oftest vant i de mest utrolige kostymer. Aking var nok favoritt nr 1 for oss barn. Det var da også fantastisk moro å ake på kjelke. Det var takk og pris ingen salting den gang og vegene hadde derfor et fast og glatt snødekke omtrent hele vinteren. Bilene kjørte heller ikke så fort og det ga oss barn bl.a. mulighet for å henge etter brøytebilen for så å hoppe av. En annen variant var å hoppe ut i vegen fra de høye brøytekantene når brøytebilen kom. Men du verden så sint far ble da han oppdaget dette og han truet høylytt med å bruke kvisten som hang over kjøkkendøra. Bilkjøring til Stolsvatn For meg var det særlig stor stas å sitte på med far når han kjørte i jeepen til Lysverket på oppdrag opp til Stolsvassdemningen. Det var ikke barnesete i den bilen, og jeg satt klistra i passasjersetet og fulgte med når far manøvrerte forbi lastebiler opp en meget smal og kronglete dal med bratte skrenter og stup. Det var ikke bilkjøring for pyser, men jeg likte spenning og min første interesse for bilkjøring ble nok født på vei opp til Stolsvatnet. Lysverket hadde for øvrig mange hytter som de ansatte kunne disponere og det var ekstra gjevt å være med mor og far på overnatting på disse. Den fineste plassen synes jeg var hytta ved Stolsvassdemningen. Det var ikke det at hytta var så fin. Den var heller dårlig – en gammel brakke fra anleggstiden, men med strålende utsikt til Hallingskarvet så det kan ikke bli vakrere. Mine første naturopplevelser fra fjellet som barn er nok noen av de beste minnene fra barndommen i Hovet. Det er inntrykk som sitter og som alltid vil følge meg og som bidrar til at det betyr svært mye for meg stadig å komme tilbake for å gjenoppleve dette. Påske på Bøkko Minnene fra Hovet er mange og spesielt husker jeg en påske som ble litt annerledes. Jeg skulle feire påske sammen med selveste generaldirektøren i Lysverket og hans to kjekke gutter. Som små barn flest gikk det litt raskt i svingene. Jeg klarte å få do-døren i vranglås oppe i 3. etasje. Da måtte selveste generaldirektøren etter en del om og men klatre inn gjennom vinduet som neppe var større en 1 x 1 meter. Jeg tror han husker den påsken. Om gutter, jenter og juletrefester På Rud dukket det opp gutter (Gunnar, Arne, Oddvar, Bjørn og Egil med flere) i hopetall. Vi småjentene var henrykte. De kjørte rundt på syklene sine og jeg ble mer og mer misunnelig. Så fikk Grete også ordentlig sykkel og jeg fant på de utroligste ting for å låne den blå sykkelen hennes. Jeg var jo allerede veldig knyttet til Grete og så hadde hun en tante på Randen som laget verdens beste geitost. Det medførte at jeg ofte la skoleveien innom barndomshjemmet hennes for å få geitost. Jeg må også nevne juletrefestene. Det var skikkelig juletrefest med pakker til oss barna hvert år. Festene fant sted i brakka til Lysverket og det var spennende å løpe omkring i det store lokalet. Arne Hauger og Gunnar Fredriksen var nok de av oss barna som klarte 50 å sikre seg flest ekstra pakker. Ja, frempå var de, men å dele med oss jenter, nei! Jentene må jeg ikke glemme. De større guttene var selvsagt opptatt av jenter. Det skulle bare mangle. Turid og Kari Holestøl var de to mest ettertraktede. De var de peneste jentene i hele bygda. Gutta var som fluer etter dem – tror jeg. De bodde hjemme hos Anna Holestøl og for ei dame Anna var. Hun var både jordmor og kafé-dame. Hun var godheten selv og jeg husker fortsatt hennes deilige wienerbrød – de bare var smoook – utrolige gode! Sang og spill Musikk ble tidlig en viktig del av livet mitt og det hele startet i Hovet. På 50-tallet ansatte Hol kommune musikklærer for barneskolene – en god ordning som vi i Hovet også fikk stor glede av. En vakker høstdag sto han der i klasserommet vårt med klarinetten sin. Leif Christoffersen het han og han ble på kort tid en person som betydde svært meget for meg. Han klarte på en mesterlig måte å vekke min interesse for musikken og siden har musikken vært en meget viktig del av livet mitt. Leif Christoffersen fekk mykje å bety for meg. Jeg fikk etter hvert undervisning både Foto utlånt av Anne Grethe Fagereng. hjemme og hjemme hos ham på Geilo. Der ble jeg kjent med hans kone og barn – et utrolig skjønt og deilig hjem - fullstendig preget av musikk. For meg var det å komme til et lite eventyrslott. Jeg gledet meg stort hver gang jeg skulle dit. Takk Leif, for at du åpnet musikkens verden for meg! Jeg ble etter hvert opptatt med sang og spill, og spesielt trekkspillet ble min venn i mange år. Takket være Kalle Sonerud ble det mange spillejobber. Jeg var nok den gang egentlig for liten til å reise på turné, men Kalle var alltid med og passet på meg og hjalp til. Husker bl.a. i Sandefjord hvor jeg sang og spilte trekkspill og var Skramleorkesteret i full gang på Fjellheim. I framgrunnen Anne Grete med trekkspelet. Foto utlånt av Arne Hauger. 51 ikke forberedt på at publikum kastet penger inn på scenen. Jeg ble livredd og stakk av. På prestegarden i Hol skulle vi ha innspilling til barnetimen i NRK. Jeg tror det ble en fin time og hvor det ble tatt opp musikk-innslag med barn fra Hol med Torill (Skiaker), Svein (Nestegard) og meg selv. Jeg husker spesielt han Svein. Han var en drøm å se på den gang. Nå må jeg nok ta turen til kirkegården att for å huske flere mennesker i mitt lille rike. Så er de der – jeg blir igjen vemodig. Torbjørn Moen var bl.a. med til Folketeatret hvor han sang Norge mitt Norge; jeg sang og spilte Ungkarsvalsen. Ungkarsvalsen var kanskje litt spesielt repertoar for en 8-åring i en landsfinale og hvor forøvrig Wencke Myhre vant og jeg ble nummer to. På Torpomoen samme år traff jeg for første gang Lille Grethe som jeg hadde gleden av å treffe igjen flere ganger. En fantastisk jente! Far får sin første bil På Rud får jeg mitt første ordentlige møte med bilen. Folk hadde nok god råd for mange fikk bil tidlig i femtiårene i Hovet. Jeg husker far var i Oslo for å hente bil til Arne Mørk. (Tror det var han som skulle ha den). Bilen var lekker og så kunne «taket» tas ned. Det imponerte oss barna. Far kjøpte kort tid etter sin første bil, en Austin. En nydelig bil med grønne skinnseter og det som jeg synes var finest: hjul med nydelige treeiker. Bilen var omtrent ny da far, mor og jeg skulle til Ål for å kjøpe et bilde av Sandestølen. Da sier det plutselig pang/kræsj og jeg opplevde min første lille kollisjon. Far hadde kollidert med en mann som var meget pent kledd i grå hatt og brun dress. Det var han Torstein Breie. Han påtok seg all skyld og tok opp lommeboka og ville gjøre opp på stedet, men far ville Frå venstre: Ingeborg Helleve, gift Mørk («Tulla»), Anne Grethe og far Martin Foss. Foto: Privat. Utlånt av Anne Grethe Fagereng. 52 ikke ha penger og jeg vet ikke hvordan det hele ble ordnet opp. Jeg husker fortsatt hvordan han så ut, men traff han senere ikke igjen. Verden er likevel ikke så stor. Skjebnen ville det slik at jeg og mannen min kjøpte hytte på Sangefjell i 2001 og av papirene fremgår det at tomteselger i sin tid, nettopp var han Torstein. Møte med en rev- og minkhandler fra Ål Oslo var i femtiårene langt vekke fra Hovet, men en vakker dag reiser mor, tante Ragnhild og jeg med toget til Oslo. Nederst i Karl Johan var vi på besøk hos en meget kjent halling. Han holdt til i annen etasje. Han Olav Thon var nok ikke så kjent og rik den gangen. Det måtte vel være i 52 og jeg var kun vel 6 år. Husker ikke så mye, men han var en pen og kjekk mann og kledd i hvit frakk og så ga han meg en liten mink (krave) som presang. Den kraven har jeg passet svært godt på og har den fortsatt som et svært godt minne fra min første ordentlige bytur. Lærerinnen, postmannen og speidermor De gode minnene fra Hovet er mange. Kan ikke utelate SIGNE med store bokstaver. For ei dame! Hun var alltid blid, snakket med oss på en fantastisk god måte. Hun sang for oss og vi dro ofte på besøk hjem til henne. Der var vi alltid velkommen. Jeg må også nevne postmannen som vi barna hadde et utrolig godt forhold til. Alle kjente postmann Grøgård. Vi barna fikk ofte i oppdrag å hente posten hjemme hos postmannen. Postkontoret var i kjelleren og spørsmålet var alltid: HAR DU VESKE? Uten veske fikk vi ikke posten utlevert og det med god grunn fordi vi ellers lett kunne miste eller somle den bort. Når jeg først hentet posten, var det stor stas å besøke fru postmann i etasjen over. Hun hadde også kandissukker. Vi syntes også det var stort å få se den store bajonetten som hang på veggen og som postmannen skulle ha brukt da han deltok i krigen. Nevnes må også speidermor Marie. Hun tok oss barna med på mange turer og lærte oss hvordan vi skulle oppleve naturen. Det var for oss småjenter veldig spennende å overnatte ute i telt, men du verden hvor redde vi ble når de litt større guttene om natten skulle skremme oss. Jeg vet nok navnet på dere gutter, men skal ikke røpe dere denne gangen. Kort læretid som frisør og sydame Den stasligste bygningen i Hovet var utvilsomt Håkonset Hotel og der var det mye liv og røre. Det var de finere anleggsfolka som bodde der og jeg var for liten til å komme inn på all moroa som skjedde der, men jeg husker vertskapet og spesielt Håkonset himself, han Halvor. Han var Hovets stand up komiker i femtiåra og spesielt kjent for sine hallingkast. Han kom alltid ned med beina først, i alle fall før jeg la meg. Mor leide for øvrig lokale hos ham i en rød liten stue ved hotellet og drev frisørsalongen sin derfra i mange år. Når mor ikke var der, tok jeg flere ganger med venninnene dit og da prøvde jeg meg selv som frisørdame. Resultatet var som regel svært dårlig. Jeg er fortsatt lei meg, Berit (Hammerstad), da jeg svidde av håret ditt i et forsøk på å gi deg permanent med mor sitt utstyr. Du var uten særlig hår lenge etterpå kan jeg huske, og du verden så mye bråk det ble i heimen etterpå. Og det ble ikke noe bedre da djevel-ungen fant fram findressen til far og klippet av et av beina for å sy seg et skjørt. Jeg husker den dag i dag 53 oppstyret som fulgte da det hele ble oppdaget. Far og mor skulle i juleselskap. Mor satt og ventet i stua på far i en fin grønn taft-kjole mens han skiftet for å ta på seg findressen. Jeg husker fortsatt fars og mors ansiktsutrykk da han litt etter kom inn i stua i den noe amputerte findressen. Der hvor det ene buksebeinet manglet stakk det ut et knall hvitt bein. (SIDEN HAR JEG HOLDT MEG UNNA SYSAKER). Brannen på Villand Det sterkeste inntrykket til et lite barnesinn fra oppveksten i Hovet var nok den gangen fjøsbygningen brant ned på Villand og mange dyr brant inne. Det skjedde tidlig en kald vintermorgen. Jeg var da så stor at jeg også kunne bidra og passet derfor de små barna til mamma Sissel og pappa Marvin mens de var opptatt med brannen. Pappa Marvin var for øvrig en flink trekkspiller og alltid blid. Jeg spilte trekkspill sammen med ham flere ganger i Raggsteindalen og ble etter hvert veldig knyttet til denne delen av «min barndoms bygd». Elisabeth Taylor og hennes forhold til Hovet Til det er å si at det var nokså mangelfullt, for å si det forsiktig. Som småjente var jeg som mange andre, opptatt av de store filmstjernene. Det var den gangen veldig «in» å skrive til de kjente stjernene for å få tilsendt bilde. Jeg skrev nok som 10-åring både stygt og dårlig for fra Elisabeth Taylor fikk jeg svar med et nydelig bilde, men det som skapte størst forbauselse i heimen var adressen som var skrevet utenpå konvolutten. Der sto det: A Fus, Novit 3, Nerlingdal Norge. Tenker brillene til postmann Grøgård datt langt ned på nesen hans da han prøvde å finne ut hvem som skulle være mottaker av dette Amerika-brevet. E tek berre det som e uttapå, e Det er så mange jeg skulle ha nevnt fra min lykkelige tid i Hovet, men da hadde denne historien blitt veldig lang. Men i min hukommelse dukker mange av dere fram fra tid til annen og jeg avslutter med Harald (Halsteingard) som hadde en utrolig evne til å svare for seg (i alle fall som liten). Harald var en dag hjemme hos oss mens mor pyntet bursdagskake. Han sto på en stol og fulgte intenst med mens mor holdt på med kaken. Så plutselig blir mor irritert og utbryter: Hva er det du gjør? Mor hadde da oppdaget at kremen stort sett hadde forsvunnet rundt kaken. Harald var utrolig søt da han svarte: e tek berre det som e uttapå, e. Ja, du Harald, du hadde ikke problem med å si det du mente, som den gangen da vi satt i kirken og du etter en stund utbrøt: Er det berre presten som skal prata her då? Takk Hovet Mine første 13 år i livet fikk jeg i Hovet – 13 innholdsrike år. Fortsatt føler jeg meg som Hovet-jente og takk «Skarvet» og takk til alle naboer og venner i Hovet som bidro til at starten på livet ble så god og trygg. Anne Grethe Fagereng 54 Guttorm med skyggelua Dette stykket er henta frå boka «Den magiske reisa» som handlar om Bussi Karlsen og hans liv. Bussi er av taterslekt og stolt av det og boka har mange flotte fortellingar om Bussi og andre reisande sitt liv i ein periode det ikkje var så enkelt å vera reisande eller tater i Norge. Men Bussi møtte mange gode menneske på vegen, og ein av dei var Guttorm Slettemoen frå Nordre Slettemoen i Mogrenda i Hol. Etter løyve frå Bussi og forfattaren av boka, Bjørn Sivesind, tek me med dette stykket i Under Hallingskarvet. Blant de mange fastboende Bussi husker tilbake på med glede, er det knapt noen som står sterkere i minnet enn «Guttorm med skyggelua» i Hol i Hallingdal. Guttorm luktet bestandig godt av tømmer og skråtobakk, minnes Bussi. Han sier om Guttorm: «Han elsket oss reisende.» Bussis foreldre og barna deres var veldig glade i Guttorm og tok ofte inn hos ham. Guttorm gikk i noe som lignet militærklær, skyggelua hadde knapp foran. Når han steikte flesk – og det gjorde han ofte, for han elsket flesk også – sang han: «Pelle Nystrøm hadde ei gammal grå merr». Opp igjen og opp igjen. Han skar opp flesket Guttorm slappar av på trappa med kniven han gikk med i beltet. Foruten flesk, spiste med hunden sin. Foto: Privat. han brunost. Bussi tror knapt han spiste noe annet enn Utlånt frå Hol bygdearkiv. flesk og brunost. Guttorm gikk til butikken på Hagafoss og kjøpte flesk og murstein – det vil si en stor brunost. Brunosten hadde plass i et eget skap på kjøkkenet. Busse ville være med Guttorm på butikken, men Guttorm sa nei. «Du bare tigger etter godteri,» sa Guttorm.» Guttorm likte ikke tigging. Bussi lovte at han ikke skulle tigge, så fikk han bli med. Da de var kommet halvveis sa Bussi: «Jeg vil ikke være med deg lenger.» «Hva er det for noe tull med deg nå da, du kan jo ikke gå alene hjem igjen herfra.» «Du sier bare at jeg tigger. Jeg vil ikke være med deg.» «Kom nå, og slutt med det tullet ditt.» «Bare viss jeg får noen smørbukk-karameller.» Så ble det ei råd med godteri den gangen også, som det vel ble de fleste gangene han var med Guttorm til butikken. Guttorm likte å ha med seg gutten, selv om han ikke likte tigging og syntes det var et forferdelig pengesløseri å kjøpe smørbukkkarameller. For Guttorm likte ikke å sløse med pengene sine. Når han ble sint, og det kunne han bli noen ganger, «baula» han (rauta som ei ku) mot veggen. Da forsto barna at nå hadde de gått over streken, og at de måtte roe seg ned litt. Det var mange vandrere som tok inn hos Guttorm. En gang ble han spurt av en i bygda om han ikke var redd for disse folka som stadig bodde hos han, Guttorm svarte: «Dom gjør ikke noe galt. Da er det verre med bygdefolket.» Guttorm sov i sitt eget 55 Nordre Slettemoen slik den var då Guttorm hadde den. Foto: Privat. Utlånt frå Hol bygdearkiv. kammers og låste døra dit når han la seg. Men det gjorde han når det ikke bodde andre i huset også. I kammerset hadde han et stort Norgesglass fullt med pengestykker og lommeboka si. En gang gikk Bussi inn på kammerset. Da Guttorm oppdaget det, baula han så fælt at dette ble første og siste gangen Bussi vågde seg inn i kammerset. De bodde mange ganger hos Guttorm i Bussis oppvekst. Flere av Bussis beste barndomsminner er knyttet til Guttorm og gården hans. Noen ganger reiste andre i slekta sammen med Bussis familie. De satte også stor pris på Guttorm. Mange andre tok også inn hos ham, det virket som døra hans sto åpen så snart reisende kom. Bygdefolket hadde ikke Guttorm den samme kontakten med. Bussi tror han kanskje ikke følte seg respektert. Nær familie hadde han heller ikke. Bussi tror han så på de reisende som sin familie. Et år på seinvinteren var familien på tur fra Nordfjord og hadde tenkt seg videre til Stavanger. De overnatta i et stort pensjonat i Leirabakkene. Bussi husker de kjørte rattkjelker i Leirabakkene hele kvelden. Dagen etter skulle familien reise til Guttorm, de hadde tenkt å bli der noen dager. Men Guttorm var ikke hjemme. Familien tok da inn hos en som het Henrik, og som de kjente. Utpå kvelden kom det noen fulle folk til Henrik, de likte ikke reisende, og begynte å prate om at de skulle jage dem ut av bygda. Et par av dem dro for å hente flere. Henrik kom til Hilmar og sa at de måtte dra, for disse karene mente alvor og han klarte ikke å stoppe dem. Det var blitt sent på kveld og de dro ned igjen til Guttorm, som da hadde kommet hjem. Han ble olm da han hørte om karene som ville jage de reisende ut av bygda. Litt etter hørtes støy og bråk ved vegen, det var noen som ropte og skjelte ut både Guttorm og Bussis familie. Laura sa: «Herregud, de følger etter oss.» Guttorm «baula» mot veggen, gikk inn på kammerset og hentet Kragen. Han gikk ut og skjøt et skudd i lufta. Så gikk han ned i knestående og sa: «Jeg skyter viss dere ikke forsvinner.» Folka forsvant. Like etter hørtes på nytt folk ved vegen. Guttorm gikk ut igjen og skjøt nok et skudd i lufta. «Nå må du roe deg, Guttorm, det er lensmannen og betjenten som er her.» «Det kan hvem som helst si. Jeg ser dere ikke tydelig nok og vet ikke hvem dere er. Kom dere vekk.» Lensmannen og betjenten – for det var dem som nå hadde kommet – fant det tryggest å dra. Bussi hørte aldri noe om at denne saken fikk noe etterspill for Guttorm. Frå boka «Den magiske reisa» av Bjørn Sivesind med løyve frå forfattaren. Knut Medhus 56 Slåttonn på Rangdistølen Hver sommer fram til midten av 1980-tallet ble Rangdistølen borti Vestlia, tilhørende Helleteigen gård i Lio, slått med ljå. Faren min, Hermann O. Teigen f. 1913, ryddet på slutten av 1950-tallet en god del skog der borte, slik at det ble et større areal man kunne slå. Til sammen cirka åtte mål. Slåttonna på Rangdistølen ble gjort etter at vi var ferdig med slåtten hjemme. Faren min skrev hver sommer opp på veggen inne i løa når vi begynte å slå der borte. Dette gjorde han helt fra barndommen sin. Det tidligste vi begynte å slå der borte var tørkesommeren 1947. De mange soldagene dette året gjorde at vi begynte å slå der borte allerede 7. august, mens vi i 1963 begynte å slå der borte 9. august. De andre årene varierte fra 10. august og fram til 3. september. Da vi skulle slå på Rangdistølen måtte vi ha med oss godt med nyslipte ljåer bort dit. Faren min hadde nok alltid med seg 5-6 sylskarpe ljåer bort dit de dagene selve ljåslåtten sto på. For han slo gjerne hele dagen, og da brukte han fort 2-4 ljåer på én dag, hvis ljåen ble skjemt. Blant annet ved å komme borti en stein, så ble ljåen gjerne skiftet ut hvis det var et skikkelig «steinhugg». Derfor ble det ofte slipt opp både sju og åtte ljåer dagen før første slåttonn der borte. Det var drepen, for det var jeg som dro slipesteinen. Opp til over én time under trevstrappa for å dra slipesteinen. Det var utrolig kjedelig, som unge og tenåring. Pappa dro ganske tidlig bort på stølen, men likevel sjelden før klokka sju, halv åtte. Det var annerledes hjemme når han slo med ljå, da kunne han være oppe ved tre-tiden for å slå, mens det fortsatt var dugg i gresset. Og han var ikke alene om det. Husker pappa snakket om at Knut i søre Pukerud var ute på jordet og slo med ljå før klokka fem! Fram til cirka 1960 ble alt gresset på Rangdistølen tørket på bakken. Grunnen til at det ikke ble hesjet var nok mye fordi gresset var kort og ikke særlig egnet for hesjing. Men etter at pappa ryddet en god del skog der borte på den tiden, fikk vi en del staur, og vi begynte å hesje. Og i tillegg begynte pappa å gjødsle mer, blant annet med kunstgjødsel. Og det ga lengre og mer gress. Når pappa hadde slått ett par dager var også vi andre med i slåtten der borte. Enten at vi hesjet eller at vi raket og bredde høyet utover for tørk. Slåttonna der borte varte en del dager for høyet skulle også inn i løa. Noen ganger fikk vi ikke tørket alt høyet før langt ut i september, hvis været var ustabilt. Det kunne være lange og harde dager der borte. Slåttonna på gamlemåten var fysisk arbeid. Vi hadde bestandig smurt med oss niste. Og mamma og pappa drakk kaffe inntil maten, mens søsteren min Kirsti og jeg drakk saft. Der borte hadde vi en gammel liten kaffekjele, og kaffen ble varmet på bålet. Rett utenfor løa var ildstedet, og kaffekjelen ble hengt over bålet på en kvist. Noen middag hadde vi aldri med oss bort dit. Mulig mamma lagde middag når vi kom hjem om kvelden, men akkurat det husker jeg ikke. Det var jo kun en løe på Rangdistølen og derfor måtte vi gå frem og tilbake hver dag 57 vi drev med slåttonna. Og veien kunne være like strevsom som selve arbeidet. For etter en lang arbeidsdag var det rundt tre kilometer hjem igjen. Mye nedoverbakker riktignok, men desto mye oppoverbakker bort på Rangdistølen på morgenkvisten. Det var kun en sti bort til Rangdistølen fra den gamle Skurdalsveien. Og derfor kom vi ikke fram dit sommerstid med hest og vogn. Av den grunn ble høyet dradd inn på løa på ei kjerre med store vognhjul. Det tok si tid, i alle fall mer enn om vi hadde hatt hest og høyvogn å lesse på. De siste årene der borte ble riktignok høyet, hvis det var mye tørt på en gang, kjørt inn med hesten på en høyslede. Etter at faren min hogde ned mye skog og begynte å gjødsle mer der borte, ble også løa for liten. Vi fikk ikke alt tørrfôret inn i løa lenger. Derfor hadde vi bestandig en større stakk med høy der. Og denne høystakken ble ganske stor, i alle fall tre meter høy og kanskje rundt fire meter i diameter i bunn. Høystakken ble gjerdet inn slik at elgen ikke skulle komme og ete opp fôret. Kan legge til at de i søre Pukerud også slo stølen sin i Vestlia på 1950- og 60-tallet. Og jeg husker at både Knut og Gunhild Pukerud gikk beineste vegen «nødrefram» over garden vår, for å komme seg bort på stølen. Også de to tror jeg dro fram og tilbake hver dag mens de drev slåttonna der borte. Henting av høy på Rangdistølen Hver vinter måtte pappa hente høyet vi hadde slått på Rangdistølen. Det var mange høylass som han kjørte med hest og slede, med karmer på sidene, slik at lasset ble relativt stort. Det varierte litt fra år til år, men fra 1960-årene og utover var det nok rundt 8-10 sledelass han kjørte hjem hver vinter. Han rakk bare ett lass om dagen. For det var lang og bratt vei, seks kilometer tur/retur, og det tok si tid. Han dro av gårde ved tolvtiden med hest og slede og var ikke hjemme igjen før ved tre-tiden. Alt etter som hva slags føre det var bortover i skogen. Hadde det blåst eller snødd en del, tok det gjerne noe lengre tid enn om veien var hardtråkka og fin. For da hendte det at pappa måtte måke snø for å komme fram. Var det store snøfonner var det sjelden pappa sendte hesten rett utpå. Han måkte gjerne litt opp først for å spare hesten for krefter, og for at veien skulle holde seg bedre. Det var et slit også å få hjem dette høyet, vinterstid. Særlig da man skulle brøyte vei bort dit. Derfor passet pappa på å kjøre dette høyet hjem før det ble alt for mye snø. Men noen ganger kom det godt med snø tidlig på vinteren. Da kunne det hende at det var én meter snø mange steder, i alle fall der hvor det hadde føyket. Og da tok det gjerne ett par, tre dager å brøyte kjørevei bort på Rangdistølen. Da måkte pappa mye i tillegg til at hesten måtte brøyte seg gjennom snøen. Men veien og snøen frøs raskt til, slik at det ble god kjørevei etter at det var kjørt der ett par ganger. På denne tiden, 1950- og 1960-tallet, var det kjøreveier med hest borti Vestlia hver vinter. Men på 1970-tallet ble det mindre og mindre av det. Det var kun pappa og Knut i søre Pukerud som var borti Vestlia med hest da. Fra midten av 1980-tallet ble det ikke mer kjørevei for hest borte i Vestlia. Ingen drev slåttonn på stølene lenger, ei heller var det skogsdrift med hest. En epoke var over. Thorleif Teigen 58 I bygget til venstre starta Hol bilverksted opp og var der til Oslo lysverker kjøpte bygget. Foto: Widerøe. Utlånt frå Hol bygdearkiv. Læregutt på Hol bilverksted høsten, vinteren og våren 1948-49 Gunnar Rolstad f. 1934 fortel her nokre glimt frå hans læretid på Hol bilverksted (som du finn heile soga om i boka «Bak rattet») og minner frå fyrste møtet med anleggslivet ved Stolsvassdammen. Vi var 4 stk. fra Hovet som jobba på Hol bilverksted. Verksmester Koppang, kontorsjef Ola Dalen, snikker og bilmekaniker Kristian Dalen og undertegnede som læregutt. Jeg gikk for presten den vinteren en gang i måneden, men skulka et par ganger for bilinteressa var nok større enn interessa for kristendommen. Jeg husker en gang jeg skulket presten og heller var på verkstedet. Den som samme dag kom på verkstedet for å skifte olje det var nettopp presten. Jeg kjøpte en stor pose med epler på Hol Handelslag til presten og ba pent om unnskyldning med at det var mye å gjøre på verkstaden. Samtidig så jobba Aslak Sletto og en bilmekaniker fra Oslo som het Rudi. Jan Tingstad jobba som lagergutt og altmuligmann. Det året jeg jobba der bygde vi en ny buss til Hol Bilselskap. Men det var nok Kristian Dalen som var tusenkunstneren og gjorde det meste. Kristian hadde en gammal Chevrolet kabriolet som han monterte ei hytte på fra en bil som het Essex. 59 Chevroleten hadde ikke vannpumpe så når det var 30 kalde så frøys radiatoren og da måtte vi rygge fra Hovet til Djupedalen. Når han ikke fikk start på Chevy`n, måtte jeg sykle i 25-30 kuldegrader til Djupedalen tur retur. Den gang fikk vi anvisning fra lensmann Tvedt på 5 liter dunder (sprit) til å rense bremser på bussene. Det hendte nok at bussen fikk en halv liter mens resten gikk med til sosialt samvær. Husker spesielt en gang jeg skulle slipe ventiler og ventilseter på en Chevy hvor Rudi sa at ventilen hadde en vinkel på 35 grader, men det var 40 grader og det oppstod et stort problem. Sørensen & Balchen i Oslo måtte få nye ventiler fra Amerika. Rudi hadde nok rensa litt bremser den dagen…! Jeg husker dette var det året jeg begynte å røyke. Vi hadde en utedass på nordsida av verkstaden. Der gjemte jeg Blue Master`n min. Det var ikke uvanlig at jeg som 14 åring låg ute i snøhaugen i 25-30 kalde og bytta bakfjør på en buss. Som fyring hadde vi en stor tyskerovn som kom fra ei brakke på Haugastøl. Jeg var fyringssjef og fyra med ved, men oppfinnsom som jeg var, lodda jeg på et rør fra en 5 liters kanne som jeg fylte med spillolje som drypte sakte og sikkert ned på veden som var gamle forskalingslemmer fra Høyer Ellefsen som bygde Stolsvassdammen. Apropos Stolsvassdammen. Onkelen min kjørte lastebil med sand fra Rødungen til Stolsvann. Hallingdal hadde ikke nok lastebiler så de måtte rekvirere 20 leievogner fra Oslo. De kom til Stolsvann en sein kveld og alle hadde nok fått anvisning på dunder for ingen var skikka til å kjøre bil. Så hallingdalsjåførene hadde mer enn nok med å dra Oslo bilene på veien att. Jeg var jo bare 11 år den gangen, men jeg husker de sendte en bil rett tilbake til Hønefoss for å hente ny forsyning. Sommaren 49 gjette jeg kviger i Iungsdalen for Erling Brattåker, og Jan Tingstad lå på Flyane og gjette sau for Erling. Husker Lensmann Tvedt pluss et par prominente personer fra Hønefoss var inni fjellet på reinsjakt. Lensmannen hadde en 34 modell Ford som Jan og jeg drog ut coil-ledningen på så når jakta var over låg Jan og jeg bak en stein på Nedrejordstølen og observerte! I 1950 drog jeg og en kamerat, Arne Helmer Olsen til sjøs og så verden i 2 år. Vi kom som sagt til Hovet i 1945 og mor åpna frisørsalong på Håkonset Hotell. Siden gifta ho seg med Martin Foss og flytta til Heimsil 2 og Gol. Vi bodde på et hotellrom i 2 etasje og frisørsalongen var i ei liten stue som låg ved bekken/Håkonsetkløppe. Hun klipte anleggskarene på Stolsvann for det meste. Da fikk hun sitte på med en lastebil opp og etter en lang dag gikk hun fra Stolsvann til Hovet om kvelden. Det var andre tider den gangen. Hun gikk jo opp og ned til Sisseldalen. Stri marsj det også. Gunnar Rolstad. 60 Sander skredder og andre skotter 1. Han het Sander, og var sønn av Sander. Han het derfor Sander Sandersen, født i Skottland, gift med ei jente fra Vestlandet i året 1593 i Gol. Og der ble han. I Hallingdal var det en del som fra gammelt av kalte seg «skottadn» fordi de stammet fra Sander Sandersen – eller Sander Skredder som han står i dokumenter fra den tiden. Skotter var populære her i landet. Folk fra Orknøyene var skotter i navnet, men ble behandlet som nordmenn. I 1186 taler kong Sverre i Bergen og sier at orknøyske kjøpmenn er velkomne fordi de fører med seg varer landet ikke klarer seg uten, i motsetning til tyskerne som bringer fyll og bråk. Språket på Orknøyene, kalt norn, var likt norsk til langt inn på 1700-tallet, så lenge Orknøyene var en del av Bergens nærområde, og de handlet tollfritt i Norge. Det var ikke langt å reise. De seilte i fire døgn til det mange oppfattet som hjemlandet: Bergen, vestlandsbygdene – og indre dalføre. Orknøyene har lenge vært skotske i styring og stell, og siden 1603 forent i felles kongedømme med England, men selv nå i 2012 har Orknøyene et flagg som til forveksling ligner det norske. Forskjellen er bare at det hvite i korset er gult. Folk på Orknøyene ble skotske på grunn av et kongelig ekteskap og dårlig diplomati. Hun het Margrethe og var vakker, vennlig og fornuftig, blir det fortalt, da hun ble forlovet med han som skulle bli James III av Skottland, med Orknøyene som medgift. Hun var dattera til Christian I av Danmark-Norge. Det var franskmennene som hadde ideen. De så det i et maktpolitisk perspektiv. Med et slikt ekteskap ville båndene knyttes mellom Frankrike Danmark/Norge, og Skottland, rettet mot England, en felles motstander i mangt og mye. Det hadde seg slik at James II av Skottland i november 1458 ba ambassadørene sine i Frankrike om hjelp til å forhandle fram en avtale med Danmark/Norge. I følge Perthavtalen fra 1266 skulle Skottland betale nordmennene en årlig pensjon, men den var ikke gjort opp siden 1426. Skottene ville likevel gjerne at skandinaviske land var åpne for næringsaktivitet, ikke minst i forhold til Norge, blant mye annet på grunn av tømmeret de trengte. Det ble foreløpig med samtalene, men i oppsummeringen understreket franskmennene betydningen av et kongelig ekteskap hvis Skottland og de nordiske landene under danskekongen skulle bli allierte og handelen skulle få flyte fritt. Både James III og Margrethe var umyndige i mange år etter, men hensikten var klar og konsekvensene lot ikke vente på seg. Skottene ønsket, med fransk støtte, at Margrethe skulle bringe med seg Orknøyene og Shetland som medgift til sine etterkommere, og skottene skulle slippe å betale mer penger til Norge. Danskekongen fikk det endelig slik til at han skulle betale 60.000 floriner i medgift da Margrete ble gifteferdig i 1469. Han hadde bare en femtedel av dette å rutte med. Som garanti for resten satte han Orknøyene i pant. Og slik ble det. William Sinclair var den norske jarlen på Orknøyene da, men allerede i 1473 overtok skottene styring og rettigheter på øyene før det var formelt grunnlag for det. Temmelig 61 tafatt tok danskene saken opp, men realitetene var avgjort på forhånd før avtalen trådte i kraft den 5. mai 1494 da James III stadfestet den. Motivene for at mange forlot øyene er ikke lette å finne, for samme person opptrer ikke i begge nasjonenes kilder – normalt bare i dansk/norske. Derfor er det også vanskelig å vite hvor de kom fra. I kildene er de ofte gjenkjennelige ved navn som Alexander (Sander), Clemet, David, Thomas, Andrew, Richard. Der det er mulig å stedfeste, finnes det nesten ikke folk fra det skotske høylandet. Tilsiget av skotter var ganske jevnt, uten å være preget av høydepunkter under kriser. Lite tyder på at religion var avgjørende, men det er godt mulig at troen var medvirkende i en tid hvor det var strid om Maria Stuart, den katolske dronningbrikken i det politiske spillet. Skotter som kom til Bergen var nok for det meste katolikker. Orknøyene hadde omkring 20.000 innbyggere den gangen, flere enn nå. For skottene var Bergen porten inn i landet. Bergen ble nesten invadert av skotter på 1500-tallet. I perioden 1613 til 1710 var halvparten av skottene fra Orknøyene. En del bosatte seg i Bergen, men mange ble trelasthandlere i fjordene på Vestlandet. De som bodde i byen, drev med detaljhandel på bygdene også. Skottene og hanseatene var de to største utenlandske gruppene i Bergen. Bergen kunne like gjerne bli kalt skottenes by som hanseatenes by, i følge Nina Østby Pedersen. Fra Christian I’ side var det bevisst politikk å bringe skottene inn som motsats til tyskerne. Han fulgte dermed kong Sverre i denne saken. Det førte til strid. Natt til 9. september 1523 forsøkte tyskerne å fordrive skottene fra byen. De gikk til angrep på Strandsiden, plyndret dem, herjet og røvet, og tok noen til fange. Det var skotske skreddere, vevere og kremmere som bodde der, i det som ble kalt Skottebyen, hvor vi i dag kan finne Skottegaten, ved Nøstet på Vestsiden av Nordnes. Skottene var en betydelig del av det bergenske skredderborgerskapet. En av dem som ble overfalt den septembernatta het Sander Skredder. Det er ikke «vår» Sander. Han er ennå ikke født. Alexander – fornorsket til Sander – var svært utbredt i Skottland på denne tiden. Vi finner for eksempel en Sander Sanderson som blir borger av Bergen i 1617, og han er ikke «vår» Sander. Torstein Seim har fortalt meg at «Sander skredder oc hans hustru Maritte» er nevnt i dagboka til Absalon Pedersson Beyer, på datoen 24. november 1563. Det er heller ikke «vår» Sander. Det var klare motsetninger mellom hanseater og skotter på den tiden, slåssing på byen og nidviser som er tatt vare på til denne dag: for eksempel i Kården, som skal ha tilhøyrt Sander, kom nidskriftet «Den Norske So», om «rotter og skotter, attende til Hol i 1988 etter å ha vore i USA hundefor og orknøyinger, som er til en viss nytte, mange år. I dag på Hol museum. men til største skade» – skrevet av en viss Sabinius. Foto: Bjørn Furuseth. 62 Og det finnes skriftlige klager over skotter som lot som om de kom for å kjøpe tømmer, men i praksis orget seg inn på hanseatenes privilegier. Helt ok, sa Christian I da han hadde noe å si. Men han måtte rømme landet i 1523, og fikk politisk asyl i Skottland. Det satte bergenserne i beit. Som kommandant i Bergen hadde Vincents Lunge en styrende hånd med i handelen med andre land. Han ba i 1525 Fredrik I om instrukser når det gjaldt forholdet til Skottland, og det viser at forholdet var gått over til å bli et problem. På Vestlandet er perioden fra 1500-1650 blitt kalt «skottetiden». Juridisk og administrativt hørte Hallingdal til Bergen fram til 1525 da dalen ble en del av Akershus len – før de ble en del av Bragenes len, det som i dag tilsvarer Buskerud fylke. I lang tid fortsatte Vestlandet å være viktigst for Hallingdal – særlig for de vestligste bygdene. Det er derfor rimelig at det fulgte med en og annen skotte over fjellet, som var enkleste veien. I en håndskrevet slektskrønike som jeg har etter min farfar S. Reinton står det følgende: «I Skottland levde ikring aar 1500 ein mann som heitte Sanders. Han hadde ein son. – Sander Sanderson som var fødd ikring 1555. Han kom hit til Noreg i dei tidom, daa det derburte var noko leide religionsforfylgjingar. I Hesjedalen innved Oslo vart han kjend med ei gjente som heitte Ragnhild Asgautsdotter. Ho fylgde med han upp til Hallingdal, og i Gol vart dei gifte i 1593. Dei budde der i 8 år og kom so til Stavehaugen i Aal. Han var skredder. Daa han var omframt flink til aa skriva, vart han i 1606 tingskrivar i Aal og Hol… – Sander Sanderson var fødd i Stavehaugen 1604, men fylgde far sin til Røo, budde der og døydde etter 1677. Han var stor og sterk og ein hidsig kar. Var skredder som far sin, men dreiv og mykje handel med gardar og aatte mange eigedomar baade i Hol, Aal, Gol og Nes. I 1644 blir han nemt som lensmann og segni segjer, at han og forretta som sorenskrivar». Så langt min farfar, i følge den håndskrevne julegaven til barna fra 1923. Ut fra kildene er det ingen som kan vite noe om hva som var motivet for å komme til Norge – langt mindre hva som drev en skotte til Hallingdal på 1600-tallet. Det var ved begynnelsen av den lille istiden, som nådde bunntemperaturen i 1650, og ikke kom seg før i 1850. Hallingdal var både et isolert og stagnert samfunn, med kalde vintre og mye nedbør. Det er heller ikke skriftlig belegg for å si at det var religionsforfølgelse som var motivet, selv om det er mulig. Den protestantiske opposisjonen begynte å gjøre seg gjeldende i Skottland omkring 1520, og Patrick Hamilton ble brent på bål i 1528 som reformasjonens første martyr. Noen protestanter og humanister var truet, og reiste om de kunne. I 1567 kom to bevæpnede skip fra Skottland til Bergen. De hadde ingen papirer. Blant besetningen fant myndighetene en mann ved navn James Hepburn. Det var jarlen av Bothwell som hadde giftet seg med den skotske dronningen Maria Stuart fire måneder tidligere. I følge egne opplysninger var han på vei for å søke hjelp for å få løslatt dronningen fra sitt engelske fangenskap. Jarlen var i 1567 utnevnt til hertug av Orknøyene, som legalt fortsatt var en del av Norge. Han kunne derfor bli behandlet som norsk undersått og 63 ble en diplomatisk knute. Formelt ble han arrestert for ekteskapsbrudd overfor en norsk dame, og døde som fange på Dragsholm slott i Danmark, som nå er hotell, – hvor han er blitt redusert til et uhøytidelig spøkelse. Men Sander var skredder, og av skredderslekt. Håndverkere og omreisende handelsmenn med navn som sluttet på -sen, og med bakgrunn fra Orknøyene, vrimlet det av i Bergen og på Vestlandet ellers, i dagens Skåne, og i Danzig. Det var vanlig at de var skreddere og vevere. Tøyer var den viktigste varen skipene brakte med seg vestfra. De som bosatte seg i Bergen drev kramhandel i bygdene som attåtnæring. Så Sander kom nok første gang vandrende over fjellene som skredder og kremmer. En opplysning er feil i teksten til min farfar. Sander fant nok kona si i Hesjedalen, men det ligger i retning Bergen, ikke Oslo. I en artikkel i avisa Hallingdølen skriver Jon Sandsmark at han finner det rimelig at Sander Sandersen er sønn av borgermesteren i Helsingør i 1560, Sander Leyl. Det var mange skotter i Helsingør, men det er lite sannsynlig at sønnen til borgermesteren i Helsingør skulle ende opp som skredder i Hallingdal. «Eventuell «etterrøkning» må en ættling av Sander ta på seg,» skriver han. Det gjøres herved. Min onkel Lars Reinton har gått videre på saken i bygdeboka for Hol og gitt Sander Sandersen et lite underkapitel. «Sander Sandersen barnefødt i Skoettland» står det i et vitnemål fra 1633. Han kom først til Gol i 1593. Han fór i hele dalen som skriver, og vikarierte for flere sorenskrivere, står det skrevet. I lensregnskapene blir han omtalt som «Sander skredder». Velstående ble han ikke. I skussmålet fra 1633 står det: «Er da fremkommen Sander Sandersen barnefødt i Skoettland som klageligen foregav hans tilslagne gamle alders svagelighet och armodsligheds tilstand, således at han nu i denne tilslagne dyre tid som vi samtligen her tilfjelds ere udi geråden, ikke vidste sig och sin fattige quinde av deres henders arbeide at kunde ernære eller mere deres daglige føde och klæder betjene…» Henvisningen til «deres henders arbeide» forsterker inntrykket av at han var omreisende skredder i Hallingdal, og at det var vanskelig å leve av det. Lars Reinton gjengir et bilde som han har tatt av Sander Sandersens stridshammer. Selv om den er i slekt med den hammeren guden Tor brukte i norrøn mytologi, med en hammer på den ene siden og en hakkelignende spiss på den andre, og kunne brukes som våpen, hadde denne varianten et langt skaft slik at den også kunne være vandringsstav, og den var ikke uvanlig på landsbygda på 1600-tallet. Kanskje har den tilhørt «vår» Sander. Kanskje ikke. Hol Museum har mottatt et dekorativt håndvåpen som kalles «Sanders dolk». I følge Gjermund Fjeld, Rustmester ved Forsvarsmuseet, er dette en typisk kårde fra 1700-tallet med messingfeste, med inskripsjoner og mønster som var vanlig på sverd, sabler og kårder fra midten av 1700-tallet og framover. Den ble laget et par hundre år etter at «vår» Sander var død. Sander kom neppe til bygdene aleine. Skotter lagde kolonier, enten det var i Bergen eller det var på landet. I Sunnhordland dannet det seg en koloni rundt familien Rustung på 1500-tallet, for eksempel. I tillegg til Sander, finnes Clemet som navn i Hallingdal. Historien om Clemet hører til mytenes verden. Den er ikke dokumentarisk belagt som 64 Stridshamar som også skal ha vore Sander sin. historien om Sander, og minner om en Romeo-og-Julie-fortelling av Walter Scott. I følge tradisjonen flyktet grev Clemet og grevinne Belju fra Skottland til Nes, hvor de kalte seg Devegge – angivelig fordi frua kom fra MacLeodklanen på Dunvegan Castle. I 1967 ble det arrangert et skotsk-norsk slektsstevne i Nesbyen basert på denne myten. Fra presten MacLeod i Newcastle er myten sannsynliggjort gjennom historien om Jarlen av Argylls eldste sønn som omkring 1430 drepte et medlem av familien Fraser i duell. Han flyktet først til Hebridene, hvor han fant Mary av MacLeod. Marys mor tilhørte Fraserfamilien, og noe ekteskap kom ikke på tale der i gården. Etter en tid skal de to kjærestene ha giftet seg og flyktet til Norge. Greven lagde seg navnet Clemet, etter skytshelgenen St. Clement. Mary lagde seg et navn basert på Argyllernes familienavn Cambel, som ble til Bella, og de kalte huset Dunvegan, som siden via Døvegge ble til Devegge. MacLeodklanen på Skye har en meget lang historie, full av myter og fortellinger. Dunvegan er det eldste slottet i Skottland. Der har de et magisk banner, silkeflagget «The Fairy Flag» – Alvebanneret – som beviselig er laget bare tre-fire århundrer etter vår tidsregnings begynnelse i Midt-Østen. Legenden sier at det nå så gulfalmede silkeflagget kom med alvene. Andre sier at det skal være brakt til de kanter av Harald Hardråde, som var ved keisergarden i Konstantinopel, før han ble konge i Norge og falt og tapte banneret og livet ved Stanford bru i 1066, og dermed endte vikingtiden, og la veien åpen for normannernes England. Les gjerne mer om MacLeod-klanen og Alvebanneret i Kirsti Jaregs bok. Myten er også sannsynliggjort gjennom et punkt i Perthavtalen mellom Skottland og Norge som sier at skotter kunne finne tilflukt i Norge i et år om de hadde begått et mord. Denne merkelige bestemmelsen ble antagelig skrevet inn for å motvirke blodhevn og ættedrap. Selv om forbindelsen mellom Dunvegan på Skye i Hebridene og Devegge i Nesbyen virker konstruert, så fantes det en Clemetslekt som også spredte seg til Hol. «Clemet-ætta i Hol blanda seg snart med Sanderson-ætta, idet sonedotter til Johannes Clemtson på Larsgard vart gift med soneson til skottlendingen Sander Sanderson, Guttorm Sanderson Røo, som med henne fekk Larsgard», skriver Lars Reinton. Dølene var stolte av skottene sine. Lars Reinton skriver: «Ætta hans (Sander) som enno sit på Røo, og elles er spreidd vidt ikring i øvre Hallingdal, har gjeve Hol mange dugande menn; i eldre tid likte dei gjerne å kalle seg «skottadn». 65 Jeg levde mine første år på gården Skottebøl i Ål, hvor min farmor kommer fra. Den ble kjøpt av brødrene Lars og Torgny Reinton i 1941. Det er ingen lettdrevet gård. Når Palludan skriver i 1744: «I Hallingdal er ager og eng med megen sten beblandet», så gjelder det ikke minst Skottebøl. Det skrives og sies at navnet kommer fra Skopti, et mannsnavn som ikke lenger er i bruk. I sagaen finner jeg Skofte, fra Vestlandet på 1000-tallet. Fra 1593 finnes det et dokument hvor navnet ser ut til å ha blitt skrevet Skofftebøl. Det er ikke urimelig at navnet betyr «stedet der det bor skotter», akkurat som vi i Bergen hadde Skottebyen. Antallet skotter i Bergen falt fra ti prosent av befolkningen på 1500-tallet – omkring 1.500 personer, til to prosent i 1660 – Riss av signetringen etter Sander Sanderson. omkring 300, blant annet som resultat av Frå Holsboka. striden med hanseatene. Mange hundre måtte finne seg arbeid andre steder, og det er ikke sannsynlig at de reiste tilbake der de kom fra. På Orknøyene var også folketallet synkende, og mindre i dag enn den gang. Noen har ment at ordet «skotte» ble brukt synonymt med «kremmer og håndverker» fordi det var så mange av det slaget, men J. Dow har argumentert overbevisende mot det. En skotte som nevnes i samtidens kilder i Norge er en person som kommer fra Skottland. Det var annerledes i Polen, hvor det også var mange skotter. En av gårdene som ble tilført Skottebøl i moderne tid, ble kalt for Belluteigen. Frie assosiasjoner fører Bellas beitemark til «grevinnen» fra Nesbyen. Sander Skredder gikk omkring i ei trøye som rakk til gulvet og han hadde en tresnutet hatt med rund, lav pull. Men det står ingen steder beskrevet hva skredderen sydde. Vi vet at båtene til Norge i alt vesentlig fraktet ull og tøyer fra øyene i vest, og at en stor del av skottene som kom til landet var vevere og skreddere. Det er da kanskje ingen tilfeldighet at det er en slående likhet mellom rutastakken (hverdagsbunaden) i Hallingdal og skotske tartaner, slik vi også kan se likheter mellom tartaner og rutaliv og stakk i Romsdal og Gudbrandsdalen. Tartan er stoffer av ull vevd i rutemønster i flere farger. Slik var tradisjonen både nord i Irland og i Skottland allerede på 1500-tallet. Tartaninspirerte plagg har hatt en voldsom ekspansjon, ikke minst representert ved klesmerket Burberry, men Hulda Garborg mente i sin tid at det ikke var fint nok, og fremmet den empirepregede varianten som nå 66 knyttes til kvinner i Hallingdal, og som hun selv har på seg der hun er pent malt innen fire rammer og pynter opp Det Norske Teater i Oslo. Selv er jeg ikke i tvil om at den tartaninspirerte hverdagsbunaden er den vakreste, og det er den jeg husker fra min tid i dalen. Kjerringene – «kjerring» er ikke nedlatende i Hallingdal – satt på utstilling og så ubekvemme ut når de hadde festbunaden på. Det var hverdagsbunaden de bevegde seg i. Det er slik jeg minnes det var for femti år siden, da bunaden for mange var vanlig til hverdags, og fortsatt har jeg mer glede av å se rutastakken enn Hulda Garborg-varianten. På 1700-tallet utviklet kilten seg som et nasjonalistisk symbol i Skottland. Foran på kilten bæres sporran, som fungerer som lomme. Den klassiske sporran – det finnes moderniserte varianter – er til forveksling lik veskelåsen på norske bunader. En kristen dåp bringer med seg sølvkrus, hårbørste, serviettring, og mye annet nyttig. Men når jeg ser på lista over dåpsgaver som faren min sirlig noterte ned, er det jeg fikk av redaktør And. Mehlum som gjør mest inntrykk: som et tre uker gammelt spedbarn fikk jeg to ti-øres frimerker som dåpsgave. Da jeg ble døpt bodde redaktøren på gården Sandåker like ved. Hver formiddag ved tolvtiden ruslet han ned til Ål stasjon for å lese aviser, drikke kaffe og røyke karva bla’. Historien om Anders Mehlum, den vandrende redaktør, er en egen fortelling som må berettes i en annen sammenheng. Han vandret i Hallingdal med bladet Nu som han selv skrev, redigerte og solgte fra 1894 til 1932. Han skrev i Nu nr 9 i 1902, i det første av mange portretter han skulle komme til å lage: «Hotelejer Øye var kommen fra Lærdal, og Ætten skal stamme fra Skottland. En Skotlænder Thomas MacLawn flyttet derfra til Norge, sandsynligvis i de skotske Religionsforfølgelsers Tid, og slog sig ned i Lærdal. Som man ved, reiste desværre altfor mange af vore norske Høvdingætter i Sagatiden over til Skotland, England, Irland og Normandie. Endnu vitner en Mængde Ætts- og Stedsnavne i disse Land om den framskudte Stilling norske Høvdinger indtog ved Samfundsdannelsen derborte». Men Thomas Øye vokste opp i Nesbyen, på hotellet hvor poståpneriet lå, et av de faste punktene til redaktør Anders Mehlum der han vandret bygdemellom på jakt etter stoff og abonnenter. Den sokkeløse vandreren med frakkelommene fulle av godteri, kaffe og rømmegrøt vakte morsinstinktet, og han ble godt tatt vare på når han kom innom gårdene. Han var en oppmerksom mann, som de to ti-øres frimerkene jeg fikk til dåpen viser. Han eide ikke så mye annet. Det var ikke bare jakten på nyheter og gode historier som drev redaktør And. Mehlum. Han drev kampanjejournalistikk for Det patriotiske Samfund som han var ildsjelen i. Han begynte å snakke om å danne et patriotisk samfunn i Sudndalen i Hol i 1890, og fortsatte sørover. I Hol møtte flere hundre mennesker på 11 møter. Det skjedde mens de norske politiske partiene Venstre og senere Høire ble til. De politiske partiene oppsmuldret nasjonstanken, hevdet redaktør And. Mehlum. Ved stiftelsesmøtet i Drammens Børs i 1892 sa han at det pågikk en nasjonskamp i landet, mellom hanseatene og det norske. Det måtte skapes et norsk aristokrati som torde å hevde opphavet sitt. Norske ætter skulle danne en forbilledlig overklasse, ledet av familier som 67 utmerket seg med intelligens og initiativ. Fyndordene var: familie og fedreland. Han brukte bibelske metaforer. Samfundet fikk fire hundre medlemmer, og sovnet siden hen. I 1906 våknet Det patriotiske Samfund til live igjen. Folk i Hallingdal ble med, og ga sine æresord om at de ville leve høyverdig. De skulle støtte alt av nasjonal interesse og sette Mehlumpenger i banken. Mehlum mente at han skulle få med alle respektable mennesker mellom Hønefoss og Hallingskarvet. Ved tiårsfeiringen i 1916 hadde Samfundet 20 aktive lokallag. Det hadde to tusen medlemmer, som tilsvarte abonnentene på Nu, og det sto 100.000 kroner på Mehlumkontoer rundt om. Men Mehlum brukte ikke pengene. De ble brukt som sparing, og ble etter hvert tatt ut til privat bruk av de som satte dem inn. Innen 1932 var foreningen mest et minne. Men vuggen til Anders Langes parti – senere Fremskrittspartiet – sto i Hallingdal, hvor Anders Lange også var en populær gjest og foredragsholder i sin tid. Thor Gotaas skriver: «Det som kanskje opptok ham mest og som lå bak både Det patriotiske Samfund og Nu, var hanseatenes makt i Norge. Mehlum hevdet at tyskættede individer og slekter slo seg opp her til lands. Det rene norske nådde ikke så lett til topps i konkurranse med embetsfamilier med utenlandsk opphav. Mehlum forherliget det såkalt norske; odelsbonden og sliterne på landsbygda. Etter hans syn drev hanseatene et intrigespill for å vedlikeholde sin posisjon og tilrive seg mer makt. Han så det og påtok seg oppgaven med å varsle folket om hanseatenes edderkoppnett.» Det er verdt å merke seg at hatet og frykten for hanseatene kunne mobilisere hallingdøler fire hundre år etter at hansakontorene mistet sin dominerende stilling i Bergen. Det skulle vel mer enn én skotte til for skape grobunn i fjord og fjell for så langsinte holdninger. I sjuende ledd etter Sander Skredder dukker Reinton-navnet opp i dokumentet fra min farfar. Det er oldeforeldrene til min farfar som overtar garden Reinton. «Då vart det «Ola på Ola» så det tiss, i den tid eg var heime, var ikkje mindre enn fem som heitte Ola Olson (Reinton), far, farfar, bror min og to farbrør,» skriver han. Det må ha vært tette forhold. Min farfars far het da selvfølgelig Ola Olson Reinton, og min farfars mor het Aagot Sjugursdotter øvre Reinton, datter av Sjugurd Olson øvre Reinton. Den eldste av barna deres var min farfar Sjugurd Olson Reinton, som siden foretrakk å kalle seg Syver, eller ganske kort S. Reinton, da han siden ble ordfører, kirkesanger og lærer i Hol, i ettertid kjent som «gamleklukkaren». Det har undret meg hva dette gårdsnavnet forteller. Den gjeldende forklaringa er at siste ledd skal henvise til «to», gammelt norsk for avsats i fjellet. Det skal godt gjøres å finne en avsats der disse tre Reintongårdene ligger. Grunnordet er det oldnorske tâ som referer til faststampet plass foran huset, og har gitt opprinnelse til ordet «fortau» – egentlig kvegvei. Innhegnet vei eller gressgang har utviklet seg til det mer alminnelige faststampet jord, i følge Falk og Torp. Greit nok. Men –ton også kan henvise til tun, som tilsvarer gårdsplass, innhegning, i grunnbetydningen i gresk og latins «festning» – durus – som representerer makt. Det er trivielt at Reintongårdene er knyttet til et tun, men det er jo alle gårder. Gårdene ligger heller ikke i noen spesiell innhegning eller inngjerdet hage. 68 Skottebøl, Skattebøl – var det skottar som gav namnet til garden? Her slik den såg ut sist på 1800 talet. Foto utlånt frå Ål bygdearkiv. Så det er ikke noe karakteristisk ved topografien eller i naturen som skiller denne plassen fra andre gårder med tun. Men det er ikke uvanlig med – ton som endestavelse i navn, og står også aleine, da skrevet som Thon. Så er det «rein». Det mest endeframme er å se på ordet «reine». Det er en grasbevokst jordstrimmel som danner en grense mellom åkre. Det kan også etymologisk være en skogbryn. Heller ikke her er det noe karakteristisk ved gårdene som kan forklares på denne måten. Reinton er ikke et ord som beskriver topologiske former, eller på annen måte beskriver stedet. I tillegg kommer det at Reinton ikke er et navn som finnes på noen annen gård i landet. Og det er for meg det avgjørende når jeg søker betydningen et annet sted enn i topografien. Tanken på at navnet hadde noe med Orknøyene å gjøre fikk jeg da jeg besøkte Stromness, den nest største byen på øyene. Da hadde museet i byen en utstilling som fortalte om Jack Renton, som var blitt shanghaiet i 1868 i San Francisco som ung sjømann, som flyktet fra sitt flytende fengsel i en åpen hvalbåt og ble skylt i land på stranda på en av Solomonøyene i Melanesia i Stillehavet. På grunn av sitt praktiske håndlag og vel også på grunn av sin fysiske og mentale styrke, ble han adoptert av en hodejegerstamme som han levde sammen med i åtte år. Han har etterlatt seg et halsbånd med 59 mennesketenner og et minne på de kanter, som antropologen Nigel Rendall oppsøkte på samme måte 69 som mine onkler gjorde med slekter i Hol i Hallingdal: I fire år samlet han det som fantes av muntlig historie om Jack Renton og sammenlignet det med det han fant av dokumentasjon, og kunne formidle en helt spesiell historie om møte mellom kulturer – som museet i Stromness videreformidlet på sin måte. Det er litt av en historie som hører hjemme i en annen sammenheng, men ga meg et hint om at navnet Reinton kunne finnes i liknende form andre steder. Endelsen – ton er også vanlig i skotske og engelske navn og har da samme opprinnelse fra norrønt som de som finnes i Hallingdal. Jeg finner en John Renton i dansk tjeneste under sjuårskrigen 1563-70, men det er ikke et familienavn som går igjen. Derimot finner jeg Rainton som stedsnavn nord i England. Her er naturreservatet Rainton Meadows med stort fugleliv, og her er det noen søvnige landsbyer som heter Rainton Gate, West Rainton, East Rainton– og en gang har det også vært et lite sted som het Middle Rainton – alle mellom Sunderland og Durham i kulldistriktet nordøst i England. Dessuten finnes det en liten landsby som heter Rainton i North Yorkshire like ved. The West Rainton and Leamside History Group kan fortelle at navnet går langt tilbake, til vikingtidens begynnelse, til en av munkene som i året 875 bar St.Cuthbert fra Lindisfarne til Durham. I løpet av mange hundre år er navnet skrevet forskjellig. Opprinnelsen var Reingwald, siden Reynington, Renington, Reynoton, Reynton, Rainton, Reinton og andre varianter. Historikere har anvendt danskers overfall på Lindisfarne den 8. juni 793 som innledningen til vikingtida. Lindisfarne er ei øy utenfor Northumberland nordøst i England hvor et kloster ble utgangspunktet for kristningen av den nordlige delen av landet. I klosteret residerte St.Cuthbert, som var helgen og legende i levende live. Et nytt raid i 875 fikk munkene til å flykte med St.Cuthberts relikvier, og endte etter sju års vandringer i Durham. Her oppsto det en kult rundt St. Cuthbert. I 1104 ble levningene lagt bak alteret i den nybygde katedralen. Relikviene var pakket inn i bysantinsk silke. I middelalderen fikk St. Cuthbert politisk betydning. Han ble samlingsfiguren for regionen som ble Liberty of Durham, senere kjent som Palatine of Durham, hvor biskopen av Durham hadde like mye å si som kongen av England. Beboerne ble kalt haliwerfoic – helgenens folk. Dette fikk konsekvenser, for i november 1569 okkuperte disse helgenens folk Durham under ledelse av jarlene av Westmoreland og Northumberland, i et forsøk på å avsette Elisabeth I og innsette Maria Stuart som dronning. Det gjorde de ved å holde en katolsk messe hvor de behandlet de protestantiske symboler like nedlatende som vikingene på Lindisfarne hadde behandlet det de fant av kristne symboler, i det som i engelsk historie huskes som Opprøret i nord. Opprøret varte bare noen uker, men provoserte Elisabeth I voldsomt. Hun forfulgte nådeløst alle ansvarlige. I East Rainton ble 6 henrettet, i Durham 66. Alle som hadde vært med mistet jorda si og flyktet nordover. Fra Orknøyenes hovedstad Kirkwall til Bergen tok det fire døgn over havet. Hvis det er riktig at det kom skotter til Hallingdal på flukt fra religiøse forfølgelser, slik det står i opptegnelser og historiebøker, så er det sannsynlig at det var denne begivenheten som drev dem så langt. Fra 1558 var det slutt på den norske kirketradisjonen på Orknøyene også. Da kan jo noen 70 ha kommet fra Rainton der i landet, ryddet seg en plass i skråningen nord i Hallingdal, og kalt plassen for Reinton i pur nostalgi. Men om så var, så var de katolikker – av helgenens folk – og hadde god grunn til å holde en lav profil, som det heter. Reformasjonen var nok en heftigere politisk sak i England enn i Norge, men erkebiskopen forlot Nidaros i 1537 og nordmenn levde siden i en luthersk statskirke. Så da er det ikke så rart at katolikker skjulte sine spor – om det var sånn det var. Sander Sandersen og kjæresten var neppe de eneste skottene som kom til Hallingdal omkring 1500-1600. Konflikten med hanseatene drev flere på flukt, og da var det gjerne kremmere og håndverkere som først hadde prøvd seg i Bergen. Er det slik at noen kom fra de stedene som kalles Rainton i dag, kan de ha havnet i dalen som følge av det som i engelsk historie heter Opprøret i nord, og da dreier det seg om politiske flyktninger, på flukt fra Elisabeth Is blodtørstige raseri. Selv om ingen dokumenter sier noe om hvor navnet Skottebøl kommer fra, så skjuler det seg kanskje noen fortellinger i åker og eng hvor det er så «megen sten beblandet», for å si det med Paludan. Oslo 17.08.12 Per Olav Reinton. Ref.: – J. Dow: «Skotter» in Sixteenth-Century Scania. The Scottish Historical Review, Vol 44. No 137. Part I (april 1965) pp. 34-51 – Hjalmar Falk og Alf Torp: Etymologisk ordbog over det norske og det danske sprog. Bjørn Tingstrøms Antikvariat. Oslo 2006. – Kirsti Jareg: Øyene i vest. Hebridene, Orknøyene og Shetland. Cappelen/Damm 2011. – Yngve Nedrebø: Frå Skandinavias største by til strilane sin hovedstad. Om folketalsutvikling og befolkningsgrupper i Bergen 1600-1900. Foredrag. – Thor Gotaas red.: Anders Mehlum. Det beste om Hallingdal i Nu. Haug Forlag. Oslo 2005. – Thor Gotaas: Livslang skrivekløe. Historien om den vandrende redaktør Anders Mehlum. Spartacus Forlag. Oslo 2004. – Pedersen, Nina Østby: Skotsk innvandring til Norge i tidlig moderne tid. Hovedfagsoppgave i historie ved Universitetet i Oslo, høsten 2000. – Nigel Randell: The White Headhunter. The story of a 19.th-century sailor who survived a South Seas heart of darkness. Carroll&Graf publishers. New York 2003. – S. Reinton: Reinton-ætti og Skottebøl-ætti. Håndskrevet dokument som ble gitt som julegave til sønnen Torgny i 1923. – Lars Reinton og Sigurd S. Reinton: Folk og Fortid i Hol. I: Frå Eldste tida til 1815, Av Lars Reinton. Oslo 1954. – Thomas Riis: Should Auld Acquaintance Be Forgot. Scottish-Danish relations c. 1450-1707. Bind I & II. Odense University Press 1988 – Jon Sandsmark: Holingen Sander Sandersen. Artikkel i Hallingdølen 09.01.99 – T.C. Smout, N.C. Landsman, T.M. Devine: Scottish Emigration in the Seventeeth and Eighteenth Centuries. I: Nicholas Canny: Europeans on the Move. Studies on European Migration 1500-1800. Clarendon Press Oxford. 71 Kongeørna på Hallingstad Ein sommardag 1955 vart Olav H Hallingstad firt ned til eit ørnereir i Blåbergi i Hol kommune for å fange ein ørneunge som han og naboen Syver Hallingstad ville ha i fangenskap. Slikt blir det bråk av! Oppe på den stupbratte fjellsida sto Syver og styrte tauet mens Olav nærma seg ørnereiret. Over dei begge sveiv mor kongeørn i store svingar og følgde godt med i det som skjedde, men ho gjekk ikkje til angrep på karane som var i ferd med å fjerne ungen hennar. Så vart den vesle dunkledde ørneungen frakta til Nordre Hallingstad der den vart plassert i ein romsleg revegard. Den nye matfaren, Syver, tok over ansvaret for oppseding og foring av den unge kongeørna, son eller dotter av ein representant for luftas kongefamilie. Den var om lag ei veke gamal då den kom til den nye heimen sin som nok hadde noko mindre svimlande utsikt enn reiret Her er kongeørna nettopp ferdig med eit større måltid. i Blåbergi sjølv om revegarden låg Foto: Ukjent. høgt og fritt oppe i Holsbygda. Syver stelte godt med ørneungen. Den voks raskt og var snart ein staseleg representant for familien. Den levde godt på ferskt kjøt som vart gitt til matfar frå gardsbruka omkring og frå slakteriet på Geilo. Då den vart fanga i reiret, låg det eit halvt lam der så mor kongeørn hadde vent ungen til ferskt kjøt tidleg. Mellom ørna og Syver vart det snart eit ganske spesielt forhold. Syver kunne etterkvart gå inn i buret til ørna og den kom og sette seg på aksla hans og tok i mot mat frå handa hans. Det kunne også virke som om ørna forsto beskjedane Syver ga til den. Etterkvart vart det kjent over det ganske land at det var ei kongeørn i fangenskap i Hol og det var stundesvis reine folkevandringa opp dit for å sjå på denne prektige kongen av rovfuglar. For oss som var småtassar denne tida var dette ekstra spennande, ikkje minst når me kom med mat og me fekk vera med å sjå på når den kasta seg over daude høner eller andre dyr som vart levert. Me heldt oss på god avstand frå buret, for det sto ein viss respekt frå denne mektige fuglen der inne sjølv om han var innestengt og ikkje kunne gjera anna enn å eta og skite. Det siste imponerte også oss små då den av og til sendte avgarde sine avleveringar svært langt! 72 Foreningen Dyrenes beskyttelse grip inn All omtala av ørna på Hallingstad gjorde også at mange som var sterkt i mot å halde ville dyr i fangenskap tok til å reagere. Foreningen Dyrenes beskyttelse begynte å interessere seg for ørna, det same gjorde Reidar Brodtkorp, dyreven og dyrefilosof som han kalla seg. Ein del journalistar i landsdekkande aviser begynte å skrive reportasjar om ørna og vinkla det oftast slik at det vart negativt i forhold til dei som hadde ørna i fangenskap. Så ein dag i mai 1957 dukkar Reidar Brodtkorp opp hjå Syver og viser stor interesse for ørna og korleis den hadde det. Han presenterte seg med namn, men fortalde ikkje at han kom frå foreningen Dyrenes beskyttelse. Slike interesserte personar hadde det vore hundrevis av gjennom desse to åra. Brodtkorp vart med Syver bort til revegarden der ørna heldt til, vart med Syver inn og ørna sette seg som så ofte på aksla til Syver. Så sa Brodtkorp: «Jøss, den er jo helt tam. Den skulle vært moro å ha.» Syver var rask i replikken også denne gongen og svara halvt for spøk: «Kor mykje gir du meg for den då?» Han hadde ingen tankar om å selja ørna som han var glad i og stelte som eit anna husdyr. Men Brodtkorp var klar for å slå til. «Du skal få 400 kr for den,» svarte han. (Det ville svara til 5000 kr i dag). Syver slo til og svara: «Ja, då får du ta ho.» Men Brodtkorp måtte fyrst til Geilo, sa han, for å ordne med pengar og så skulle han ringe dagen etter. Og Brodtkorp ringte og sa at alt var i orden. Syver sette i gang med å snekre eit fint bur til ørna og så vart pengane overlevert Syver og ørna til Brodtkorp. Brodtkorp sa heller ikkje no at han representerte Dyrenes beskyttelse, men han fortalte at han sjølv skulle ha ørna til i juni og så skulle han levere den til ein venn som budde i Skottland. Avisene får til ei anna historie Dermed var alt vel trudde Syver, men den gong tok han grueleg feil. Då Brodtkorp no kontaktar diverse Osloaviser og fortel soga om ørna han har befridd, blir Syver framstilt som ein dyreplagar av rang. Han har halde ørna fanga i eit trangt bur og den har hatt ein kraftig ring om foten så den ikkje kunne røre seg. Det blir også skrive at foreningen Dyrenes beskyttelse etter lange forhandlingar endeleg har fått frigjort ørna frå fangenskapen til Syver. Bygdefolk reagerer Blant folk i Hol som visste kor godt ørna var stelt med av Syver, var det sterke reaksjonar på desse oppslaga og påstandane frå Brodtkorp. Mange av dei sto fram i avisene frå Buskerud og fortalde sine oppfatningar av saka. Det var i gang ein aksjon for å samle inn dei 400 kronene for å kjøpe ørna attende, men det vart det ikkje noko av. Syver tok seg nær av skuldingane i avisene og frå Brodtkorp, men kunne lite gjera med det. Kva skjedde med ørna? Etter at ørna var henta på Hallingstad, vart den med Brodtkorp på toget til eigedomen hans, Stabbestad ved Kragerø. Der skulle den i følgje Brodtkorp vera til den hadde fått full kraft i vengene sine att og så skulle den til Skottland for å sleppast fri. No 73 Syver og ørna kom godt overeins. Her sit ho på armen til matfar. Legg merke til augekontakten dei to i mellom! Foto: Ukjent. viste det seg at det var fleire ørnar i fangenskap. Konservator Edwart K Barth ved Zoologisk museum i Oslo hadde ei som han hadde sett bort til Thor Johnsen i Bratsberg utanfor Skien på oppforing. Denne ørna stal Brodtkorp frå buret ved at han fyrst kom for å hente den fordi han hadde avtale med eigaren som han sa. Det nekta forverten å tru på, men så kom Brodtkorp attende med beskjed om at han hadde kontakta eigaren att og det var i orden at han skulle hente den. Forverten trudde på han og leverte ut ørna, men då han seinare fekk kontakt med eigaren, kunne han fortelja at han aldri hadde gitt noko slikt løyve til Brodtkorp. Han oppfatta dette som tjuveri og det vart meldt til lensmannen. Då lensmannsfolka kom heim til Brodtkorp for å hente ørna attende, prøvde Brodtkorp å lure dei med seg inn til naboen for å by på kaffi mens ørna vart gøymt bort av kona hans. Men folka frå lensmanskontoret skjønte lunta og etter mange skjellsord og tilkalling av ekstramannskap skjønte Brodtkorp at han måtte utlevere ørna og den vart ført attende til forverten same kvelden. Brodtkorp hadde bestilt plass til seg sjølv og ei ørn på passasjerskipet «Blenheim» som gjekk til England. Han hadde nok planar om å få med to, men då båten gjekk, var det ørna frå Hol og den nye eigaren som var med over til Skottland der ørna vart sleppt og enda sine dagar etterkvart. Knut Medhus Kjelder: Utklipp frå DT og BB, Dagbladet, Hallingdølen, Telemark arbeiderblad. 74 Asle Grepp (1917-1945) – eit krigsminne Det må ha vore våren 1942 eg møtte Asle Grepp. Ein del ungdomar med sykkel var samla på Geilo stasjon. Uvissa i forhold til tyske soldatar som okkuperte hotella på Geilo, sette sitt preg på humør og framferd. Idrettslaget og ungdomslaget var lagt ned i protest. Det var lite eller ingenting å finne å ta seg til. Stemninga var heller dyster. Alle søkte kameratskap og støtte. Litt for seg sjølv sto ein ung mann, også han med sykkel. Med sitt mørke hakeskjegg skilde han seg ut. Korleis vi kom i prat, hugsar eg ikkje. Kan hende Asle Helland Grepp. var eg nyfiken og ville veta kven han var. Han fortalde Foto frå boka «Våre falne». namnet sitt og at han budde på familiehytta på Skarset i Ustedalen. Då han ville heim, slo eg fylgje. Vi sette oss på ein benk nedanfor Gullstein, med utsikt til fjellnuten «Natten» som spegla seg i den godt som isfrie Ustedalsfjorden. Det vart ei underleg samtale. Ingen prat om krig. For det meste var det han som førde ordet, interesserte seg for kva ungdomen i bygda tok seg til. Om seg sjølv fortalde han lite. For å koma vekk frå den ukoselege byen hadde han reist på hytta for å få fred til å lese medisin. I ettertid forsto eg meir om bakgrunnen. Faren Kyrre Grepp hadde vore formann i Det norske arbeiderparti i 1920-22, på den tid eit radikalt parti med kommunistideologi. Kan hende var det hovudgrunnen til at han i desse usikre tider ville bu på Skarset. Asle var ofte innom bokhandelen for å slå av ein prat eller sjå kva «den nye tids forfattarar skreiv. Trass i eit rasert bokassortement som nazistane hadde sørgd for, var det ennå «nøytrale» forfattarar i hyllene. Samtalene hadde nøytrale tema. Okkupasjonsåra hadde lært oss å halde kjeft og ta seg i vare for personar som hadde «lange øyrer» og sprang nazistane sitt ærend. Hausten 1943 tok eg til Drammen Handelsgymnasium, delvis for å unngå å bli utskriven til tyskerarbeid og delvis for ynsket om meir utdanning. Asle heldt fram med å stikke innom bokhandelen, fortalde Rolv, bror min. Tydleg for å halde kontakten med ein familie han var blitt kjent med. Brått var han borte. Men i tider som desse var det god tone å ikkje spørja for mykje. Så kom fredsvåren 1945 med fridom og glede. Eg hadde fått min eksamen og kunne ta til i butikken att med ny kunnskap og tiltakslyst. Med unntak av at butikken var bomba 26. april 1940, hadde vi kome tåleg godt gjennom krigsåra. Det gjekk mot sommar og det var godt å kunne helse hyttekundane velkomen etter fem vonde år. 75 Asle ble henrettet. Ein dag kjem ei middelaldrande dame inn i butikken. Ho tek seg ein liten runde og kjem fram til disken og spør om eg kjende Asle Grepp. Eg svara ja, som sant var. Eg såg ho trekte pusten før ho stille sa: «Asle ble henrettet 9. februar 1945». Det kom som eit sjokk. Eg vart ståande utan å seie eit ord. Eg såg for meg situasjonen der han med bind for augo venta på skota som skulle ende hans liv. Dette var mitt fyrste møte med Rachel Grepp, mor til Asle. Asle hadde skrive om ein gut på Geilo som han hadde blitt godt kjent med. Nå var ho her for å gi han den triste meldinga. Rachel Grepp hadde opplevd mykje vondt i sitt liv. Folkesjukdomen tuberkulose hadde teke livet av mannen Kyrre og andre medlemmer av familien. Kvar sommar så lenge ho levde, kom ho innom for ein prat. Truleg så enkelt. Halde kontakt med ein ung mann som hadde kjent sonen hennar. Seinare er det kome fram at vinteren 1943 hadde Asle slutta seg til kommunistleiaren Peder Furuholmen sin leir i Etnedalen. Der vart han arrestert, men vart ikkje anklaga for noko alvorleg. Så blir politigeneralen Karl A Martinsen likvidert av motstandsrørsla. Som hemn blir 30 tilfeldig uttekne avretta på Akershus festning 9. februar 1945. Den eine var Asle Grepp – Asle sitt siste brev lydde slik: Oslo, 9. februar kl. 01.50 Ja, mor! Dette hadde du vel ikkje du trudd da du såg meg siste gangen. Og ikkje trudde eg at det det skulle gå slik da eg så deg siste gangen. – Nett nå er eg dømt til dauden, og advokat Bergsjø er i ferd med å diketera nådesøknad for meg. Du skal ikkje syrgje over meg. Eg døyr, som mange menneske før meg. Det er berre trist at eg så lite fekk gjort i livet. Trøysten min er at utviklinga og livet går vidare – at andre vil taka opp tankene mine og føre dei fram, betre enn eg sjøl kunne gjort det. Eg tenkjer på far – i desse dagane er det 23 år siden han gjekk burt. Eg tenkjer på Peter Andreas og Gerda, men meir tenkjer eg på dykk som er att – du mor, og Ole og Else og Pin og vesle Kyrre. Og eg er viss på at de alle vil taka dette som det må takast, at de vil minnast meg som eg var og gløyme alle de mistak eg har gjort. Bergsjø har gjort det han kunne – men det var ikkje lange tida han hadde å områ seg på. Nå er det vel slutt. Eg vil berre be deg helsa alle gode vener og seia dei farvel frå meg. Om eg går burt – livet lyt gå sin gang. De skal leva vidare og føre menneska fram til eit tilvære der ingen er som vert dømde til dauden. Kjære mor! Eg er ikkje redd – det er slutt for meg. Det er det ikkje for dykk. Lev vidare! Son din, han Asle Einar Tufte. 76 Soga om Hol maskinlag Som liten kar på 6-8 år hugsar eg godt då traktoren kom til gards for å slå. Før om åra hadde det vore opptil fleire slåttekarar som gjekk i rad og rekkje og slo med langljåen – no kom det ein grå traktor med slåmaskin som feia over store delar av jordet på ganske så kort tid. Far gjekk over enga dagen før traktoren kom og sette opp staurar der han visste det var jordfaste steinar, og han følgde også med traktoren der det var flest steinar og passa på så slåmaskinkniven ikkje tok borti og vart skjemd. Men det var enno att ljåslått i ein del år før jordet var dyrka av Hovet maskinstasjon og vart fritt for jordfaste steinar og små steinrøyser. For å få fart på mekaniseringa av norsk jordbruk og også for med det å få frigjort arbeidskraft til oppbygging av det krigsherja Norge, oppretta staten like etter krigen Driftskredittkassen for landbruket, seinare vart den til Statens landbruksbank. Denne finansieringsinstitusjonen ga blant anna lån og tilskot til oppretting av maskinstasjonar omkring i landet. Det same gjorde også kommunane. Dei starta med det i 1947, og fram til 1965 vart det gitt statstilskot til 3014 maskinlag. Eigenmekaniseringa av jordbruket skaut fart utover i 60 åra og maskinstasjonane vart lagt ned ein etter ein. Soga om Hol maskinlag er nok i så måte ganske typisk for mangt eit maskinlag både i Hol kommune og landet ellers. Oppstarten: Det var Hol bondelag som tok opptakten til å få i gang maskinlag i kommunen. Dei sette ned ei arbeidsnemnd for dei ulike områda og arbeidsnemnda for Kvisla, Moen og Holet hadde kalla saman til møte i Kvisla 20. juli 1947 for å skipa maskinlag for desse tre bygdene. Av dei som møtte var det nokre få som var villige til å vera med i eit maskinlag. Dei vart då samde om å velja eit styre som kunne arbeide vidare med spørsmålet. Samtidig oppretta dei Hol Driftskredittlag som skulle stå for finansieringa av maskinlaget. Dette laget hadde heile tida same styret som Hol maskinlag. Laget har frå starten 11 medlemmer, men i løpet av 1948 er det 15 medlemmer i maskinlaget. Til fyrste styret for maskinlaget og driftstkredittlaget vart vald: Formann Torleiv Tufto, styremedlemmer: Sigurd Slettemoen og Lars Slettemoen. varamenn: Mikkel Bakkegard, Pål Myro og Engebret Rudningen. Dei fleste trudde det var rettast at Moen, Holet og Kvisla skipa maskinlag saman og dermed kunne ein få til eit større lag og ein var tryggare for at det ville svara seg økonomisk. Det var også på tale å kjøpe eit eller to elektriske motorspel til bruk på den brattlendte marka der det ikkje høvde å nytte traktor. Lars O Slettemoen hadde tidlegare tinga ein Ferguson traktor. I tilfelle det vart skipa maskinlag var han villig til å la laget overta 77 bestillinga på traktoren. Med ei slik ordning kunne laget få traktor tidlegare enn ved å bestille sjølve. Nytt møte blir det ein snau månad seinare, sundag 17.8. Då kjem dei fleire steg vidare. Som namn på laget vart dei samde om å nytte namnet Hol maskinlag. Til nestformann vart valt Sigurd Slettemoen, til kasserar Engebret Rudningen, revisorar vart Guttorm Slettemoen og Lars Hamarsbøen. Frå vedtektene tek me med dette: § 4: Kapitalen er skaffa tilvegars ved teikna andelar (partar) hjå dei einskilde jordbrukarane og lån i D K K. Partsfordelinga skjer på dette grunnlag: I like partar, men styret kan gje dei med lite jord rett til å gå inn i maskinlaget med ½ part. § 5: Som medlemmer i laget blir oppteke jordbrukarar innanfor dette området: Holet, Moen og Kvisla skulekretsar. Nye medlemmer kan takast opp med styrets godkjenning. Utmelding kan skje skriftleg til formannen innan kvart års utgang og trer i kraft frå 1. januar eit år seinare. § 12: Utbytte kan delast ut etter årsmøtets vedtak, men ikkje før fondskapitalen har nådd eit beløp på 5 000 kr. Hol kommune stør opp om tiltaket. Styret arbeider effektivt. Den 31. august er det styremøte og dei vedtek å sende søknad til Hol heradsstyre om tilskot til maskinlaget. Søknaden lyder slik: «Hol heradsstyre, Hol: På vegner av Holet, Moen og Kvisla reidskapslag gjer vi oss hermed så fri å søkje Hol kommune om eit tilskot på kr 5000 til kjøp av traktor og reidskap. Ein har sett opp dette kostnadsoverslaget: Ferguson traktor med utstyr: 10 000 kr Brøtplog 1 000 kr Skålharv m/20 skåler 1 500 kr Kultivator 13 tindar 1 200 kr Slåmaskin 1 500 kr Transportvogn 3 000 kr Timmerdoning med traktordrag 1 000 kr Maskinstall 2 000 kr Diverse utstyr til maskinstall: 1 650 kr Motorspell med reidskap 3 000 kr Løftejekk 150 kr Samla 26 000 kr (Det svarar til 480 000 kr i 2012) Det er tanken at det heile skal koma ikkje berre medlemmer av laget til gode, men bygda ellers og, med di det skal vera høve også for andre til å nytte traktoren og den andre reidskapen for ei rimeleg leige. Vi har sikra oss ein kunnig mann Engebret Rudningen til å styre traktoren og reidskapen ellers. Han har arbeidd eit halvt års tid på traktorverkstad og dessutan vil 78 han med det fyrste ta eit kurs i maskinstell. So vanskeleg som det no er med arbeidshjelp i jordbruket gjeld det meir enn nokon gong før å finne fram til nye og meir rasjonelle måtar å ordne drifta på. Reidskapslag og maskinstasjonar er tiltak som går ut på dette, og då dette er ei sak som har mykje å seia for bygda, tør vi vone at søknaden vår blir motteken med velvilje og støtta heilt ut. Vyrdsamt for Holet, Moen og Kvisla reidskapslag. Underskrive av styret. Søknaden vart handsama i Heradsstyret 30. september 1947 med slikt samrøystes vedtak: «Det vert bevilga 20 % – intil 5000 kr – til kvart traktorlag idet kommunen finn at traktorlaga som skaffar seg den reidskap som høyrer med til ein traktor vil vera til stor nytte for jordbruket i bygda. Då ein må rekne med fleire traktorlag innan kommunen, vert det avsett på dette års budsjett kr 5000 til dette fyremål. Tilskot vert gjeve med 20 % inntil kr 5000. Alle saker vedr. maskinlag vert for framtida å sende jordstyret til uttaling. Dei bevilga beløp vert berre å utbetala med den fastsette % etterkvart som laga gjer sine innkjøp. Fyresetnaden er at det også må vera høve for andre enn dei som står som medlemmer av laga å nytte traktoren og reidskapen mot ei rimeleg leige. Ordføraren. Den fyrste traktoren: Laget treng pengar for å koma vidare, og sjølv om kommunalt tilskot er sikra så må medlemmene betale inn. På styremøte hjå Lars Slettemoen i november 47 blir det vedteke at kvar medlem skal betala inn 200 kr og styret får fullmakt til å krevja inn 100 kr til viss dette ikkje er nok. Styret får no tilbod frå Autoreparasjon på Voss om eit elektrisk motorspel til 2300 kr levert mars 1948. Dei tingar ein del reidskap til dette så som vollplog, Troll hyppeplog, potetsetjar og potetopptakar, ei moldskuffe og ei fjørharv. Traktor er bestilt den 15. oktober 1946 hjå Eikmaskin. 1 Ferguson med 10 x 28 tommar gummihjul, 1 toskjersplog og 1 21 tindars fjørharv og slåmaskinkniv. Det er også tinga ei skålharv med 20 skåler, ein 16 tommars einskjersplog, kultivator med 13 tindar, reimskive, lyftejekk, motordriven luftpumpe og elektrisk lysutstyr. Eikmaskin krev no forskottsbetaling for det som er tinga, og styret vedtek å betala på førehand ein del av reidskapaTraktor hadde magisk tiltrekking på smågutar då som no. ne for tilsaman 6500 kr. Her Leiv Slettemoen som svært ung prøvekøyrar. Foto: Privat. 79 Dei vil også få til maskinstall og Olav Odden, Tomas Sveinhaug, Paul Kleven og Lars Slettemoen får i oppgåve å laga teikning og søke om statstilskot til denne. 4. april 1949 er det årsmøte i Hol maskinlag. Torleiv Tufto held fram som leiar, og årsmøtet godkjenner at dei i 1948 har betalt 3 kr per time til maskinkøyraren. Traktoren har ikkje vore registrert så årsmøtet gir styret alle fullmakter når det gjeld registrering av traktoren samt forsikring. Det blir ein del diskusjon om innkjøp av nye reidskapar. Bormaskin blir foreslege innkjøpt, men det kjøpet blir utsett. Silo har begynt å bli aktuelt, og innkjøp av ein silorator skapar stor diskusjon som endar med at dersom ein får med nye medlemmer og dermed meir kapital inn i laget, kan det kjøpast inn ein slik av minste type. På eit styremøte 31. juli 49 bestemmer styret at innkjøp av silorator skal vente til våren slik at dei får undersøkt nærare korleis maskina er. 12. februar 1950 er det styremøte og det blir lagt fram eit skriv frå staten om at laget ikkje får utbetalt fullt statstilskott då laget berre har 555 dekar å arbeide på. No må dei få inn fleire og det blir laga til ei avtale der underskrivarane forpliktar seg til å bruke laget sine maskiner i den utstrekning som dei hev trong for det. Laget på si side bitt seg til å gjera arbeidet så langt dei kan rekke på det. No skriv fleire bønder under avtalen slik at dei kjem opp i 925 dekar. Motorspelet er på plass og dei som skal bruke det skal betala 2 kr per time og eit tillegg for reidskapane dei bruker, frå 50 øre til 1 krone per time. Den fyrste køyrekaren Engebret Rudningen var fyrste maskinkøyraren til Hol maskinlag. Har fortalde litt om dette i eit intervju Radio Hallingdal hadde med han i 1997. «Men det var ingen av desse som vågde seg på å køyre ein traktor med ymse slags reidskap så dermed vart det til at eg tok på meg det. Eg hadde no ei viss erfaring med traktorkøyring frå åra mine i Canada. Når me endeleg fekk traktoren, så var det trast før slåtten tok til og mange hadde store forventingar til at det no skulle bli slege med traktor. Men slåmaskina var forsinka så dermed tok me hesteslåmaskina til Lars på Vestvoll og rigga den til så den kunne slepast etter traktoren. Me fekk laga eit spesielt feste og så måtte me ha med ein mann som sat på slåmaskina og tok kniven opp og ned. Det røynte hardt på denne slåmaskina for det var mange jorder med veldig mykje stein som ikkje akkurat var tilpassa maskinslått. Men den heldt sommaren gjennom og den nye kom til hånslåtten. Dei mange steinfulle jorda minka litt etterkvart fordi mange brukte maskinlaget til å pløye med brøtplogen me hadde. Den klarde seg godt for det var steinutløysar på den og den var så kraftig at me brukte den mykje til å velte opp stein med. Det hende nok at bøndene meinte at traktoren klarde meir enn den egentleg var laga for. Men dette var ingen firehjulstrekk –det var ein Ferguson gråtass med 30 hestekrefter». Engebret fortel om eit oppdrag han hugsar særleg godt: «Sigurd Slettemoen ville ha meg inn på Slettemostølen som ligg inne på åsen mellom Kvisla og Hol. Det var ikkje anna enn ein hesteveg inn dit frå Kvisla, men me vart samde om å prøve. Me kom oss no opp frå Kvisla og Sigurd gjekk føre og viste vegen eg skulle køyre. Gråtassen var tungt lasta med både plog og harv hangande bakpå så den var veldig baktung. Derfor måtte Sigurd fleire gonger sita på framme slik at han vart motvekt. Forbi Bjønnstølen vart det flatare så der kunne Sigurd gå framom og vise leia. Det var fleire strekningar med blaute myrer og der måtte Sigurd hogge bjørkebusker 80 og leggje i myra så tok eg fart og kom meg over. Det var også steinurer me måtte gjennom og då sto eg på bremsene og styrde og truga traktoren gjennom. Me kom då fram og så pløgde me opp heile stølen om ettermiddagen og kvelden. Sigurd måtte gå etter plogen og leggje torva fint på plass. Det var på haustakanten og det tok til å bli kaldt Fyrste køyrekaren og ein av dei viktigaste personane i Hol maskinlag, utover kvelden, ja det fraus på Engebret Rudningen, i slåtten på Odden. Foto: Privat. etterkvart. Me køyrde heimatt i måneskinnet på islagde myrer så heimturen gjekk på mange måtar bedre. Om våren måtte me oppatt for å harve og så og turen inn og ut då var mykje verre enn haustturen, men me kom då inn. Me horva pløgsla mange gonger og Sigurd sådde for hand. For å molde ned grasfrøet tok me eit par dører frå forhuset og laga ei slags horv med bjørkekvistar på så me fekk molda grasfrøet ned. Eg køyrde frå 1948 til 1952. Traktoren heldt heile tida. Eg overhala den eit par gonger og det kom godt til nytte at eg hadde traktorskulen frå Regina i Canada.» Ny køyrekar og ny traktor Årsmøtet for 1950 er på Hagafoss og rekneskapen viser eit overskott på 1196,20 kr. Laget har no bygt seg maskinstall til ein kostnad på om lag 2000 kr. Medlemmene må betala inn 50 kr pr andel for å dekke noko av kostnaden og det blir i tillegg teke opp lån i Driftskredittkassa på 800 kr. Skålharva har ikkje vorte mykje brukt, så den skal dei no selja. Kasseraren får ei godtgjersle på 100 kr året for arbeidet med rekneskapen og styret blir pålagt å skaffe ein til å køyre motorspelet. 8. april 1952 er det styremøte og til dette ligg det føre oppseiing frå maskinkøyraren Engebret Rudningen. Han grunngjev oppseiinga med at han har for mykje arbeid og styret skal lyse ut stillinga både i Hallingdølen og Nationen. Årsmøtet 1952 er 27. april, og då ligg det føre 5 søknader på stillinga som maskinkøyrar og årsmøtet gir styret fullmakt til å tilsetja. Prisane på arbeidet blir no sett opp for å betre balansen i rekneskapen. 12 kr for timen for slåmaskina, 15 viss du ikkje er medlem. For motorspelet blir prisen auka til 3 kr for timen. Potetopptakaren skal koste 15 kr pr mål å bruke. På dette årsmøtet overtek Olav Vindegg som formann i laget. Ny maskinførar blir tilsett i styremøtet 9. mai 1952. Det blir Gunnleiv Garpestad frå Jæren. Han krev 3,50 kr pr time i løn og får husrom hjå Lars Slettemoen. Så møtest den nye køyrekaren og styret på Vestvoll 24. mai 1952 for å setja opp arbeidsavtale. Her heiter det: «Maskinlaget sikrar han ei minsteløn for månaden på kr 550,00. Dersom han kjem lenger med tida rekna etter 3,50 pr køyretime skal han ha betaling etter det. Trygdekassa skal laget greie med, men kost om helgane skal han syte for sjølv. Når det er arbeid med reparasjon og oppussing av maskiner skal laget halde kosten. Køyrekaren og kasseraren får fullmakt til å kjøpe inn nye delar til traktoren og reidskapen». 81 På eit styremøte hausten 1952 viser det seg at køyrekaren skal ha oppgjer etter 3,50 pr time – det har nok vore meir å gjera enn rekna med. Laget slit med at brukarane ikkje gjer opp for bruken av maskiner og Torleiv Tufto får no oppdraget med å krevja inn uteståande innan 15. november. Motorspelet, som var kjøpt inn for å få Gunnleiv Garpestad kom til Hol som køyrekar etter gjort arbeid i bratt terreng, Engebret og fann seg også kone i Hol. Foto: Privat. har nok ikkje vore den store suksessen. Styret vil no foreslå for årsmøtet at motorspelet blir selt saman med skålharva, potetopptakaren, fjørharva og moldskuffa. Dette er utstyr knytta til motorspelet. I staden vil styret kjøpe inn meir reidskap som kan brukast på traktoren. Medlemmene av laget skal få fyrsteretten til å kjøpe. Det er pengeproblem i laget. På eit styremøte på Tingstad 4. januar 1953 opplyser kasserar Engebret Rudningen at han har måtta ta opp eit lån på 1000 kr hjå Ola Slettemoen for å greie betala avdraget til Driftskreditt. No vil Slettemoen ha att pengane, og styret vil no ta opp lån i Hol sparebank og betala inn lånet i Driftskreditt og vil foreslå det for årsmøtet. Årsmøtet er på Veidal kafe 26. april 1953. Dei sluttar seg til forslaget om å ta opp eit større lån i Hol sparebank for å betala inn dei andre smålåna og medlemmene i laget går god for lånet. Dei sluttar seg også til forslaget om å selja motorspelet og reidskapane. Gunnleiv Garpestad blir tilsett som maskinkøyrar også for 1953 med same vilkår som året før. På eit styremøte 14. mars 1954 syner rekneskapen at det no er overskot i laget – 2279,53 kr. Det blir alt no gjort avtale om at sjåføren for dei to siste åra også skal halde fram i 1954 og med same avtale som før. Den fyrste traktoren frå 1947 tek til å bli slitt og styret vil no hente inn tilbod på ein Ferguson bensintraktor 1954 modell. Engebret Rudningen får i oppdrag å forhandle med Eik maskinforretning om ny traktor og ny slåmaskin. Til årsmøtet 7. mai 1954 ligg det føre tilbod frå Torkild Nore på ein Ferguson bensintraktor til 9 775 kr, og eit tilbod frå Sigurd Slettemoen på ein Deutz dieseltraktor til 14500 kr. Sigurd Slettemoen er representant for Deutz traktorane her oppe og ivrar for at laget skal kjøpe ein 15 Hk Deutz folketraktor som den blir kalla. Årsmøtet er samde om at ny traktor må kjøpast, og gir styret fullmakt til å avgjera kva for traktor, men den nye traktoren skal ha reduksjonsgir. Sigurd Slettemoen og køyrekaren Gunnleiv Garpestad har våren 54 vore nedover og både sett og prøvd Deutz dieseltraktoren og dei tilrår styret å kjøpe denne. På styremøtet 16. mai blir styret samde om å kjøpe denne traktoren med krabbegir og ny slåmaskin, men dei set kjøpet litt på vent då finansieringa ikkje er heilt i orden enno. Med slåmaskin og krabbegir montert kjem Deutzen på 16 310 kr og den blir levert 24. juni 1954. 82 Ferguson kjem attende Køyrekaren dei siste åra, Gunnleiv Garpestad melder til styret at han har fått tilbod på stilling som gardsbestyrar. Styret finn det rett å løyse han frå kontrakten, og Magne Haugen frå Torpo blir hyra inn som vikar på same vilkår frå 14. september 1954. Stillinga som maskinkøyrar blir lyst ut att og i styremøte 28.februar 1955 viser det seg at det har meldt seg 10 søkjarar. Styret finn at Knut Aamodt frå Kvelde i Vestfold er ein habil søkjar. Han møter i styremøtet og drøftar arbeidet med dei og etter det vedtek styret å tilsetja Knut Aamodt som sjåfør. Han skal ta til i arbeidet 14. april og har kontrakt til 14. oktober, og har same betalinga, 3,50 pr time. Han får fritt hus hjå Lars Slettemoen. Ola Slettemoen vil ha han i arbeid dersom det ikkje er nok arbeid i maskinlaget. Utpå vinteren 1955 har Knut Aamodt sendt brev til styret og sagt seg interessert i å halde fram også sommaren 1956 og Ola Slettemoen skaffar han meir arbeid om det trengst. Ferguson traktoren er enno i lagets eige, og etter utspel frå E Rudningen ber styret om at han og sjåføren tek på seg arbeidet med å gjera den i stand til våronna. På eit styremøte 15. mars 1957 viser det seg at laget er utan sjåfør og må lyse ut stillinga på nytt, Knut Aamodt har sagt opp. Styret vedtek også at begge traktorane til laget no skal averterast for sal slik at dei heller kan få kjøpt seg ein ny Ferguson 35. Men dette må opp på årsmøtet som er 2. april – det fyrste årsmøtet på to år, noko styret tek på seg skulda for. Laget har no godt 20 000 kr på maskinkontoen. Lysinga etter ny sjåfør hadde gitt berre eit svar og det er frå ein syttenåring. Derfor vedtok årsmøtet at dei skulle lyse ut stillinga på nytt. Då det kom til kjøp av ny traktor, vart det ein del ordskifte om saka. Innkjøpet av Deutz traktoren har ikkje vore særleg vellykka for møtelyden er samde om at den må dei no kvitte seg med og dei skal ha tilbake ein Ferguson bensintraktor. Det er fyrst avtale å kjøpe ein diesel, men erfaringane med Deutzdieselen gjer nok at årsmøtet ber om at dette blir endra til bensin. Styret får i oppdrag å ordne med dette. Det er no oppretta fleire maskinlag i kommunen og det blir uttrykt ønske om å samordna prisane for leigekøyringa. Nils Vindegg overtek som formann i laget. Knut Aamodt fortel: Eg hadde jobb som gårdskar på Varteig i Østfold. Der køyrde eg blant anna den fyrste traktoren som kom med gummihjul til Norge, men den hadde ikkje hydraulikk så det var slepereidskap. Garden hadde 300 mål flatt jorde. Traktoren starta på bensin, så slo den over på parafin når den vart varm. Eg var der i tre år. Tente såpass at eg kjøpte meg ein amerikansk Indian motorsykkel, militærtype som eg også hadde då eg kom til Hol. Eg hadde lyst til å køyre traktor meir. Heime heldt me Nationen og der sto det ein dag eit par annonsar etter traktorkøyrar. Eg sendte søknad på jobb på Tungen gård ved Trondheim, men høyrde ikkje meir. Det sto også annonse om jobb i Hol maskinlag i Hallingdal, så eg skreiv til Olav Vindegg og fekk beskjed om å koma opp for å prata om jobben. Eg budde på Geilo hotell og køyrde så ned til Vindegg. Olav og kona var blide og hyggelege. Eg var i fjøset med dei og fekk frukost før me køyrde til Vestvoll der Engebret Rudningen, Ola Slettemoen og Lars O Slettemoen var samla. Me vart samde og eg skreiv under kontrakt om å begynne 14. 83 Knut Aamodt kom til Hol som maskinkøyrar 1955 og vart etterkvart bonde på Nerol i Hol. Foto: Jan Robert Wick. april. Fyrst skulle eg arbeide ein månads tid på saga hjå Ola, betalinga vart avtalt til 3.50 pr time. Kosten skulle eg ha hjå dei eg arbeidde for. Eg budde på kammerset i kårbygningen hjå Lars. Då eg kom heim att så ringte dei frå Tungen gård og tilbaud meg jobben der som eg hadde søkt på. Dei hadde ikkje høyrt noko frå meg, så derfor ringte dei. Brevet var nok vorte borte, og eg måtte fortelle at eg hadde vore på Geilo og skrive under kontrakt om arbeid der, men eg ville nok heller teke jobben i Trondheim. På turen oppover til Hol stoppa eg på Torpo og såg oppover mot Opheim og Liagardane og lurte fælt på kva eg hadde gitt meg ut på, men eg tenkte på Esias ord og det trøsta meg: Frykt ikke, jeg er med deg alle dager. Deutz var fyrste traktoren eg fekk køyre, 15 hk,med midtmontert slåmaskin, ein fin ting.» Traktorhjulet som skulle vaskast. Eg køyrde gjødsel for Torleiv Tufto opp til heimsstølen hans. Då eg køyrde gjennom tunet på Medhus (i Kvisla), oppdaga eg at høgre bakhjulet var punktert. Torleiv var med og me jekka opp traktoren og tok av hjulet. Me såg at det var mykje møk på det og vart enige om at me måtte få det bort til grove som rann litt lenger nede for å få vaska det der. Me fekk det av og rulla mot grove. Me vart enige om å sleppe hjulet slik at det stoppa i grove. Det såg greitt ut, men hjulet det hoppa over grove og heldt fram nedover. Det reiste rett mot huset til Kitil Rygg og heldt på å gå rett inn i huset, men det svinga unna og hoppa over vegen og rasa nedover bratta mot Usta. Nede der hadde Kitil Rygg ei lita lu og på den hadde hjulet hoppa. Det hadde treft den store stokken tvers over døra, knekt den tvers av og stoppa der. Dekket vart henta med hesten til Torleiv T og me fekk det til Geilo og lappa det. Oppslag i Hallingdølen: «Traktorhjul på eventyr i Kvisla». 84 Slåttearbeidet Marka her var ikkje så ille steinfull. Eg hekta nok inni av og til, men ikkje så ille. Sommaren 55 vart ein tørkesommar, men ingen visste kor lenge godvéret ville vara, så alle skulle slå samtidig. Dermed vart det veldig lange dagar. Ola og Anna Slettemoen dirigerte kvar eg skulle reise, tok i mot bestillingane og sendte meg til neste gard då eg var ferdig ein stad. Bøndene må ha det vanskeleg økonomisk under slike forhold meinte eg når eg såg kva natur dei skulle kjempe mot – men dei hadde jo mange inntekter frå utmarka som ikkje flatbygdbøndene hadde. Det var nok mange dårlege driftsbygningar, men dei vart fornya etterkvart. Bratte jorder. Mange gardar i Hol har bratte jorder, men eg er ikkje av den typen som tek sjansar så eg klarte meg. Men det hendte nok at det var like ved at det kunne gått gale. Hamarsbøen har nokre bratte jorder som eg slo med Deutzen. Eg følte meg veldig usikker der, det var på grensa til at det gjekk. Men så kom eg på å bytte bakhjula og dermed fekk eg litt breiare traktor og det hjelpte såpass at eg følte meg mykje tryggare. På Nestegardjordet gjekk det nesten gale då eg skulle slå motskåren til slutt. Eg kom til å lyfte opp kniven og då kom bakhjulet veldig fort og veldig høgt, men kniven hindra velten – då takka eg Gud. Olav Vindegg ville ha pløgd på nedsida av riksvegen. Der hadde han fyrst hatt utover møkk. Det er ei lita flate øverst og ei litt lenger ned og eg skulle pløge ovantil og nedover. Det nytta ikkje å rygge oppover. Det berre spann. Så eg måtte køyre oppatt på sørsida av det som var møkjaspreidd, så attende til pløgsla. Fyrste turen gjekk det gale. Eg hadde gløymt å skru opp djupdehjulet på plogen så den tok ikkje tak og trakoren rasa nedover mot Usta. Underleg nok stoppa den på den vesle flata lenger nede. Eg stilte om djupdehjulet, rygga oppatt og pløgde ferdig. Då eg fortalde Engebret kvar eg hadde pløgd, rista han på hovudet og sa at der skulle eg ikkje ha køyrt. Eg vart køyrekar i to sesongar. Fyrste garden eg pløgde på var Nerol. Det gjekk ikkje så heilt bra, men eg sa til Erling at «du skal ikke undervurdere den ringe begynnelsens dag» som det står i Bibelen, og det gjekk no bra etterkvart. Der trefte eg Åshild og i juni 1957 gifta me oss. Olav Vindegg lurte nok på om eg ville ta ein sesong til, men eg sa som sant var at eg hadde nok å gjera på Nerol. Men eg hadde hatt to veldig trivelege år her og eg fekk stor respekt for bøndene i Hol og me kom godt overeins» Bøndene tek til å kjøpe eigne traktorar og motorslåmaskina kjem Ny maskinførar ordnar seg etter ny utlysing. Styret har konferanse med Magne Gjerden frå Ål og han tek på seg køyringa for sumaren 1957 til 4,50 pr time, fritt hus og kost og tiltrer 6. mai. 26. mai 57 er det medlemsmøte i laget og då er det klart at ny traktor blir kjøpt. Det blir handla ein Ferguson «gullfisken» frå Torkel Nore og Nils Vindegg tek på seg jobben med å hente den. Han tek toget ned og køyrer frå Hønefoss til Hol på «gullfisken». Prisane for arbeid blir justert opp slik at slåttearbeid kostar 16 kr timen for medlemmer, 20 for andre mens pløying og harving skal koste 15 og 18 kr timen. Den tidlegare sjåføren Knut Aamodt har vorten bonde på Nerol og deltek på møta som det. Han foreslær at det bør ordnast med ein person som heldt slåmaskinkniven i orden 85 slik at traktorkøyraren ikkje blir hefta med dette. Det er møtet samde i dersom det fins nokon som vil gjera dette. Det er no så mykje å gjera at dei også skal prøve å få tak i ein hjelpekøyrar i verste slåtten – det er for mykje for ein mann. Deutz traktoren blir no endeleg selt. Kjøpar er Ola H Gauteplass i Skurdalen og kjøpesummen er 9500 kr. I 1967 blir denne selt til Kristian Myren i Dagali der den er i drift til 1972. Året 1957 har gitt eit overskott på 1417 kr viser rekneskapen. Det er atter ein gong behov for ny køyrekar, og for sesongen1958 blir Roy Lehn tilsett. Han skal ha 5 kr timen, fri trygdekasse og fritt hus. På årsmøtet 10. april 1959 har formann Nils Vindegg ei lengre utgreiing om det arbeidet maskinlaget har gjort sidan starten og ikkje minst om korleis forholda no har endra seg. No er det i ferd med å koma fleire traktorar omkring på gardane, og motorslåmaskinene kjem for fullt. Dette gjer at det er mindre å gjera for maskinlaget og det er vanskeleg å få til ei tilfredsstillande drift. Det er overskot for 1958 også – 1678,99 kr, men det er mange uteståande krav som styret blir pålagt å drive inn. Jordstyret har sendt eit skriv til alle maskinlaga i kommunen med spørsmål om laga er interesserte i å samarbeide om nydyrkingsarbeid. Det er heradsagronom Kaare Aasen som er bekymra for at mangelen på maskinelt utstyr gjer at på langt nær all den jorda som er planlagt dyrka blir det. Han ber maskinlaga vurdere å kjøpe inn enklare dyrkingsutstyr og at dei ikkje set i gang for stort. Det er møte om samarbeid på Geilo 15. januar 1959. Dei er samde om at når eit lag skal kjøpe inn nye maskiner eller reidskap så skal det skje i samråd med dei andre laga. Styret får i oppdrag å arbeide vidare med dette, dei får også fullmakt til å inngå avtale med ny køyrekar. 4 søkjarar har meldt seg og tilsett blir Anders Skarstein frå Olden. Ny reidskap må kjøpast inn og Hol sparebank finansierer med lån. Må laget leggjast ned? I 1960 er vanskane for maskinlaget i ferd med å bli så store at nedlegging blir drøfta. Det er fyrst og fremst det faktum at det no er så mange traktorar og motorslåmaskiner hjå bøndene at det er vanskeleg å få arbeid nok til laget sine maskiner. I 1960 er det så lite at styret syns det er for lite køyring til å leige køyrekar, og dei drøftar ulike måtar å drive vidare på, men vil ha eit medlemsmøte for å drøfte saka meir grundig. Det blir halde den 1. februar. Men der møter det så få at ikkje noko kan avgjerast. No blir det valt ein mann frå kvar av dei tre krinsane som skal oppmode medlemmene om å koma på neste møte der oppløysing av laget skal avgjerast. 22. mars 1960 er årsmøtet på Bygdahall. 11 medlemmer møter og Nils Vindegg, som er attende som formann, legg problematikken fram for møtet. Kasserar Engebret Rudningen har vore i kontakt med Driftskredittkontoret (seinare Landbruksbanken) og dei har meldt attende at laget må rekne med å betala attende statstilskotet på 9470 kr viss dei vel å leggje ned drifta. Dette gjer at ikkje noko blir bestemt anna enn at det må bli eit nytt møte fort. På styremøte 4. april kan formannen fortelja at Driftskredittkontoret har sagt seg villig til å ettergi 3629 kroner av statstilskotet – resten må stå som krav på 86 laget. Styret vil ikkje rå til å løyse opp laget no sjølv om det er lite arbeid å få. Det er forhandla fram ei avtale med Ola Slettemoen om at han skal leige traktor og utstyr, og denne skal leggjast fram for medlemmene før den blir sett i verk. Medlemmene blir kalla inn til årsmøte 22. april der oppløysing eller andre måtar å drive på er hovudsaka og som fører til eit langt ordskifte. Knut Aamodt foreslår at laget blir lagt ned straks, men får ikkje nok røyster for det. Derimot får forslaget om å leige bort traktor og utstyr til Ola Slettemoen fleirtal og styret skal utarbeide avtale. Avtalen blir inngått og så er det roleg i Hol maskinlag fram til 1967. Då er det styremøte att i laget. Landbruksbanken har meddelt at dei har ettergitt kravet om å betala attende deler av statstilskotet laget fekk til traktorkjøpet, og no går styret inn for at laget blir løyst opp og at Ola Slettemoen som har leigd traktor og reidskap no får overta alt for 13 000 kr. 5. januar 1968 seier medlemsmøtet seg samd i å løyse opp Hol maskinlag og selja traktor og utstyr til Ola Slettemoen. Overskotet per januar 1968 er på 907 kroner og av dei blir 540 betalt attende til deleigarane og resten blir betalt til kasseraren gjennom alle år, Engebret Rudningen, som også får alle protokollar og rekneskapsbøker til oppbevaring – derfor kunne denne soga skrivast. Det var som tidlegare nemnt fleire maskinlag i kommunen. Det var eit i Lien krets, eit i Ustedalen og eit i Hovet. Hovet maskinstasjon vart starta i 1954 av Ola Eggen, Olav Bryøen, Svein Anfinset og Halvard Hognerud. Dette laget utvikla seg etterkvart som behovet vart mindre i landbruket til å drive med ymse arbeid som tomtegraving og sprenging. Dei fleste deleigarane begynte etterkvart med eigne maskiner. Nils Jørdre kom som maskinkøyrar til Hovet maskinstasjon i 1958 og overtok heile selskapet i 1994, men selde det til Knut Sletto i 1998 – då hadde han vore 40 år i selskapet! Maskinlaga var til svært god hjelp for bøndene i fjellkommunen Hol i ei tid då økonomien ikkje var god nok til av kvar bonde kunne ha sin traktor med reidskap. Men bøndene fekk det bedre etterkvart og hadde råd til eigne maskiner og fellestiltaka hadde ikkje lenger nokon funksjon. Men det har vorte danna ulike former for reidskapsringar omkring i bygdene for å få til samarbeid om diverse reidskapar også i seinare år, så samarbeidstanken er ikkje heilt borte. Knut Medhus Kjelder: – Samtale med Nils Vindegg – Samtale med Engebret Rudningen – Protokollar og dokument frå Hol maskinstasjon sitt arkiv – Samtale med Knut Aamodt 8.2.2012 – Hol i hundre år – band 2 – Samtale med Nils Vindegg 4.1.2012 – Samtaler med Leiv Slettemoen 87 Merkesteinen med årstalet 1896 ligg godt synleg oppe i lia. Foto: Bjørn Furuseth. Vegen over Dagalifjellet – et 100 års minne Året 1896 var et viktig merkeår for Dagali. Dette året ble veien over Dagalifjellet og ned til Dagali bru ferdig. Altså kunne denne vegstrekningen feire 100 år i 1996. Før 1896 hadde Dagali bare det man kalte en stig, eller som i gamle vegblad ble kalt tråkkvei. Fremkomsten her var kun beina, eller ride- og kløvhest. Om vinteren slede hvis føret tillot det. Under vegarbeidet ble det satt opp en stein innhogget 1896. Denne står i dag på en synlig fin plass, ca. 400-500 meter oppi lia. En lignende stein innhogget 1906, stod ved Svartsteinstjønne på Skurdalsåsen. Men denne ble dessverre nedfylt under vegarbeidet i 1960-årene. I følge Reisehåndbok for Norge var det allerede i 1890-årene opprettet skysstasjoner. Dette var steder der reisende kunne få overnatte og også få hesteskyss eller ridehest. Slike steder var Brøstrud i Uvdal, Kjønaas i Dagali og Flataaker i Skurdalen. Det gikk flere år før det ble ny veg til Geilo. Så den gamle rideveien som gikk opp ved Kjønaas over åsen og ned til Borgebrue måtte brukes. 88 Prisene for skyss var i følge Reise-årboken 1896, for hest og sal til Skurdalen kr 4,50, Geilo kr 7,00 og Brøstrud kr 4,00. For ventetid, l time kr 0,10 og inntil 3 timer kr 0,40. Passende driks kr 0,15. Over Lågen var det kun ei gammel trebru. Og da vegen videre til Geilo ble ferdig, ble det satt i gang arbeid på ei ny bru. Denne brua ble flyttet 50 meter lenger opp. Dette arbeidet var ferdig i 1908. Brua var konstruert av Kristianias Spikerverk, og var etter tiden meget flott. Lengden var 52 meter og kjørebredden 2,38 meter. Brukarene ble muret av stein som de fant på stedet. Disse er meget flotte, så man får håpe disse blir stående som et flott kulturminne. Både under veg- og bruarbeidet var de fleste bønder i bygda med. For alt måtte tilkjøres med hest. Det gikk jo en mengde med masse bare til fyllinger inntil brua. Min bestefar som var med på arbeidet, fortalte at det en dag skulle komme en av vegsjefene fra Drammen. Denne skulle komme med bil. Dato og klokkeslett var bestemt. Så da måtte alle hester være fjernet fra arbeidsområdet. Dette var en dag de så frem til, da det var neppe noen som hadde sett en bil. Dagen kom og alle mann var samlet oppe på bruhaugen. Og der fikk de se vidunderet komme nedover lia. Og da han reiste tilbake, ble de enda mer overrasket. For han gikk jo like fort oppover som da han kom nedover. Denne dagen var visstnok den de husket og pratet om lenge. Fra vegloven av 1912 skulle farten ikke overstige 15 km/t for vanlige biler og 10 km/t for litt større. Men etter vegstandarden som var den gang var det sikkert fort nok. Omkring 1900 begynte det så smått å komme en og annen kjerre, eller vogn. Så som triller med 4 hjul, karjoler og en og annen 2-hjuls arbeidsvogn. Store forandringer! Men som årene gikk ble også denne brua fra 1908 for liten og smal, især da bussene kom. I 1960-årene ble ny bru bygd. Denne ble satt ca. 100 meter lenger ned. En meget flott bjelkebru, 70 meter lang og 6 meter bred. Kanskje den tiden kommer, at også denne blir for dårlig, liten og smal. Harald Kjønaas 89 Heimatt til Geilo i år 1900 No til dags er det mange som tek turen over til USA – 6 timars flytid til New York, 8 til Minneapolis. Her skal du få Ole S Aaker si eiga forteljing om hans reise heimatt til farsgarden på Geilo i år 1900. Det var noko meir trevaleg då. Ole hadde utvandra til Amerika i 1889 saman med bl.a. Ole S Rudningen, Åse og Anne Medhus. Ole kom frå garden Nedre Aaker i Lien og var son av Sjugurd S Reinton Aaker (f. 31.1.1830) og Gro Mikkelsdotter Slettemoen (f. 2.10.1832). Syskenflokken besto av desse: Sjugurd S Aaker f. 05.03.1856 – overtok garden. Sjugurd S Aaker d.y. f. 29.11.1858 – overtok plassen Åkerjorde. Gurid S Aaker f. 02.02.1863 – lærar i Hol til 1920. Mikkel S Aaker f. 06.12.1865 – hadde Hellehaugen (Haugen). Ole S Aaker f. 28.06.1869 – til Amerika. Ole S Aaker d.y. f. 17.06.1871 – Til Amerika – heim 1952 – budde på Svatun i Hol. Embrik S Aaker f. 20.09.1873 – fyrste styraren på Geilo handelslag (1908). Ole hadde som smågut høyrt mange av dei eldre svalle mykje om Amerika og kva som var av store ting derover. Brev kom og vart lest, og også hjå Ole begynte tankane meir og meir å svive om Amerika. Han visste vel at han ikkje hadde nokon gard å ta over og kva skulle han så finne på? Det var ikkje akkurat flust med arbeid for ein arbeidsglad ungdom i Lien på denne tida. Etter å ha vorte konfirmert av sokneprest Leganger i Gamlekyrkja våren 1885 tok Ole Hallingdal Amtskole. Hans fyrste erfaring frå anna arbeid enn gardsarbeid var eit år som skreppekar vinteren 1888. Han vart hyra av Knut J Brye til å rusle omkring med skreppa full av alskens småvarer til sals, men dette vart ingen stor suksess for Ole. Og etter å ha vore med i slåtten om sommaren, gjorde Ole alvor av å reise til Amerika og kom til St. Peter i Minnesota langfredag 1889, 20 år gamal. Heile beholdningen i kontantar var 10 cent, men etter ein hard arbeidssommar hadde Ole tent 85 $! Ole slo seg ned i Lake Prairie i Minnesota og var der godt 3 år før han reiste til Nord Dakota. Der slo han seg ned som farmar i Wells County i 5 år. Alle pengane gjekk med til å sikre seg farmland. Han tok på seg nybrottsarbeid hjå ein nabo og tente 1,75 $ for kvart acre han braut opp (eit acre er 4 norske mål). Han og broren Ole d.y. arbeidde saman på farmen, men etter uversommaren 1897 var Ole lei av farmarlivet. Han fekk tilbod om å bli med i ei forretning som sambygdingane Syver Bry og Lars Foss dreiv i Minnewaukan ND. Ole bytta bort farmen sin mot å bli med i butikken og etterkvart overtok han heile butikken. Ole sin karriere som forretningsmann vara i 24 år, og deretter var han postmester i Minnewaukan frå 1922 til 1936, då han gjekk av 68 år gamal. I 1937 besøkte han også Hallingdal og Geilo saman med kona si Marie Jeglum også frå Geilo. Han døydde 28. mai 1959. 90 Aakerbrørne: Frå venstre: Syver d.e., Syver d.y., Mikkel, Ole d.e., Ole d.y. Foto: Privat. (Syster Guri og bror Embrikk er ikkje med på bildet.) Minnewaukan, der Ole budde då han la ut på reisa til Norge, ligg i eit område som vart kalla Hallingdal i Nord Dakota. Her finn me stader som Leeds, Northwood, Devils Lake og fleire som frå 1860 åra og framover vart befolka med svært mange frå Hallingdal og ikkje minst frå Hol kommune. Her oppsto eit miljø som på mange måtar minte om det dei forlet heime. Her var det naboar som dei kjende meir eller mindre frå dei reiste frå Hol og Hallingdal, noko som heilt sikkert gjorde overgangen til det nye, framande og mektige landet mykje lettare for mange. Det var mykje omgang utvandrarane imellom, det fortel gamle Amerikabrev svært mykje om. Gardsnamna heimanfrå tok dei med seg til dei nye farmane på prærien. Her finn du farmar som Nestegard, Pukerud, Dokken, Søndrol, Medhus, Mørk, Flåten, Tufte, Tragethon og mange, mange fleire. Ei reise her er som å reise gjennom bygdene i Hallingdal når det gjeld namn både på gardane og folka. Her lever enno hallingdialekten blant dei eldre og interessa for det norske er veldig stor. I Hallingen desember 1921 fortel Ole om reisa si til Norge og Hallingdal år 1900. Fortellinga er på mange måtar interessant lesnad. I denne artikkelen er den drege noko saman, men likevel vil det gi eit godt tidsbilete av kommunikasjonar for 100 år sidan og ikkje minst lengten etter å koma heimatt for å sjå garden der ein var fødd og mest av alt møte att far og mor som vart forlete mange år sidan. Ole starta reisa onsdag den 1. april 1900. Frå Minnewaukan tok han toget til St. Paul (Minneapolis). Han var framme kl. 5 neste morgon. Her møtte snøveret Ole, og etter nokre timars opphald reiste han vidare til Chicago med toget, ei reise som tok 12 timar. «Jeg var saa heldig at have en gammel kjending der som mødte mig paa stationen, saa 91 Ole Syversen Aaker etter nokre år i Amerika. Foto: Privat. Marie Jeglum som vart kona til Ole S Aaker etterkvart. Foto: Privat. nogen videre eventyr med at tumle omkring for at finde et passende hotel blev det ikke af. Min bestemmelse var at være i Chicago et par uger, men af en eller anden grund blev jeg der i næsten tre uger. (I parentes kan eg nemne at det var Marie Jeglum som etterkvart vart kona hans som var omvisaren hans i Chicago, så det var vel ikkje så rart det vart ei veke ekstra på Ole her!) Jeg benyttede da tiden til at se mig omkring i byen. De steder jeg syntes var mest interessante var Lincoln Park med dens store samling av vilde dyr og fugle samt Ferrishjul osv. Jackson park med Fields Museum hvor en utallighed af rare gjenstande fra verdensudstillingen opbevares. Den 21. var jeg paa Aurora Hall hvor Beck Olson, verdens brydekjæmpe, optraadte. Det skulde være en storartet tilstelning dette, men jeg fik det indtryk at det nærmest var kommet i stand til fordel for saloonverten. Kl. 8 var allerede salen omtrent fuldstappet og en 8 til 10 rødmussede herrer havde det svært travelt med at bringe «beer» til alle tørstige struber. De sprang saa sveden dryppede fra deres røde næser. Og drak gjorde de ogsaa, allesammen, damer saavel som herrer, saa jeg maatte forundre mig hvor de kunde faa rum til altsammen, men borte blev det da, saa jeg. Olson blev naturligvis den seirende ved brydningen, efterat han havde ladet sin modstander arbeide sig træt ved at forsøge at faa ham paa ryggen.» Etter å ha vore i kyrkja og høyrt på misjonær Rønning og seinare fått vera med å hylle eit par store heltar frå krigen mot spaniarane som besøkte Chicago, reiste Ole vidare frå Chicago den 2. mai. 92 «Den 2. mai var nu bestemt til min afreise fra Chicago og toget jeg skulde gaa med gik kl. 10 fortalde de mig. Jeg havde bestilt en vognmand til hotellet kl. 9 som skulde tage mit tøi til stationen. Jeg var færdig og i fuld orden allerede kl. ½ 9 og begyndte at se efter vognmanden, men min gode hr. vognmand lod sig nok ikke se før klokken omtrendt 1/2 10. Jeg sad og småskjændte paa ham ved mig selv, thi jeg vidste vi havde et langt stykke til stationen, og jeg skulde da naturligvis hate at miste toget. Jeg var lidt arg ihu da han endelig kom, og fortalte ham at nu fik han kjøre det meste han usle heste kunde gaa og forsaavidt det lod sig gjøre, kan jeg give ham kredit for at han efterkom min befaling. Han trøstede mig med at vi havde «plenty» tid, og brugte svøben paa de stakkars dyr saa de sprang nok ogsaa alt deres usle ben orkede. Vi maatte af og til stanse i trængelsen men saa snart han saa sig anledning dertil, saa susede svøben i luften og forbi bar det, sa vi havde nær kjørt overende baade vogn og heste til en annen skydskar, som nok ikke havde fuldt saa stort hastværk som min mand. Vi kom da endelig frem til stationen 3 minutter før kl. 10 og jeg som trodde at have bare 3 minutter til min raadighed, hoppede af vognen og ind paa stationen. Der blev jeg fortalt at toget var 20 minutter forsinket saa dette gav mig 23 minutter til raadighed. 28 timars samanhengande togreise enda opp i Jersey City og derifrå måtte Ole ta dampferje over til New York. Her blir han saman med reisekamerat Asbjørn E Tufte frå Ustedalen eit par dagar for å sjå seg om i verdsbyen, og her er byggverk som imponerer: «Det mest storartede at se her syntes vi var Brooklyn broen. Den er 5.989 fod lang og 277 fod over vandet. Ja, vilket storverk. De arbeidede paa den i 14 aar før den blev færdig og den kostede sine vakre $ 15.000.000. Laurdag den 5. mai gikk reisefølget om bord i dampskibet «Luciania». Ole visste vel at ei slik sjøreise kunne vera ei stor påkjenning dersom veret var av det vrange slaget, og det var det på denne turen: «Da vi dagen derefter bare kunde se himmel og vand og vandet ovenikjøbet begynte at blive lidt uroligt, saa blev det nok lidt for trangt «derinde» hos mange af os og jeg for min del maate nok sige farvel til mit sidste maaltid og enda være glad over at faa beholde det som jeg aldeles ikkje kunde gi slip paa hvis jeg skulde have noget at tage vare paa det næste maaltid med. Jeg strævede forresten alt jeg kunde for at blive fri ogsaa dette, men til al lykke for mig, saa var disse ting ikke saa let at blive kvit, som da jeg for øieblikket havde lyst til! Min kamerat fortalde mig straks vi var kommet om bord at vi skulde drikke sjøvand saa blev vi ikke sjøsyg. Enten det nu var dette som friede ham eller ikke, ved jeg ikke, men nok er det, han stod sig udmærket mod sjøsygen hele tiden. Den 9. havde vi svær sjøgang saa bølgerne slog over dækket. Kvinder, reisevæsker, vanter osv. flød omhverandre paa dækket. Mange var de som da maatte gaa ned og gaa til sengs mens ders klæder tørkedes. Den 7. dag efterat vi forlod New York, steg vi i land i Liverpool.» Frå Liverpool til Hull vart passasjerane sendt med tog og i Hull var det gjensyn med den båten Ole hadde reist med då han for 11 år sidan reiste frå Norge, dampskipet «Montebello. «Det var paa eftermiddagen ved ½ 5 tiden vi seilede ut fra Hull. Himlen var overskyet med en graa kold sky, en sur, kold vind blaaste oss lige i møde, saa al ting syntes modbydelig. Jeg følte saa modfalden og kjed som aldrig før og havde jeg da faaet stige i land igjen, saa havde jeg nok gjerne betalt en klækkelig sum penge, men til al lykke for 93 min pengepung, saa lod dette sig ikke gjøre nu. Ved 9 tiden gik vi tilsængs med et daarligt humør i en elendig binge af en seng med et eneste tynt tæppe over os. Vi frøs saa vi hakkede tænder, men klyngede os i sammen som best vi kunde og sovnede endelig ind. Morgenen, søndagen den 13. mai., oprandt klar og fin, men vi var allesammen i daarlig humør. Vi maatte indrømme at dette var en vakker dag, men merkelig nok vi var allesammen sjøsyge selv de som havde været friske hele turen maatte finde sig i at holde selskab med os andre i sengen. Tidlig den næste morgen svingede vi ind fjorden til Kristiansand og synet af de norske fjelde satte nyt liv i os, saa hele reisens strabaser var nu næsten med engang glemt. Vi seilede nu ogsaa forbi dampskibet « «Tingvalla» som forlod New York en uge før os, og altsaa havde tumlet paa havet i hele 7 dage længre end vi. Sympatien for stakkarene som var med der gjorde ogsaa sit til at vi var i straalende humør da vi tidlig om morgenen, før næsten nogen var oppe, landede ved Kristiandsands brygge. Vi sprang i land og omkring i byen for at finde en plads hvor vi kunde faa os lidt til livs. Endelig fant vi en plads hvor vi fik mad og kaffe, og aldrig havde min kamerat og jeg været saa enige som vi var denne gang, at nu fik vi den bedste værdi vi nogengang havde faaet for vore pænge.» Opphaldet i Kristiansand var kort – det barst vidare til Christiania. «Ja, nu var da endelig maalet for de sidste dagers længsel naaet, idet vi lagde til ved Kristiania brygge og kort efter steg i land i Kristiania. Bryggen var aldeles fuldstappet af folk som alle satte store øine for om mulig at gjenkjende nogen af de ankomne. Jeg for mit vedkommende ventede ikke at finde nogen kjendt her, saa jeg gav folkemassen svært liden opmerksomhed og traskede opover gaden med mine reisevæsker i hænderne sammen med mine kamerater og saa ikke at forglemme – en hotellvært! Vi fik snart nok følge, idet vi blev bestormet af en hel del bybud som endelig vilde bære vore væsker eller kufferter. De fulgte med os lige til hotellet. Jeg kom i snak med en af dem og blant andet kom vi til at tale om husene og jeg gjorde en bemerkning at de var saa lave. « Aa, du har ikke set rigtig byen endu» sa han. «Du skulde bare se borti den anden del af byen der skulde du se bygninger, ja lige op til seks etager,» sa han. «Ja, det kunde være noget,» svarede jeg, «men hvad vilde du syntes om det kom 20 etager ovenpaa disse,» mente jeg. Han brydde sig ikke om at svare paa det, thi han tog det naturligvis som en skrøne, ligesom mange andre han var blevet opvartet med fra hjemkomne amerikanere! I Christiania er Ole med på 17.mai feiringa, men det er til Hallingdal han skal, og for å koma seg dit må han kjøpe seg sykkel eller bicycle som Ole skriv. Så legg han ut på sykkelturen til Hallingdal med all bagasje hekta på og sterk heimlengt som drivstoff. «Fra Kristiania til Drammen er der bakket vei, saa jeg indbildte mig at her maate være de værste veie i Norges land. Jeg blev forresten baade træt og sulten før jeg var halvveis og «kan di sælge mig et smørbrød og kaffe?» var nu det spørsmaal jeg gav ved første hus jeg kom til. «Aa, nei, det kan vi nok ikke, vi er saa mange her at det er saa uordentligt hos os og dessuden kan De nok faa hvad De forlanger borte hos «naboen». Jeg rettede det samme spørsmaal til «naboen». «Nei, det gaar nok ikke an, thi nu er vi netop brødlaus» sa hun, men jeg kunde da faa lidt melk at drikke, fortalte hun. Jeg tog imod melken og fortsatte 94 Aakergarden slik den såg ut då Ole kom heim år 1900. Foto utlånt frå Hol bygdearkiv. videre. Nu begynte jeg at spekulere paa hvad aarsagen kunde være at ingen vilde lade mig faa noget at spise om kom tilslut til den slutning at kanskje det var mit udseende som skræmte dem. Jeg havde jo stiv hat, guldbriller og bicycle og da maate jeg det vel være en «storkar». Jeg blev lidt arg ihu, stak mine briller i lommen og satte paa et ordentlig hverdagsfjæs og tro mig eller ikke, jeg fik kjøbt mad paa neste gaard.» I Drammen blir det overnatting og neste dag 18 mai, ligg snøen i gatene. Ole utset avreisa nokre timar, men ved ½ 2 tida legg han i veg. «Jeg havde fine veie saa langt som til Haugsund og havde jeg havt forstand nok til at stanse der til toget kom, saa havde jeg været «smart», men jeg fortsatte mit ridt, skjønt jeg var ikke kommet langt før jeg indsaa at jeg havde gjort galt. Det begynte nu at ligge sne efter veien, men hvor der ikke var større bakker end at det gikk an, saa kjørte jeg gjennen snefonnerne, saa snespruten stod. Sneen blev imidlertid dybere jo længre jeg kom, saa tilslut kjørte jeg aldeles i staa i snefonner. Jeg maate saa stige af og skyve min bicycle. Resten af den dag skulde jeg gjerne havde byttet stilling med hvem som helst. At stampe sig frem i den bløde sne den ene bakke op og den anden ned var alt andet end morsomt syntes jeg. Mine fødder blev saa vaade at skumhatten stod rundt skokanterne, saa jeg maate gaa ind i en liden stue ved veikanten hvor jeg sad i peisen og tørkede mine fødder en times tid.» Ole kjem seg til Aamot og tek toget til Gulsvik og no kjenner han suget etter Hallingdal sterkare enn nokon gong: «Derifra kjørte jeg bicycle opover Hallingdal. Jeg maa i forbigaaende bemerke, at nu fik jeg svært travelt med at se mig om til alle kanter, saa jeg knapt lagde merke til hvor jeg var, før 95 jeg kjørte lige mod en «stabbesten» ved veikanten så jeg gik bent paa hovedet med bicycelen over mig. Jeg strævede mig opigjen, men med en blødende og sørgelig udseende næse, som ikke fik igjen sit forrige udseende paa en ca. 3 ugers tid. Jeg haster nu mod hjemmet, saa jeg tog ingen tid at stanse for at passiare med smaagutterne som kom springende bort til veien for at løfte paa hatten til «bykaren» og som de syntes svært nysgjerrige efter at finde ut hvad dette var for en fyr. Da jeg kom saa nær hjemmet at jeg kunde se stuen igjen, hvor min vugge stod, og hvor jeg havde hadt mine første sorger og glæder, hvor jeg havde taget mine første skridt og hvor jeg paa mors fang havde lært at udtale de første ord, maate jeg uvilkaarligt stanse og for en længre tid staa der for at give mine følelser luft. Jeg maatte stanse mange gange det lille stykket fra alfarveien til husene for at undertrykke mine følelser og tørre mine øine, thi jeg vilde ikke gaa ind før jeg kunde beherske mig selv. Det ser rart ut, at dette skulle vært saa vanskeligt, men det var dog mer end jeg kunde gjøre. Jeg kunde simpelt hen ikke beherske mig selv i det øieblik da jeg traaet ind i stuen og hilsede paa far og mor. Nu var jeg altsaa hjemme igjen.» Etterord: Ole vart på Aaker heile sommaren, og på veg heimatt var han atter på besøk hjå Marie Jeglum i Chicago. Han fridde då til Marie, men ho sa nei, ho likte bylivet og ville ikkje flytte ut på den einsame prærien. Ole måtte reise attende på prærien aleine, men han sendte vakre dikt og mange varme brev til Marie som tilslutt let seg overtale og flytte til Ole på prærien 28. desember 1900 og dei gifta seg same dagen i Devils Lake. Marie var også heime att ein tur 3 år før Ole kom hit, 1897. Ho skreiv dagbok frå turen og nokre glimt frå denne er også verdt å ta med. Marie var født 27.2.1870 på garden Jeglum på Geilo, ho mista begge foreldra tidleg og flytte til Drammen som 15 åring for å ta seg arbeid. Derifrå reiste ho til Amerika i 1891. Ho tok altså ein tur til gamlelandet i 1897 og etter å ha kome til Torpo med ulike skyssar, måtte ho traske og gå derifrå til Geilo. Marie fortel i dagboka: «Vi gjekk til Foss der systera mi heldt til. Eg møtte dottera hennar i gardsrommet og spurde kva ho heitte. Ho fortalde at ho heitte Gunhild. Så spurde eg om mor hennar var heime. Nei, det var ingen heime, fortalde ho. So sa eg at eg ville gå inn for å sjå, og ho såg mistenksam på meg då eg gjekk inn i huset. «Kven trur du at eg er», spurde eg. « Du kan vel ikkje vera tanta mi frå Amerika?» svarte Gunhild. Eg sa at det var eg, og då sprang ho så fort ho kunne for å hente mor si. Ho kom og me kjende kvarandre ikkje att, det var 9 år sidan me hadde sett kvarandre. Eg var hjå syster mi 2 veker og kvilde ut, men det var så kaldt at eg fraus kvar dag. 11. juli var eg beden til jentegjestebod på Tufte i Kvisla der mor mi var ifrå. Eg likte meg ikkje der, det vart for mange minner frå barndomen som dukka fram og dessutan dansa dei folkedans som eg ikkje kunne. Den 16. juli reid eg saman med Ole til Geilo hotell, som var bygd der eg var fødd. Sundag 18. juli var eg i Ustedalen kyrkje som eg aldri hadde sett. Der møtte eg to andre amerikanarar som var heime på besøk og dei ville ha meg med på fisketur opp i fjella. Måndag den 19. gjekk vi over til Kleven i Skurdalen og var der over natta og dagen etter gjekk vi til Paalgardstølen 96 Jeglum eller Gjeilo som den vart heitande etterkvart, Marie sin barndomsheim. Foto: Privat. og åt rummegraut og anna god norsk mat. Me fiska med stang og fekk 20 fisk denne dagen. Torsdag 22. gjekk me opp på Tinden. Etter å ha besøkt Aslegard og Bergstølen gjekk eg tilbake til Geilo hotell aleine. Laurdagskvelden var eg i selskap på Halsteinsgard og sundag på Tufte der dei dansa og kasta jentene like oppunder taket (friske karar). Onsdag gjekk vi til Hallingskarvet i vakkert vær og vi åt rumme på Prestholt. Vi heldt fram til Nygaard, der far min er fødd. Her vart vi til 30. juli og vart teke godt i mot av Guri og Tolleiv Nygaard. Den 30. juli rodde vi frå Nygaard til Fjellberg og så gjekk eg attende til syster mi på Foss. Sundag 31. juli gjekk eg til Hol kyrkje for å sjå på grava til foreldra mine – du kan tenke deg kva kjensler eg hadde den dagen. Måndag 1. august vart eg med syster mi til stølen. Vi brukte kjerre eit stykke og måtte gå til fots slutten på ein forferdeleg veg. Eg tenkte med glede på at eg skulle tilbake til eit anna liv enn det slitet kvinnene her i Hallingdal hadde. Eg reknar med at desse kvinnene er tilfreds fordi dei ikkje veit om nokon annan måte å leva på. Eg var hjå syster mi til 23. august, då reiste eg til Oset hotell. Så gjekk eg to mil til Fossheim og fekk skyss med vogn til bror min som eg ikkje hadde sett på 12 år.» Tilslutt i dagboka si frå turen skriv Marie: «Seks år har gått og her er eg igjen heime med venner og kjære slektningar. Eg er aleine og aleine vil eg fortsetja å vera. Aleine som ei due på kvisten som har mista maken sin – då blir du aleine og kviler bestandig på tornekvistar» (3 år etterpå vart ho likevel gift med Ole Åker). Kjelder: – Mabel Nilsen. Ole Aaker og Marie Jeglum – from Hallingdal to North Dakota – 1999. – Hallingen des. 1921: Ole Aaker: Min reise til Hallingdal 1900. – Holsboka band VI. – Bilder frå Hol bygdearkiv. 97 Meir enn ein halv milliard år gamle fossil i Usteberget Dette er ei geologisk forteljing om Usteberget som er eit lett synleg kjennemerke 3-4 km mot sør sett frå Ustaoset stasjon. Kap. 1: Usteberget og korleis det vart danna Kloden vår er fleire milliardar år gamal, men vår historie om Usteberget skal starte mykje nærmare vår eiga tid, nemleg for ca. 540 millionar år sidan. Det var da den geologiske tidsperioden «Kambrium» tok til. Geologane er i dag samde om at Ustaoset og det meste av Noreg, samt Sverige, Finland og inn i Russland låg på ei stor grunnfjellsplate (Baltica) som ved byrjinga av Kambrium låg langt sør på kloden, nær opp til eit sørpol-kontinent. Der hadde det vore harde istider, og tusen meter høge fjell vart effektivt erodert ned til ei enormt stor og flat låglandslette som ikkje låg mange meterane over havet. Denne store flata finn vi i dag m.a. på Hardangervidda og under Hallingskarvet. Planet kan også tydeleg sjåast i Usteberget som flata som den lysare bergarten kviler på og som fortset med eit markant skilje i terrenget ut mot begge sider av berget. Alt berget over dette skiljet, frå og med den lyse stripa (1120 moh.) og meir enn to hundre høgdemeter opp, er gamal havbotn (sediment) som bygde seg opp i ein periode på ca. 125 millionar år. I denne lange tidsperioden var havet fullt av liv. Det er frå denne tidlege perioden (underkambrium) den lyse stripa som er tydeleg midt på bildet under at fossila vi finn levde. Da var korkje Hallingskarvet, Hardangerjøkulen, Reineskarvet og dei andre høgfjella komne på plass – dei kom valdsamt 150 millionar år seinare og øydela dessverre dei aller fleste av fossila som det var mange av. Nivået til den enorme lågsletta på Baltica for 550 millionar år sida finn vi i dag att i Usteberget ca. 1120 moh. Denne flata er underlag for ein lysare bergart midt i bildet som går ut mot begge sider og er eit markant skilje i terrenget i Usteberget. Hovudførekomsten, der det tidlegare vart tatt ut mykje materiale med fossil, er under den store hesteskoformasjonen i venstre kant av bildet. Foto: Arne Brynildsen. 98 Først finn vi ein halv milliard år gamal strandkant Ved byrjinga av den geologiske tidperioden kambrium (540 mill. år sida) byrja havet sakte å stige og bølgjene rulla inn frå nordvest. I front av den innkomande sjøkanten kom også sand, grus og småstein som over tid vart godt slipt og avrunda når bølgjene skura dei mot den nakne berggrunnen på dette heilt øyde og flate landskapet. Forsteina sand, grus og stein frå denne tidlege tida finn vi som den sedimentære bergarten «konglomerat». Det undste laget med konglomerat ligg direkte oppå den gamle grunnfjellsflata, men det er funne fleire tydelege sjikt med konglomerat i den 2-3 meter høge lyse delen av dei sedimentære bergartene i Usteberget. Dette tyder på at havet har stigi, men trekt seg tilbake, for på ny å stige. Dette var ikkje ordinær flo og fjøre, men snarare hendingar som kanskje tok eit par millionar år. Heile Usteberget, f.o.m. den lyse stripa og langt opp mot toppen av Ustetind er, som nemnt havsediment, – utfellingar i eit gamalt hav. Over ein periode på ca. 125 millionar år vart det bygd opp over 200 meter sediment av organisk materialog leire. Dette kan høyrest mykje ut, men 200 meter havbotn bygd opp over ein periode på 125 millionar år blir i snitt mindre enn 2 mm kvart tusen år! Så kjem 2-3 meter med lys kalkrik havbotn Som nemnt vart det meste av den store grunnfjellsplata dekka av hav. Havet var grunt slik at livgjevande sollys rakk godt ned til livet på den grunne botnen. Dette, saman med mykje næring i form av algar samt stigande temperatur, var blant faktorar som bidrog til kraftig vekst og utvikling av eit mangfaldig liv i havet i denne perioden. Det var mykje kalk i havet og organismar som etter kvart byrja å skilje ut kalk på kroppen og da fekk skall som både ga vern og godt feste for musklar. Når dei døydde fall, skall og skjelettfragment ned på botn. Her vart dei etter kvart nedgravi og utsett for aukande trykk frå stadig tjukkare lag med havbotn. Dei blaute delane rotna bort, mens skalla ofte vart mineraliserte, vart til kalkstein, eller blir funne att som avtrykk. Dette er også blitt funne i Usteberget. Ordet «fossil» betyr visstnok «å grave opp». Større og betre bevara fossil kan vi finne i rikt monn andre stader i Noreg, f.eks. nedre Buskerud- og Oslo-området. Bergarten konglomerat er forsteina sand, grus og stein. Bildet viser konglomerat frå den første havstranda i Usteberget som vart danna når havet sakte rulla inn for ca. 540 mill. år sia. Samling og foto: Arne Brynildsen. Bildet er frå hovudførekomsten i Usteberget med fossilførande og kalkrik havbotn. Foto: Arne Brynildsen. 99 Så kjem svart fyllitt – ein leirebotn Ovanfor 2-3 meter med kalkbergart er det godt over 200 høgdemeter med forsteina svart havavsetjing. Det er bergarten fyllitt. Fyllittens høge innhald av bl.a. karbon gjer bergarten nesten heilt svart. Fyllitt var opphavleg ein oksygenfattig leireavsetjing med mykje organisk materiale som bygde seg opp i nærmare 125 millionar år. Havet begynte også å stige meir etter kvart, særleg i dei påfølgande geologiske tidsperiodane. Seinare skulle desse avsetjingane bli kraftig deformert og omdanna til fyllitt av valdsame geologiske hendingar. Fyllitten blir av anleggsfolk og av mange andre ofte kalla «råtastein» fordi den er sprø, sprekk lett opp og verkar roten i sin konsistens. Hallingskarvet blir danna og dei fleste fossil vert øydelagde! Over står artikkelforfattaren i 1991 midt i Den store grunnfjellsplata Baltica vart altså fossilførande kalkstein. Ca. 1 meter over hovudet ser liggjande under vatn i ca. 125 millionar år vi starten på den mørke fyllitten som også er gamal havbotn og som endar meir enn 200 høgdemeter og vart overlessa med hundrevis av meter ovanfor. Foto: Arne Brynildsen. med havbotn. For ca. 400 millionar år sia kolliderte denne plata med Nord Amerika/ Grønlandkontinentet. Det var ein dramatisk geologisk periode der Himalaya-aktig fjellandskap vart pressa opp frå djupet i vest og store bergflak (skuvedekke) vart skuva fleire hundre kilometer austover oppå dei bergartane og havavsetjingane som låg der. Bergflaka sklei sannsynlegvis ekstra godt oppå tjukk gamal havbotn av leire og organisk material. Den gamle havbotnen fekk derfor hard medfart: Dei vart elta, folda og utsett for store krefter og temperaturar slik at dei aller fleste fossila som hadde liggje der vart totalt øydelagde og borte for all tid – og det over eit kjempestort område. Berre nokre få stader unngjekk fossila øydeleggingane. Eit av desse er underst i Usteberget der eit lite søkk i det underliggande grunnfjellet gjorde at dei svære skuvedekka rett og slett sklei over dei nedste 2-3 meterane av havbotnen i Usteberget. Dei nye fjellkjeda som vart danna i denne perioden har fått namnet «Den kaledonske fjellkjeda». Dei dekte i si tid heile Noreg med unntak av eit mindre område frå Kristiansand og til ovanfor Oslo. Det meste er i dag erodert bort, men vi finn i dag restane etter desse svære fjellmassiva som mellom anna Jotunheimen, Hardangerjøkulen, Hallingskarvet, Reineskarvet, m.m. 100 Kap. 2: Geolog oppdaga fossila i Usteberget ca. 1916 Victor Moritz Goldschmidt V.M. Goldschmidt var tyskfødd og utdanna seg til geolog, mineralog og geokjemikar etter at han flutte til Noreg. I åra 1912 til 1921 studerte han den kaledonske fjellkjeda (skuvedekka) i høgfjella i Sør-Noreg. Under desse studiane fann han fossil ved Sandåa, 3-4 km vest for Finse stasjon. Kanskje var det frå Ustaoset stasjon han første gong såg den 2-3 meter smale stripa med ein lysare bergart som ligg som eit band frå aust mot vest oppe i Usteberget. Sommaren 1916 var han i alle fall oppe i Usteberget og fann fossil i denne lyse kalkholdige bergarten. I 1917 besøkte han Usteberget enda to gonger, først aleine og seinare i september saman med ei gruppe geologistudentar. V.M. Goldschmidt blir i dag omtala som ein av verdas mest anerkjente geologar gjennom tidene. Det blir årleg halde internasjonale Goldschmidt konferansar og The Geological Society i London utdeler kvart år den prestisjefylte Goldschmidt medaljen. Han fekk professorat både i Noreg og Tyskland. Leif Størmer Våren 1924, etter ønske frå Goldschmidt, starta Leif Størmer (da 19 år gamal universitetsstudent) undersøking av fossila i Usteberget. I september same år kom Størmer med ei stor og fagleg tung gruppe som forutan av Størmer sjølv bestod av Goldschmidt, Dr. Assar Hadding frå Universitetet i Lund (Sverige), Dr. F. Ulrich (frå den gong Tsjekkoslovakia), Dr. (Caesar) Eugen Neumann frå Universitetet i Neuchâtel (Sveits), samt ei rad med studentar. Leif Størmer var fødd i Oslo 1905 og døyde i 1979. Han var utdanna geolog og paleontolog (lære om forhistorisk liv) og vart banebrytande med sin moderne forsking på dei fossile dyra trilobittar. Han vart m.a. utnemnd til riddar av 1. klasse av St. Olavs Orden og fekk fleire medaljar og prisar, m.a. Fridtjof Nansens pris i 1965. Størmer skriv i Fennia 45 i 1925 at det var vanskeleg å finne fossila i Usteberget ved berre å studere overflata. Han tok derfor ut rikeleg med steinprøver frå dei antatt mest fossilrike laga for å granske dei vidare seinare. Da vart prøvene behandla kjemisk, enten med syre (dei litt mørkare fosfatholdige kalksteinane og konglomerata) eller med koksalt (lysare kalkstein). Dette fekk prøvene til å gå i oppløysing slik at han manuelt kunne sortere ut fossila. Størmer skriv at sedimenta som fossila ligg i er typisk for strandsoner og at det same gjeld fossila sjølve som oftast har tjukt skal for ikkje å bli knust av bølgjene. Størmer identifiserte fire hovudfossil i den lyse, 2-3 meter høge sedimentære bergarten. (Bergartstypane i Usteberget i kombinasjon med enkelte fossilfunn hadde gitt både Goldschmidt og Størmer ein klar indikasjon om alderen på sedimenta og fossila. Dette skjer ofte ved at ein finn såkalla «leidefossil» som ein veit berre eksisterte i visse geologiske tidsperiodar. Dette lettar detektivarbeidet det ofte er å identifisere, arts- og typebestemme fossila som ofte har tusenvis av variantar.) 101 Plansje frå Leif Størmer sin artikkel i Fennia 45 frå 1925 der han over 14 sider grundig beskriv fossila i Usteberget. Artikkelens namn er «On a Lower Cambrian Fauna at Usteberget in Norway.» 102 Fig. nummer viser til Størmers plansje på forrige side. Trilobitt (fig. 1a og 1b (same sett frå oversida og frå sida), samt fig. 2): Berre nokre få trilobittfragment vart funne, det var eit hovud og ein liten del av eit hovud. I tillegg fann han nokre bitar han meinte kunne kome frå ein litt større trilobitt. Han finn ut at trilobittarten er ein «Strenuella Linnarsoni» (antakeleg den same trilobitten som i dag har fått namnet «Holmia»). Trilobitthovudet i fig. 1a og 1b = 6 mm lang. «Torellella» (fig. 3 og fig. 4) Vart i Usteberget aller mest funne i sandhaldig kalkstein, men han fann dei nesten over alt. Dei vart artsbestemd som Torellella, men han fann ingen som var uskadd og heile. Fig. 3 = ca. 4 mm og fig. 4 = ca. 3 mm lang. Vengesnigel (fig. 5): Vart funne i enkelte lag med konglomerat, nokre stader ganske ofte. Vengesniglane vart identifisert som Hyolithelus, som i dag oftast kallast Hyolithes. Skalet til vengesnigelen er svakt konisk og den største som vart funne var 50 mm lang (sjå fig. 5). Brachiopode (fig. 6 t.o.m. 16) Brachiopodar fann Størmer mykje av, særleg på nivå frå og med 40 cm og til ca. 110 cm opp i sedimentlaget i hovudførekomsten. Nedanfor skråninga fann Størmer ein stor lausblokk (0,5 m lang) som var full av brachiopodar. Dei fleste brachiopodene han fann var 13-14 mm breie og 8-9 mm på lange. Fig. 6 t.o.m. 16 viser Størmers skisse av ulike brachiopodar som han fann (både innvendige – og utvendig skisser). Kap. 3: Artikkelforfattarens eigne funn frå Usteberget Med bakgrunn i Leif Størmer si beskriving av fossila i Usteberget har eg hatt fleirfaldige turar oppe i Usteberget og nedunder. Å leite oppe i berget har gitt få resultat i form av fossil. Nokre har eg funne der oppe, men dei beste fossila har eg frå ein lausblokk som vart funne nedst i den bratte hellinga under berget. Akkurat som tilfellet var for Størmer var også denne lausblokken stappfull med brachiopodar, men også vengesniglar, del av trilobitt, samt noko eg fortsatt er usikker på. Så litt om det eg har funne: Trilobitt: Trilobittane var leddyr og varierte mykje i storleik, frå 1 mm til 60 cm. Det har levd mange tusen ulike arter fram til dei døydde ut for 250 millionar år sida. I tidleg kambrium (den lyse bergartsstripa i Usteberget) var trilobittane relativt små, kanskje berre 1-4 cm lange. Namnet «trilobitt» fekk dei fordi skalet var delt i tre primære deler: Hovudskjold, kroppskjold og haleskjold. Skjolda måtte skiftast etter kvart som dyra vaks. Nokre trilobittar skifta skal meir enn 25 gonger i si levetid. Det blir derfor funne utruleg mange fossil etter trilobittar, men diverre lite i Usteberget. Bildet er frå lausblokka eg fann, med sannsynlegvis eit haleskjold av ein trilobitt. Fossilet har form som eit kommunevåpen og ligg ca. ei myntbreidde nedanfor mynten (bitte litt mot venstre sett frå lesaren). Breidde på skjoldet er 8 mm. Foto og samling Arne Brynildsen. 103 Torellella: Torellella er særleg kjend frå kambrium og er små røyrforma skal som kan ha vore eigne individ, eller vore delar frå eit større dyr. Dei er 2-4 mm lange. Desse fossila vart funne mange stader i dei lyse kambriske sedimenta i Usteberget, men er små og vanskeleg å få auge på. Eg har foreløpig ikkje tatt bryet med å leite etter dei i steinane eg har frå Usteberget. Eg må diverre vise til plansja til Leif Størmer, figurane 3 og 4. Vengesnigel: Vengesnigel, eller Hyolithes, hadde eit kjegleforma skal. Denne typen vengesnigel er utdøydd.Eg har funne tre tydelege fossil av vengesniglar i Usteberget. To av dei er funne i den store lausblokka den tredje dukka overraskande opp då eg banka på ein kalkstein oppe i hovudførekomsten. Denne vengesnigelen kom fram då eg splitta lausblokka horisontalt. Den ligg i konglomerat, dvs. saman med småstein, grus og sand. Den ser litt øydelagd ut. Kanskje har den fått hard medfart av den hjerteforma steinen rett ovanfor mens dei rulla fram og tilbake i bølgjene? Synleg lengd på vengesnigelen = 20 mm. Foto Sverre Lysnes. Samling Arne Brynildsen. Bildet viser avtrykk etter ein vengesnigel. Her har både blautdelar og skal forvitra. Snigelen (holet) er samla 52 mm lang. Steinen delte seg i tre delar, men heile det opphavlege holet er bevara i full lengd. På bildet kan ein sjå 47 mm gjennom avtrykket. Største diameter (nærmast) er 4,5 mm. Fossilet er perfekt med tydelege avtrykk. Foto og samling: Arne Brynildsen. Brachiopode: Brachiopode kallast på norsk «armføting» (eller «armfoting» på bokmål). «Brachiopode» er det internasjonale namnet og det namnet som oftast vert nytta. Brachiopodar er sjødyr med skal og liknar musling. Skala vi finn i Usteberget viser at rygg- og mageskalet ikkje var hengsla. Brachiopodane sto lenka til sjøbotnen med ein stilk. Skalet sprikte i overkant for å fange algar og liknande, mens skala verna dei mot rovdyra. Utruleg nok finns det fortsatt brachiopodar i havet i dag, visstnok både med – og utan hengsla skal. Brachiopodar er det mykje av i Usteberget, men på same vis som dei andre fossila der oppe er også desse vanskeleg å oppdage. Brachiopodane er likevel såpass «store» og mange og lett attkjennande at dei som om leitar litt vil finne (sjå siste bilde i artikkelen og tilhøyrande tekst). 104 Her er ein brachiopode til høgre og ein vengesnigel (svart oval) til venstre på bildet. Dei levde kanskje side om side her for ca. 525 mill. år sida. Denne brachiopoda (10 mm) har flott bølgjemønster langsetter skalet og tydelege merker på tvers etter å ha vakse. Snigelen til venstre er ganske stor (største diameter 7 mm) og ser ut til å stå vertikalt. Tverrsnittet på ovalen viser tydeleg at den er flatare på eine sida slik dei fleste vengesniglane var. Foto og samling Arne Brynildsen. To brachiopodar side om side. Den nærmaste er 12 mm på det breiaste. Sjølv om stilkane er rotna bort, er dei perfekte fossil som verkar å vera heilt urørte av den kaledonske fjellkjededanninga. Foto Sverre Lysnes. Samling: Arne Brynildsen. Underlege fossil? Den fossilrike lausblokken som eg fann har noko som skil seg litt ut og som må undersøkast. Særleg det nedste «objektet» på bildet, det som har ein radiell ring med strålar rundt seg – diameter 10 mm. Kan den ha slektskap med bildet som er sett inn ved sida av? Det innsette bildet viser eit eksemplar av organismen Archaeocyatha som er 14 mm i diameter. Desse organismane sto på botnen, ofte med form som eit kremmarhus og fanst i mange variantar. Dei levde i koloniar og danna rev i same periode som fossila i Usteberget levde (nedre kambrium). Dersom andre har funne, eller finn raritetar i Usteberget så vær snill å kontakte underteikna. (Sjå adressa ved slutten av artikkelen.) Er det sirkulære fossilet nedst med radielle striper ein Archaeocyatha? – Og er denne og dei to andre lysare knottane ein liten koloni av Archaeocyatha? Foto og samling: Arne Brynildsen. 105 Danning av gips i Usteberget Dei som har vore oppe i dei fossilførande kalklaga i Usteberget har kanskje oppdaga nokre rare rosettar og matter, både kvite, gule og lysebrune på fleire steinflater, – oftast oppunder overheng. Dette er gips. Gipsen blir danna sekundært i ettertid og er ein kjemisk reaksjon mellom svovel og kalk som begge finns i sedimenta i Usteberget. (Både svovel og kalk kjem frå daude organismar.) Det heng ein del gipsmatter oppunder i Usteberget, men dei er ikkje like lette å frakte like heile heim att. Gipsen er generelt problematisk ved at den svell ut og bidrar til å ekspandere sprekkar og skape ras. Gipsmatter under overheng i Usteberget. Foto: Arne Brynildsen. I tillegg til gipsmattene kan ein finne gipskrystallar i sprekkar og liknande, slik som denne frå 1991. Gipsnålene sit veldig laust på overflata av steinane, men er ofte fotogene. Denne steinen er 9 cm lang der høgste gipskrystall er 2,5 cm). Foto: Ole Johannes Bry. Samling: Arne Brynildsen. Leiting etter fossil frå Usteberget Det har vist seg å vera lettare å finne fossil nedst i hellinga blant utrasa lausblokkar enn oppe i sjølve førekomsten. Mykje stein har rasa ut gjennom tidene og det er funni utrasa kalkstein nesten heilt ned til Verpestølvegen. Mange steinar er dekka av lav som kan gjere det vanskeleg å sjå om det er kalkstein eller ikkje. Da er eit godt tips å leite etter stein med Rødberglav. Dette lavet vil helst vekse på kalkhaldig fjell og er ein god indikator på at vi har funne kalkstein, slik som dei to steinane med raudleg lav på bildet under. Vanleg mose trivst heller ikkje på kalk så vidt eg er fortalt. 106 Dei steinane med raudt lav (Rødberglav) viste seg alle å vera kalksteinar. Dei andre med gul-grønt lav var ikkje kalkstein. Foto: Arne Brynildsen. Nylege utraste kalksteinar er oftast gulbrune og liknar på steinen ovanfor. Denne har ganske nyleg rasa ned frå berget og er enda fri for lav. Foto: Arne Brynildsen. Om du leitar etter Brachiopodar bør du sjå etter 10-12 mm lange, tunne månesigdforma nyansar i kalksteinane. Start med å leite i lause steinar i hellinga nedanfor berget der både Størmer i 1924 og underteikna i nyare tid har gjort gode og fossilrike funn. Hugs også at det å ferdast oppe i berget (og i hellinga nedanfor) krev varsemd på grunn av delvis laust fjell. Dersom fleire går saman bør dei gå med litt avstand horisontalt grunna fare for å løyse ut lause steinar med dei konsekvensar det kan medføre. Naturhistorisk Museum v/paleontolog Hans Arne Nakrem skar av og polerte ei skive av lausblokka mi no i 2012. Den viste seg å vera heilt full av brachiopodar som vist under. Bildet er samansett av to foto. Til venstre viser det enden av steinblokka slik den vart funne der månesigdar med brachiopodar så vidt kan skimtast. Høgre halvdel av bildet viser steinen etter at ei skive er skåre av og polert. Som ein ser kjem brachiopodene og andre ting svært tydeleg fram. Steinblokken vog 3,5 kg. Breidda på bildet er ca. 19 cm. Samling og foto: Arne Brynildsen. 107 Så til slutt Neste gong du køyrer forbi Usteberget så tenk på alt sjølivet som ein gong var der, - over ein periode på meir enn hundre millionar år. Mange milliardar av små og store kryp / organismar levde der vi i dag berre ser ei lys stripe med mykje svart berg over, høgt, høgt opp mot Ustetind. I den lyse smale stripa ligg det mange fossil som berre ventar på å bli oppdaga. – Så god tur til alle nysgjerrige og interesserte elles. Men hugs at det framleis er mykje levande liv i Usteberget; Planter, smådyr, insekt og mikroorganismar – så hugs å stelle pent med naturen når du ferdast der oppe og andre stader. Dei som har spørsmål om fossilfunn i Usteberget, eller noko anna relevant, kan kontakte meg: Arne Brynildsen, Frams vei 11, 3260 Larvik. E-post: [email protected] , eller mobil 9525 5593. Anbefalt relevant litteratur: – Artiklane i Fennia 45 frå 1925 av V.M. Goldschmidt og Leif Størmer. – Hol bygdebok, bind I, kapitlet «Landet blir til (geologi)». – Bokverket «Norge blir til». Utgitt av Norsk Geologisk Forening. Vart «Årets vakreste bok» i 2007. Boka er eit praktverk om geologi og geologiske prosessar i Noreg og er på i alt 608 sider til berre 395,- kr. Den har flotte teikningar, pedagogisk bra, godt egna for ikkje-fagfolk. Er skrivi av Noregs dyktigaste fagpersonar innan m.a. geologi og paleontologi. Mange takk til: • Hol historielag som nok ein gong ville ta i mot ein steinrelatert artikkel i «Under Hallingskarvet». • Knut Medhus, for den flotte gåva, Hol bygdebok bind I som m.a. omtalar geologien i Hol og fossila i Usteberget. Elles takk Knut for lokalkunnskap, sørvis og gode samtaler. • Gro Vindegg som kontakta Erling Størmer slik at vi kunne nytte Leif Størmer sin artikkel frå 1925: «On a Lower Cambrian Fauna at Ustaoset in Norway». • Erling Størmer som velviljug sa «ja» til at vi kunne bruke faren, Leif Størmer sin artikkel. • Paleontolog Hans Arne Nakrem, Naturhistorisk Museum i Oslo, for bistand. • Takk til alle som vart med på den flotte turen opp til Usteberget 12. august 2012. Arne Brynildsen (Larvik/Ål) Sentrale kjelder/dokument som er nytta: – Fennia 45, 1925: – Leif Størmer: «On a Lower Cambrian Fauna at Ustaoset in Norway» – V.M. Goldschmidt: “Ueber fossilführende untercambrische Basalablagerungen bei Ustaoset“. – Bokverket «Norge blir til». – Internett, inkludert Det Store Norske leksikon. – Mange fantastiske fossilturar til Usteberget, både med og utan fossile napp. 108 Frottébørsten til badehuset i Hol Me har før fortalt om badehuset i Hol og arbeidet med å få det i gang. Olav Seim kom ein dag bort til meg og gav meg ein børste og ein lapp som følgde med børsten. «Dette er ein av børstane me brukte i badehuset», fortalde han. Her ser du den tids vidunderbørste og bruksanvisinga for børsten var slik: Ang. frottèbørsten. Børstehårene er prima svinebust og tåler f.eks., ikke at det brukes altfor meget uopløst sepe. Da vil sepen lett trenge helt til bunns, busten legger sig og Børsten frå badehuset. Foto: Bjørn Furuseth klistres sammen. Det er derfor heldigst å opløse sepen i varmt vann i en skål, hvori børsten dyppes. Eller børsten fuktes lett, og inngnides derpå forsiktig med sepe som samtidig bringes til å skumme. Efter bruken må børsten skylles godt ren, og legges til tørring. Ved forsiktig behandling vil børsten gjøre ypperlig tjeneste i lang tid. Det anbefales at hvert enkelt medlem av husstanden har sin egen frotterbørste. R.WOLD fabrikant og hovedforhandler av «Hygiensk Frottébad», Elektronmedisinske apparater, radio – Alt elektrisk. Grønlandsleiret 13, Oslo Knut Medhus Faksimile av bruksanvisningen. 109 Tobakkstjødnet. Foto: Bjørn Furuseth. Eit minne om bombene i Tobakktjørnet og bombinga på Geilo Eit utklypp frå Buskerud Blad 15. august 1952 som eg nyleg fekk lesa, lyder slik: Hjemmevernsoffiserer fra Torpomoen har nå uskadeliggjort den tyske bomben som forleden ble funnet ved Tobakkstjern i Skurdalen. HV-kretssjef, kaptein Niels Wiig, som ledet arbeidet, opplyser at det var en bombe på ca. 25 kilo og den lå i tjernet på en halv meter dypt vann. Bomben ble sprengt torsdag ettermiddag. Den hadde ikke tatt skade av å ligge i vannet og var fremdeles like eksplosiv. Ved sprengningen ble splinter slengt omkring i en avstand av ca. 200 meter. Etter å ha lese dette tenkte eg det kunne vore greit å fortelja det eg minnest frå den dagen bombene kom i Tobakktjørne, men fyrst litt krigshistorie. I 1940 då tyskarane gjekk til åtak på Noreg, var tyske tropper komne inn til Bergen. Desse styrkane skulle ta seg til Hallingdal der dei skulle møta tyske tropper på Geilo som skulle koma frå Kongsberg opp Numedal gjennom Dagali og Skurdalen. Ein stor norsk styrke låg ved Voss. Dei skulle stoppa den tyske styrken som kom frå Bergen. Tyske fly 110 vart sendt frå Fornebu for å gje støtteeld og ta dei norske styrkane i ryggen. På Geilo var det kome luftvern. Det var ei gruppe norske med blant andre Gunnar F. Klingenberg og kaptein J. Brun som leiar. Desse hadde vore på Rjukan for å forsvare Hydroanlegget der. Dei hadde 4 Bofors kanoner 40 mm. Gruppa fekk ordre om å ta med seg tre av kanonene og dra til Numedal. Dei vart på Rødberg fleire dagar før dei kom vidare til Geilo. Grunnen til denne forsinkelsen var at vegen over Uvdalsfjellet måtte makast opp. Natt mellom 25. og 26. april kom dei til Geilo. Dei plasserte ei kanon ved Breidablikk Hotell og ei ved Såbaltunnelen. Her kom dei i kamp med tre Heinkel bombefly, eit av desse vart treft. Klingenberg skreiv i Rjukan Arbeiderblad at ein som budde på Geilo kom med favnen full med aluminiumflak av dette flyet. Då dei tyske flya møtte eld, tok dei til å sleppe bomber der dei meinte angrepet kom frå. Då dette pågjekk, kom toget frå Oslo som skulle til Bergen. Mange meinte difor at det var toget dei skulle bomba, men det var ikkje meininga då dette var fullt av tyskarar. Ei av bombene fall ned ved bokhandelen til Tufte, og gjorde noko skade der. Gruppa tok seg same dag ned til Gol og vidare til Hemsedal. Så kom det ny ordre, dei måtte ta seg fram til Vestlandet. Om ettermiddagen vart kanonar og ammunisjon lasta på tog som gjekk til Myrdal. Det vart fleire trefningar og på Myrdal vart det etter kvart fullt kaos. Kaptein Brun ga ordre om å gje opp kampen og komme ned til Flåm. Sersjantene Wessel og Birger Rasmussen fekk utvirka tillatelse til å bringe toget med kanonane tilbake til Geilo der utstyret vart gøymt vekk. Den eine kanonen vart gøymt i svingen mellom Sæte og Sætehaugen, nokre hundre meter ovanfor hytta til Birger Rasmussen. Slike kanoner vart brukt mot dei tyske flya. 40 mm Bofors luftvernkanon. Teikna av Knut Sveinunggard. 111 Tyske Heinkel bombefly som vart brukt i angrepet mot Geilo. Teikna av Knut Sveinunggard. Eg var nett fylt seks år den gongen, men kan godt hugse at far min og eg var burte og såg kanona i Sætesvingen. Den dagen det vart bomba på Geilo, sto me på låvebrua og fylgde med på kva som hendte. Hugsar at flya krinsa over Geilo og at dei fleire gonger gjekk i stup ned. Så kom smellen av bomba ei stund etter at flyet var komen opp i høgde. Høyrde også smell av kanonane. Brått var det eit fly som vart treft. For meg såg det ut for at det var noko som datt av flyet og dala ned. Dette var truleg inbilding, men kanskje var det aluminiumsplatene som blikra i sola eg såg. Flyet skjena så innetter mot Ustetinden, svinga over Tobakktjørnet, der det sleppte ned bombene sikra. Så kom flyet over Nordgardane og rett over oss som sto ute og såg. Flyet reiste i retning mot Sangenuten Dei bombene som låg på land vart visstnok fjerna straks, men bomba som låg i tjørnet brukte eg å sjå på når eg gjekk til og frå stølen vår, Grønenuten. Ein sumardag i 1946 eller 1947 kom to karar i militæruniform til Grønenuten. Dei kunne fortelja at dei hadde sprengt eller skulle sprengja bombene ved Tobakktjørnet. Ei av bombene vart ikkje sprengt før i 1952 av di ho låg ute i tjørnet. Skrive og teikna av Knut Sveinunggard f. 10/4 1934. Kjelder ang. krigshistoria: – Arne Sverre Frydenlund – Artikkel i Rjukan Arbeiderblad av Gunnar F Klingenberg. 112 Då folket på Vatne gjekk til kyrkje i Hol I det gamle lensmannsarkivet på Øvre Myro i Hol ligg det eit gamalt dokument datert 7. juli 1663. Med hjelp frå translatør Anne Merete Ranum Aas, Austmarka vart den gotiske skrifta i dokumentet omsett til leseleg språk i februar 2012 for Hol historielag. Dokumentet synte seg å vera ei stadfesting frå stiftsskrivaren i Akershus om eit oppgjer frå kyrkjevergene i Hol og Vats medan dei to bygdelaga nytta den gamle stavkyrkja i Holsbygda. Vatsingane laut denne tida ta seg den lange vegen over Holsåsen etter dei gamle kyrkjevegane for å koma til kyrkje. Kyrkjevegen Me kjenner enno namna på stigar over Holsåsen som nordre og søre Kyrkjevegen frå nødre og søre Vats og som møtest på heimstølen nedre Kløkk i bakkane opp for Holsbygda. Inne på åsen finn me namnet «Kjeringbekkleine» der søre kyrkjevegen/stigen kryssar ein bekk. Det vert fortalt at namnet kjem av at der stogga kjeringane frå Vats og sette på hetta og flidde seg før dei gjekk vidare og ned bakkane til kyrkja i Hol på sundagane. I bekken er ein liten blank vasspytt som dei kunne spegla seg i so dei kunne få sett på seg hovudstasen før dei kom fram til kyrkja. Kjeringbekkleine ligg ved Søre Kyrkjevegen. Bak graset skimtar du den vesle dammen som vart brukt som spegel då kvinnene skifta om til hette eller anna hovudplagg. Foto: Torstein Seim. 113 Kvilarsteinen Like ned for stølen nedre Kløkk ligg ein stor flat stein like inntil kyrkjevegen/stigen der det vert fortalt at dei sette frå seg lik-kistene og kvilte på veg frå Vats til Hol. Frå denne steinen fell stigen bratt ned mot bygda og kyrkja. Dei kunne nok frakte lik-kistene med hest til denne steinen, men herifrå laut dei bere kista ned dei bratte bakkane. Det vert likeeins fortalt at det var vanleg å frakte kistene hit med «lingsekøyring». Dei spende då to hestar etter kvarandre med lange «rajer»eller lingser der kista vart surra fast på tverrtre. Rajene vart festa i seletøyet eller kløvsalen. Tollef Hoff f. 1858 i Øvre-Ål skulle ha sett slik lingsekøyring jfr. skisse. (Ålsboka). Denne fraktinga gjekk føre seg sumarstid medan dei truleg nytta slede på vinteren. Men det vanlege var at dei venta med gravlegginga til verste telen gikk or bakken. Kistene vart frakta på denne måten til stølen Kløkk, så vart dei bore ned bakkane til kyrkja. Teikning frå Ål bygdesoge. Dokument frå 7. juli 1663 Det går fram at Henrik Irgens etter fullmakt frå landkommisari og stiftsskrivar i Akershus og underliggjande amt – Johan Garman har gått gjennom rekneskapen for Hoel Annex kyrkje for anno 1661. Rekneskapsboka for Hol kyrkje den såkalla «Kyrkjestolen» fortel at det var vanleg at rekneskapen vart lagt fram for stiftsskrivaren berre kvart 3. år. Michel Thisselgaard (Mikkel Tistelgard i nordre Vats) og Knud Solenn (Knut Solheim i Hol) har vore kyrkjeverger og har kravt inn landskylda for desse åra med kyrleige og tiend. Kyrleige var sokalla «kyrkjekyr» som stod ute på gardane og som det laut betalast leige for. Til utgift har det gått ut dei vanlege utgifter til vin og brød medan det til avkortning 114 Faksimile av originaldokumentet frå 1663 på Øvremyro. Foto: Bjørn Furuseth. er ført arbeid på kyrkja «etter hæderlige og wællærde Mand Sogneprestens Testification på Kiercken andvendt oc bekaasted hafuer». Etter motrekninga vart då kyrkja skuldig kyrkjevergene tretten riksdaler og atten skilling som etterkvart skulle bli betalt av kyrkja sine midlar. Dess till witterlighed vnder min haand oc Signete. Datum Sliidre Prestegaard Vt supra. Henrik Irgens? Dokumentet ser ein er skrive ved Slidre prestegard Hallingdal og Valdres sidan dei nok låg under Slidre prosti der hovudkyrkja var Slidredomen. Hallingdal og Valdres hadde i den katolske tida lege under Stavanger bispedøme og Hallingdal og Valdres var soleis eitt prosti. Fram til 1608 låg dessutan Eidfjord til Stavanger stift slik at biskopen «lettare fekk befordring over fjellet» sidan han då kunne ta ut bøndene til å skysse seg i eige stift på visitasreisene over fjellet til Hallingdal og Valdres. I 1608 vart Eidfjord lagt attende til Hardanger prosti i Bergen stift og Sveio i Sunnhordaland vart lagt til Stavanger stift 115 som ein bytehandel visstnok gjort av biskopen i Bergen utan at biskopen i Stavanger vart forespurd om dette på førehand. 10.4.1631 vart Hallingdal og Valdres prosti overført til Christiania stift medan Øvre Telemark vart overført til Stavanger stift. Hallingdal og Valdres var eitt prosti fram til 1737. Prosten vart då mellommann mellom prestane og stiftsdireksjonen i Oslo der biskopen og stiftsamtmannen var øvste geistlege styresmakt. Bryllupp i Holkyrkja 1905. Helge Olson Hølet (Myrvoll) giftar seg med Kristi Halvorsdotter Berg. Dei reiste til Amerika året etter. Postkort Hol bygdearkiv. Stavanger bispedøm I Stavanger bispedøme si jordebok frå ca. 1620 som vert kalla «Grågås,» står det på fyrste sida: «Med flidt sambledt och forfattedt wed Lauritzs Chlausszønn Schauboe, Superintendentz offuer dette Staffhangers stiift». I jordeboka finn ein eignelutane til kyrkja. Av Grågås går det fram at det til Aal kyrkje låg 20 kyrkjekyr og til prestebolet 6 kyr, 10 sauer og ein hest. Til kyrkja i Hol låg heile 27 kyrkjekyr. Vidare låg det mykje eigedom til kyrkja som eg kjem tilbake til seinare. I dokumentet på Øvremyro frå 1663 står ei etterskrift nede på dokumentet som er skrive 4 år seinare der dei har motteke oppgjeret: Foreskrevne tretten riksdaler og atten skilling er betalt til kyrkjevergen på kyrkja si vegne og såleis at kyrkja ikkje lenger er dei skuldig . Gulswig d. 22. febr. Ar 1667 Bekjenner: Henrik Irgens 116 Det var nok ikkje greitt å vera kyrkjeverger sidan det her tok heile 6 år (to periodar) frå 1661 til 1667 før kyrkjevergene fekk det dei hadde til gode for utlegg dei hadde hatt med vedlikehald og reparasjonar på den gamle stavkyrkja etter pålegg dei hadde fått frå soknepresten. Det ser likeeins ut som kyrkjevergene laut dra like ned til Gulsvik for å få oppgjeret sitt av stiftsskrivaren. Det er i alle høve der kvitteringa er skreven. Reformasjonen Reformasjonen i 1537 snudde opp ned på tilhøva for den tidlegare så velståande katolske kyrkja i landet som hadde hatt uvanleg gode kår av sjelegåver og avlat med store eigedomar og andre gåver som skulle sikre sjelefrelsa for både bonde og storkar. Kongemakta tømde under reformasjonsåret kyrkjene for verdiar og mykje vart ført til Danmark medan rekneskapen for kyrkjene vart lagt under stiftsamtmannen. Biskopane skulle ikkje lenger få ha tittelen biskop, men skulle kallast superintendant. Stiftsamtamannen skulle stå for rekneskapen for kyrkjene gjennom stiftsskrivaren. Prestar i Aal og Hol på den tida kyrkjevergene fekk oppgjeret sitt Det var Hr. Laurits Rolfsen som var sokneprest i Aals prestegjeld med Hoels Annex den tida dette dokumentet vart skrive. Han kom frå Blaker i Lom i Gudbrandsdalen. Då han døydde i 1664 vart det kapellanen Niels Andersen som vart sokneprest. Han var frå Tønsberg og vart kalla «Tønsbergfanten». Han var gift 3 gonger. Fyrste gongen med enka etter Laurits Rolfsen, Marie Jakobsdatter. Ekteskap med enka etter gamlepresten var ikkje uvanleg og nok sett på som ei praktisk ordning. Prestane budde på prestegarden i Ål og hadde gudsteneste i Hol anneks om lag ein gong i månaden. I jordeboka Grågås står det om ein gard kyrkja hadde i Vats: «I Waadzbøgdenn som kaldis Hoffdegaard och er bubete» og som gir «ein mele korn årleg.» Av årlege innkomer står: «Hoffdegaard 1 spann Thag» (talg). Hovdegard er nørste garden i søre Vats. Kyrkja på Nordby Det er her på flata ned for garden Hovdegard i Vats ein finn segna om kyrkja «på Nordby». Enno i dag seier folket her «Nedpå Nordby» om plassen nede ved ålmannvegen der kyrkja skal ha stått. Futen Wiel skreiv i si innberetning til Kongen i 1743. «Skal det ved Hovdegaard der tidligere var sæter under Aal prestegård have staaet et kapell paa en plads kaldet Nordbye.» I 1926 fortalde eigaren at «under jordarbeid der fann dei ein mur etter eitt firkanta hus med ein rundil i søre enden og ikring låg kol og brende steinar». (sitat frå Ål bygdebok). Var det etter Svartedauden at kyrkja vart ståande øyde og til forfall eller brann ho ned ? Svaret får me nok aldri. Kol og brende steinar kunne vel helst tyde på at kyrkja har brunne ned. I alle høve laut «folket på Vatne» fara over til Hol for å koma til kyrkje. Det vert også fortalt at noko av inventaret i Nordbykyrkja vart ført over til den gamle stavkyrkja i Hol. 300 år etter at jordeboka «Grågås»vart skriven i 1620 er altså Hovdegard «bubete» og 117 etter det fogden Wiel fortel støl under prestegarden i Ål. Var det såleis at etter Svartedauden vart Nordbygdane og Vats liggjande mest aude og berre vart nytta som stølsdal til dei beste gardane nede ved hovudkyrkja i Ål? Folket som overlevde pesten tok seg dei beste og mest sentrale gardane som stod aude ? Hovdegard Hovdegard hadde vore kyrkjegods heilt sidan den katolske tida. Garden var framleis kyrkjegods kring 1620, men no berre nytta som «bubete» og støl. Frå 1627 leigde presten bort garden og ein Ola Ruud er nemnt som bygselmann. Ved kvart generasjonsskifte laut brukaren ha samtykke både av presten og foreldra før han kunne overta bygselen. I skattelista frå 1647 står Haagenn/Hoffdegaard, Aals presteboll 6 løbel med bøxell. I 1670 vart Hovdegard skattlagd som øydegard med ei landskyld på 1 bismarpund smør. I skatteboka i 1727 er prestebolet sin gard Hovdegard ført opp med 1 bismarpund smør eller 6 laupsbol. Det er gamle tufter etter eitt eldre tun ovanfor husa som no står på garden. Frå gamalt har nok garden vore såkalla «benefisert» – gjeve som velgjerning eller sjelegåve til prestebolet i den katolske tida og bonden vart då leiglending under presten. Dette vara for Hovdegard heilt fram til 1858. Me lyt nok attover mot Svartedauden og mogeleg enno lenger attover for å finne den tida då det kanskje stod kyrkje eller eit gardskapell på Nordby. I jordebok for Akershus len og Aal prestegjeld i 1588-1589 står det om Vatne fiskevand (truleg Vatsfjorden?) som er krongods og skal skatte «1 vaand tørre Ørreter» og Kongens lod er også «1 vaand tørre ørreter.» Fleire øydegardar i Vatsbygda var krongods og skulle skatte ein album. Gardane var nok inndrege av kongen som tidlegare kyrkjegods ved reformasjonen i 1537 – nokre år før eller dei hadde lege øyde sidan svartedauden og såleis var lagt under krona. Kyrkjeverge Michel Thisselgaard Det er i alle høve rimeleg at det i 1661 var ei kyrkjeverge frå kvart av dei to bygdelaga som no sokna til kyrkja i Hol. I nordre Vats var Michel Thisselgaard (Mikkel Tistilsgard) kyrkjeverge. Han kom frå garden Tistilsgard (no Torkjellsgard). Etter skattematrikkelen for 1647 eigde han sjølv 6 løbel odel med bøkxell og betalte 1 ½ dr. i skatt. Sonen med namnet Torkjell Mikkelson vart eigar i 1690 åra og namnet vart då Torkjellsgard medan fyrste gardsnamnet nok helst kom av ugrasplanten tistel. I Skattelista frå 1647 står også ei Kari Tilstilgard der Arne Willand eig 6 løbel odel med bøxell og som også betaler 1 ½ dr. i skatt. Nokre år tidlegare i 1619 kunngjorde Syver Nedremyre, Vebjørn Hamarsbøen og Asgaut Røo, som då var lagrettemenn i Hol, at dei og tre andre lagrettemenn var til stades då det vart «lodna arv» etter Amund Syversen på kona til Tore Andersen som var Gjertrud Amundsdatter. Arven var 4 løbel i Tistilgard «på nordre Vatne». Dei vitna også at Tore Anderson og kona hadde rudt Tistilgard av skog og mark og difor burde få ha og bruke garden. Kyrkjeverga Mikkel Tistilgard eigde og brukte 6 løbel i 1640 og kona 118 heitte truleg Liv. Han er nemt på garden fram til 1690 åra då sonen Torkjell Mikkelsen overtok. Det skal vera eit stolphus på garden med årstalet 1660 og bokstavane T.M.S. (Torkjell Mikkelsen?). I stolphuset skal det stå ei bølu som tek 20 tønner korn. Syver på Nedre Myren tok seg ein gard i Vats med namnet Tistilgard som hadde ligge øyde etter pesten og rydda og dyrka denne garden til kona Anne Jensdatter overlet garden til sonen Jens Syversen då faren fall bort. Denne sonen Jens er nok oppattkalla etter morfaren. Sigurd Nedre – Myren Fire år før, i 1615, hadde lensmann Svein Sata kunngjort i seks manns nærvær at han «hadde teke prov for at Tistilsgard på Vatne nest nordre Groffuen var heilt øyde og at Sigurd Nedre Myren (Syver Nedremyr) hadde rudt åker og bygt hus der.» (mogeleg var dette garden som no heiter Lappegard?). Ved odelsskifte 1626 mellom Anne Jensdatter og borna fekk sonen Jens Syversen Tistilgard. Anne Jensdatter var nok kona som kom til gards på Nedremyr og sa «her set eg min sekk og min stav og her vil eg bu til min døyan dag» og som bonden ville kaste ut inntil han høyrde klangen av mynt i sekken. Anne Jensdatter var nok enke etter Sigurd Nedre Myren og det er truleg slik Tistelgard ei tid låg til Nedremyr i Hol. Det var nok eit nært samkvem mellom Holsbygda og nordre Vatne denne tida. Også på nabogarden til Tistilgard på nordsida sette det seg ned holingar. På søre Skardsgarden vart det ved odelsskifte mellom den same Anne Jonsdatter (Jensdatter) og borna hennar om «lille Skardsgård på Vatne» tillodna systrene Maren og Gudrun Syversdøtre (Sigurdsdøtre født Nedre Myren). Faren Syver Nedremyr hadde også vore eigar av lille Skardsgarden og det var han som i 1650-åra hadde brukt garden. Ei som heitte Birgit sa då at ho hadde vore hjå Syver som ikkje var «god for at forsyne hende». Difor ga ho seg inn hjå Bjørn store Skardsgarden. I 1670 var brukaren Gul Olson. Sjugurd Nedremyr var i 1598 kyrkjeverge for kyrkja i Hol og gjorde opp for 3 år. I Stavanger var Jørgen Eriksson innvigd som superintendant i Stavanger denne tida. Han vart rekna som den dyktigaste og mest nidkjære av dei lutherske biskopane i reformasjonshundreåret og vart kalla «Norges Luther». Han skaffa gods og verdiar tilbake til kyrkja som konge og statsmakt hadde ført bort under reformasjonen i 1537. Holingar slo seg i alle høve til på fleire gardar i nordre Vats denne tida og det var vel då rimeleg at dei nytta kyrkja i Hol sidan Vats var utan kyrkje og sidan slekta også kom frå Hol på dei nordre gardane i Vats. Kyrkjeverge Knud Solenn Den andre kyrkjeverga i dokumentet frå 1661 var frå Hol og heitte Knud Solenn (Knut Solheim). Det vart sagt at Solheim var rudt oppatt etter øydegardstida fyrst på 1600-talet. Ein Amund Solheim gjorde krav på å vera medeigar i garden sidan faren Ola Solheim som hadde rudt garden upp att. I 1661 klaga brukaren av garden, som då var Knut Knutsson Solheim, denne Amund for å ha teke ein part av garden og rudt og slege høy der. I 1664 var Amund vorten husmann på garden. Det er nok denne Knud Solenn (Knut Knutsen Solheim) som er kyrkjeverge i 1661. Knut Knutsen, som tidlegare hadde brukt 119 Haugen, var berre brukar for Erik Håvardsen Kolsrud av Ringnesfolket på Flå. Knut bygsla garden Solheim. Flåværingar av Ringnes og Børtnes-ætta sat også med Nerolsgarden i Hol. Det vart noko ugreie om garden avdi Amund meinte at han «dens fremfor nogen anden i første feste beholder effdi han sig rødning og bygning off dend rette rødningsmand og efterkommer skal have tilforhandlet». Men rette odelsmann sa han var Erik Kolsrud og la fram bygselsetelen. Det vart sak og Amund tapte, men «for sin fattigdoms och hans børn skyld skulde han vere tilgjeve». Amund vart pålagt «å gjere samme gård Solenn røddig inne faredag». Kyrkjeverga Knut Knutson som bygsla Solheim av Erik Olsen Ringnes som han kalla seg i 1665-66 hadde 5 løbel i Haugen og 4 løbel i nordre Foss og han flutte dit. Sidan kom Knut til søre Berg i Hovet der han døydde i 1681. Bispevisitas 13. april 1511 Av gamle middelalderdiplom (diplomatarium norvegicum ) går det fram at Biskop Eilif i Stavanger 13. april 1511 i Kvislen kvitterer Asle Haldorsen for hans Ombud som Hols Kirkes Værge – det står at biskopen helsar alle som ser eller høyrer dette brev, kjærlig og med Gud kunngjer at «kom fore oss beskedelig man Asle Haldorsen och gjorde os ful gren og rechning fore thet vnbod som han haffuer hafft øffuer Hols kirkia i 3 år …». Datum Qvislen 13. april 1511 Det synest merkeleg at ein biskop tok seg over Hardangervidda midt i april månad. Visitasen vart vanlegvis halden på sumaren då det var lettast og ta seg fram frå Stavanger til Hallingdal og Valdres. Det lyt vel ha vel vore barmark opp bakkane på vestvidda og derfrå har biskopen mest truleg vorte skyssa over med hest og slede der hesten gjekk med trugar. Dette var ved påsketider og skaren bar godt frå morgonen viss dei nytta føret. Biskopen gjekk av som biskop året etter og må ha vore ein eldre mann då denne visitasen gjekk føre seg der han stoppa i Kvisla for krevja inn tienden hjå kyrkjeverga i Hol som bar namnet Asle Haldorsen. Etter opphaldet i Kvisla – sikkert på Kaupangen, fór han vidare – kryssa over elva ovanfor Hagafossen og tok inn i prestegarden på Ål. Eiliv Jonsson var magister og biskop i Stavanger frå 1481 til 1512. Etter han kom Hoskuld Hoskuldsson, som var den siste katolske biskopen i Stavanger frå 1513 til 1537. Hundreåra har gått sidan vatsingane laut gå den lange vegen over Holsåsen til gamlekyrkja i Holsbygda for å koma seg til kyrkje. No er det berre namna nordre og søre Kyrkjevegen som minner ein fjellvandrar på kven som trakka desse stigane. Torstein Seim Hol historielag 120 Mors dokument I 2011 var det 60 år sidan mor, Kirstina Offerdal, gift Sletto (1928-2012) kom til Hol som husmorvikar. Mor snakka mykje om den tida og i jula i fjor begynte eg å skrive ned det ho fortalte. Mor hadde god hukommelse og mange minne og episodar kom fram. Særleg var minna frå den fyrste tida sterkast. Holsbygda har endra seg mykje på desse åra og ikkje minst arbeidet som husmorvikar – eit yrke som ikkje finst lenger i den formen det hadde. Den nye husmorvikaren møtte ei anna bygd enn det Hol framstår som i dag. 60 år er lang tid, men også del av vår nære historie. Det kan vere interessant å ha det som bakteppe med tanke på dei store endringane det norske samfunnet har opplevd på desse åra. Mors bakgrunn Mor vaks opp på gard i Ofredal på 30-40-talet, innerst i Årdalsfjorden, med heile storfamilien rundt seg: foreldre og syskin, besteforeldre, tanter, onklar og syskinbarn. Det var mangt som skulle gjerast på ein gard og dei laga alt sjølve, til og med såpe kokte dei. Det var ikkje berre å gå på butikken og kjøpe det ein trengte den tida. Som yngst av 4 syskin måtte mor tidleg lære seg å arbeide. Dekke og ta av bordet og vaske opp var faste gjeremål for ei lita jente. Frå ho var 8 år vaska ho kjøkkengolvet og frå ho var 10 var ho på heimstølen med ansvaret for 10 kyr. Det var ikkje berre fjøsstell, men matlaging til slåttefolket høyrde også med til «arbeidsinstruksen». Ho fekk tidleg vere med å bake, for bestemor var svært flink og mor lærte mykje av henne. Ofredalen fekk ikkje straum før i 1947 og før mor gjekk til skulen om morgonen, måtte ho bera inn ved. Då mor var 17 år gjekk ho 1 år på folkehøgskule i Sogndal og seinare på husmorskule i Kroken, Luster, der bl.a. «Vask, stryking og reingjering» var eit av faga og der fekk ho karakteren «Mykje godt». Åsete. Her starta mor stølslivet 10 år gamal. Foto utlånt av Britt-Mari Sletto. 121 Indre Ofterdal med sagbruk, post, telegraf sett frå fjorden. Her budde besteforeldra til mor, og her gifta mor og far seg. Foto utlånt av Britt-Mari Sletto. Ei lang reise … Mor hadde lese annonse i lokalavisa om at det var ledig stilling som husmorvikar i Hol. Ho søkte og fekk jobben. Den siste laurdagen i mars 1951 kom mor som då var 22 år til Hol. Ho hadde ei lang reise bak seg: Båt til Flåm, vidare opp Flåmsbana med toget via Myrdal til Hol stasjon. Hol viste seg frå si beste side den dagen med fint ver og mykje snø. På stasjonen venta bussen til Holet og der vart ho møtt av Svein Nestegard. Han var nede ved hovudvegen for å hente mjølkespanna, og så bar det siste stykket opp Hellingadn til Nestegard. Oppe i Hellingadn møtte dei på to kveke 5-åringar; Sveinung og Kjell Åge Nestegard som kom som kulu på ein rattkjelke som Pål Medhus hadde laga i smia. Den nye husmorvikaren må ha vekt oppsikt med brillene sine. «Gudd så rare brillu du har», kommenterte Sveinung. På Nestegard blei ho godt motteken av Anna, som skulle ha arbeidsansvaret for husmorvikaren. Ho blei tilvist plass ved kjøkkenbordet, for gamle Svein meinte det var der arbeidsfolk høyrde heime. Akkurat det blei visst med denne eine gongen. Den lange reisa var endå ikkje slutt, for då kvelden kom, følgde Anna den nye husmorvikaren til Margit og Nils Tvedt, der ho skulle bu på hybel. Ein kan tenkje seg at dette må ha vore ein svært lang dag for henne med mange nye inntrykk. Hybelliv Hybelen var eit rom i 2. etg. på Heggtveit. På rommet var det seng innebygd i veggen, 2 klesskåp og ein kommode. I øverste kommodeskuffen oppbevarte mor maten sin og kokeplata sto på golvet. Ho kjøpte seg ein stor kjel (som endå står i Sørheim) til å vaske kleda sine i. Om vinteren hadde ho ein liten varmeomn på rommet. Radio hadde ho ikkje. Det var bad i huset og det hendte ho fekk låne det etter ein lang arbeidsdag. Livet på hybelen var nok einsamt i blant, men ho vart fort kjent med Barbo Tyribakken som også var hybelbuar hjå Tvedt. Dei hadde mykje moro sammen og det gode venskapet varte livet ut. 122 Hybelvertskapet Margit og Nils Tvedt på hytta på Haugastøl. Foto: Jens Sletto. Løns- og arbeidsforhold Månadsløna var kr. 325 og då var hybelen betalt. Til sammenlikning tilsvarar dette i dag: ca. 4800 i månaden og 57 800 i året. Det seier seg sjøl at dette var svært langt frå dagens lønsnivå. Mat fekk ho alle stader ho arbeidde, Arbeidstida var måndag – fredag frå kl. 0800-1700 og laurdagane til kl. 1300. Arbeidsdagen kunne gjerne bli lengre og det var ingen kompensasjon for overtid. Gratisjobbing var difor ikkje uvanleg. Ho kunne vere opptil 3 veker på same plassen, ofte med overnatting. Alle beskjedar blei gitt på telefon til Margit Tvedt, ein av dei få som hadde telefon. Ho hadde ferie i jula og om sommaren og det var dei einaste gongene i året ho kunne reise heim til Sogn. Men det hendte ho fekk besøk heimanfrå. Brørne Olav og Alf besøkte henne og det var kjærkomne avbrekk i ein travel kvardag. Transport Mor var den einaste husmorvikaren i Holet og i Mogardane, men det hendte ein sjeldan gong ho var i Kvisla, på Ustaoset og til og med i Dagali. Det gjekk bussar, men som oftast var det å gå eller sykle. Vinterføret kunne vere utfordring for ein vestlending og ho fortalte at Svein Nestegard hadde øvd med henne i Hellingadn på koss ho skulle skli og dette på hålkeføre. Vegstandarden var ikkje så god tidleg i 50-åra. Hovudvegen var grusveg og Øvre Holsvegen var kjerreveg. Holsåsen hadde berre stølsveg den gongen. Mor kunne ikkje sykle då ho kom til Hol. Dette måtte ho lære seg og ein gong ho øvde og balansen endå ikkje var heilt på plass, heldt ho på å sykle ned gamle Torstein Seim som måtte redde seg opp i vegskråningen. Ho kollsykla også ein gong i Mogardane, fekk hjernerystelse og vart sjukmeldt ei tid. Ein gong ho var i Dagali fekk ho skyss heim på motorsykkel – ho hugsa det som ein svært luftig og rask tur. Ein annan gong mor hadde vore på arbeid i Kvisla, hadde ho bestilt drosje heim. Turen kosta 15 kr, men det skulle gå lang tid før ho fekk desse pengane refundert. 123 Arbeidet som husmorvikar Husmorvikar var som namnet tilseier: Vikar for husmor. Arbeidet kunne bestå av barnepass, matlaging, fjøsstell, husvask, klesvask, stølsarbeid og bearbeiding av slakt. Det var få grenser for arbeidsoppgåver ein husmorvikar kunne utføre den gongen og det kunne bli mange tunge tak. Mor fortalte at det tyngste arbeidet var å pusse og setje inn innglas og hermetisere slakt om hausten. Ein haust hermetiserte ho 320 glas med kjøt, blodmat, leverpostei og fårikålkjøt mm. hjå Øygunn og Bottolv Slettemoen. Dette tok 8 dagar. Kjøleskåp og frysarar fanst ikkje, men litt seinare utpå 50-talet kom det fryseri på Hol Handelslag og ved Hagafoss. Mange leigde fryseboksar der. Det kan også nemnast at ifølgje mor var Øvre-Myro einaste plassen i Hol på den tida med ein liten Evalet vaskemaskin utan sentrifuge. Det var innlagt vatn på gardane, men svært få hadde bad, og utedo var det vanlege. Klesvasken gjekk føre seg på kjøkkenet i ei balje og sidan ekstra klesskift ikkje var vanleg heller, så måtte kleda turkast på omnen i løpet av natta slik at dei var klare til bruk til dagen etter. Fyrste arbeidsplassen Mor kom ein laurdag og måndagen etter var arbeidsdagen i gang. Det var ikkje mykje rom for «akklimatisering» den gongen. Fyrste arbeidsplassen var hjå Guri og Lars Søndrål. Der blei ho i fleire veker. Anne var eit par månader gamal, Halvard var 1 og Marit 4 år. Slike oppdrag skulle det bli mange av utover på 1950-talet. Familiane auka i storleik og sjølv om mannen i huset var heime, så var det sjeldan snakk om at han skulle trå til. Når ein ny baby var på veg, måtte husmorvikaren tilkallast for å ta seg av dei større barna, stelle hus og fjøs. 4 kr dagen kosta det å ha ein husmorvikar i arbeid på den tida. (Tilsvarar ca. 60 kr i dag). Kurs i barnepleie eller sjukepleie. Fremst til venstre Helga Tufto, til høgre Kristina Sletto. Foto utlånt av Britt-Mari Sletto. 124 Kvardagsglimt Det var klare oppfatningar av kva som var kvinnfolk- og mannfolkarbeid. I ein heim der mora hadde fått eksem på hendene, måtte ein av gutane på 18 år setje brøddeig før husmorvikaren kom om morgenen (for å få brøda ferdig steikt i løpet av dagen). Dette syntest guten var utruleg flaut, for dette var kvinnfolkarbeid! Sjøl om folk ikkje var fattige, var talgebrød framleis i bruk. Mor fortalte om ein mann som såg sitt snitt til å selje talget på ei smie på Geilo då kona var sjuk, for talgebrød var det verste han visste! Som ung husmorvikar møtte ho også på utfordringar. Som for eksempel då ein gut i 4-5 årsalderen låg på golvet og kikka henne under skjørtet og fortalte vidare til mor si kva farge husmorvikaren hadde på underbuksa. Mor lurte på koss ho skulle få slutt på denne plagsame aktiviteten og ho tok det nærmaste ho hadde: Oppvaskbørsten. Ein real dusj av denne gjorde slutt på unotene. Same guten fantaserte også om at han ville ha minst 13 kjeringar når han vart vaksen. Det meinte husmorvikaren umogeleg kunne kombinerast med å bli buande her i landet. (Det høyrer med til historia at guten er gift og framleis bur i bygda). Det var ikkje alle som var like glade i den nye husmorvikaren. Ein gong Alf Wengård gjekk i Hellingadn og bar på noko over skuldra, møtte han på ein liten gut som lurte på om han skulle «syte husvikaren» (skyte husmorvikaren)? Den unge husmorvikaren engsta seg ikkje får å delta i barneoppdragelsen når ho syntest det var på sin plass. Ho var streng og ville ha orden, slik ho sikkert var van med frå sin eigen oppvekst. Ho ville at ungane skulle ete opp maten dei hadde forsynt seg med, noko anna aksepterte ho ikkje. Pottetrening kunne også forekome. Frå ein husmorvikars ståstad med tungvinn klesvask og lite klede var det kanskje ein dyd av nødvendigheit, men kansklje ikkje alltid like lett for den vesle ungen. Det var ingen grenser for å få husmorvikar, kan det virke som, og eit oppdrag av det meir kuriøse slaget var å få hesten til Guttorm Slettemoen – ein fjording – ut og inn av fjøset morgon og kveld medan han var på elgjakt med Østen Østensen og Nils Tvedt. Tantene til Guttorm var nemleg redd for denne hesten! Mor var oppvaksen med dyr og var ikkje redd. Ordet bekar hadde mor aldri høyrt før og ein gong ho var på arbeid og fekk beskjed om å gi bekaren vatn, undrast ho fælt på kva dyr som ville møte henne i fjøset, men blei letta då ho såg det var ein ver. Hallingdialekten er ulik dialekten i indre Sogn og baud nok på utfordringar for mor, men ho hadde lett for å ta etter dei ho snakka med. (Slik ho også gjorde det året på folkehøgskulen i Sogndal. Då ho kom heim til Ofredal, fekk ho høyre at ho snakka som ein sogndøl). Sjølv om det nok var Mor var glad i dyr. ord og uttrykk som var ulike, så tok ho etter kvart Foto utlånt av Britt-Mari Sletto. typiske hallingord og -uttrykk i bruk. 125 Nystølen var langstølen og mor hadde mange gode minner herifrå. Her er ho saman med barndomsvenninna Synnøve og mor hennar, Inga. Foto utlånt av Britt-Mari Sletto. På stølen Fyrste sommaren blei mor spurt om å arbeide på ein støl i Skar, innanfor Vats, under Reineskarvet. Der hadde Karsten (13) og Harald (10) Rueslåtten vore åleine i ei veke med 10 kyr og 40 geiter etter at den høggravide mor deira, Hjørdis, var beordra heim av legen, saman med dei 2 yngste gutane, Håkon Gunnar (7) og Asbjørn (4). Karsten og Harald var spente på husmorvikaren som dei aldri hadde møtt før. Då husmorvikaren kom, var gutane svært slitne. Dei hadde vore redd for å forsove seg, for mjølkebilen til Ål gjekk kl. 7 på morgonen og då skulle mjølk frå kyr og geiter vere leveringsklar! Med husmorvikaren i huset, kunne dei sove trygt og godt og ho minnest dei snorka så høgt at ho trudde taket skulle lette – så trøytte var dei … Mor blei der i 3 veker – 3 veker med regn og skodde – kyr og geiter måtte mjølkast på omgang under tak. Dei kraftige arbeidsnevane til Karsten imponerte mor og Harald var ein svært snill gut. Ho fekk eit nært forhold til begge gutane. Då far til gutane, Håkon, skulle hente dei heim i september, kunne han glad fortelje at ei jente var fødd (Gudrun). Etter 6 gutar kom den etterlengta jenta. Håkon fekk imidlertid plunder med bilen på denne turen. I staden for å vente på reparasjon, tok mor beina fatt og gjekk den lange vegen til Vats og kom seg heim derifrå i drosje. Badekaret hjå Tvedt var ekstra herleg den kvelden! Ho snakka mange gonger om desse vekene i Skar som må ha gjort eit sterkt inntrykk på henne. Sommaren 2009 var mor og eg tilbake i Skar. Ho ville sjå att husa og fjella. I motsetning til i 1951 var det fint ver denne dagen. Stølen ligg ved eit vatn med 126 fin utsikt, men bakken opp bak huset med mjølkespanna må ha vore både tung og lang for dei unge gutane. Likeeins var det også eit godt stykke til bilvegen der mjølkebilen stoppa. Ein kan jo berre fantasere om kva slit stølslivet må ha vore den gongen i 1951. Sosialt liv Mor var ofte bedt i selskap på Nestegard, hjå Anna og Svein. Nestegard var eit sosialt samlingspunkt - fleire venskap vart etablert der og varte heile livet. Det gode venskapet med Diddi og Knut Seim vart etablert på same tida. Mor var hjå dei då Torstein vart fødd i mai 1951. Den gongen budde dei i Lunde og Knut hadde vore nabo med far sidan gutedagane. Mor var elles ikkje ofte på private besøk. Det hendte ho blei spurt om å sitje barnevakt i helgane. Dette var gratis arbeid. Mange gonger sa ho ja, men ho hugsa også ein gong ho sa nei. Foreldra skulle på fest og trengte barnepass til 3 ungar. Avslaget blei ikkje godt tatt imot av mor i familien. For kva skulle ein då med husmorvikar om ho ikkje kunne stille opp når folk hadde bruk for henne? Det var fleire kafear i Hol på den tida og dei var sosiale møteplassar. Sundagane var mor og Barbo ofte på Ringberg kafe og «skeia ut» med ein kopp kaffi. Mor måtte også dit ein gong Mary hadde brekt håndleddet. Mor understreka at ho lærte mykje av henne. Mary var den flottaste dama i Hol, sa mor. Ein gong mor og Barbo hadde gått frå Geilo, var dei både trøytte og svoltne og måtte stopppe på Veidal kafe før dei gjekk siste stykket heim. Hol fekk samfunnshus tidleg på 50-talet og mor var med på innvielsesfesten av Bygdahall. Her var det festar, filmframsyningar, basarar og andre arrangement som mor deltok på. Mor minnest at folk var meir sosiale før. Folk gjekk og sykla og hadde god tid til å stoppe og prate med kvarandre. Andre tider Folk var ikkje fattige, sa mor, men dei var nøkterne og forsiktige og nytta alt dei hadde. Folk flest var bønder og det var lite pengar blant folk, bortsett frå dei som hadde fast lønsarbeid. Det var anleggsutbygging ved Hagafoss - fossen blei lagt i røyr - og arbeidet på Stolsvassdammen var i gang. Anleggsarbeidet skaffa etter kvart lønsarbeid til mange i Hol. Mor var inne i dei fleste hus i Hol og blei godt kjent med folk og tilhøve i bygda. Ho var godt likt og flink og rask i arbeidet. Seinare blei bygdebøkene flittig lesne. Ho var slektsinteressert og skaffa seg god oversikt over slektsforhold i Hol gjennom fleire generasjonar. Var det noko me lurte på, så var det berre spørje henne. Ho visste som regel svaret og viss ikkje, så visste ho i alle fall kvar i bøkene ho skulle leite for å finne det me lurte på. Arbeidet som husmorvikar tok slutt då mor gifta seg med Jens i 1955. Gifte kvinner hadde sjeldan lønsarbeid utanfor heimen på 50-talet. Mor fortsatte sitt allsidige virke med stor arbeidsglede som husmor i Sørheim. Den store skilnaden på då og no er den enorme velstandsutviklinga. Det var vel ingen for 60 år sidan som kunne forestille dagens velstand og forbruk. Bygda har endra seg frå natural – til pengehushald. Turisme og hyttebygging har i stor grad erstatta landbruket. Full barnehagedekking har ført dei fleste kvinner ut i lønsarbeid. Husmora i si tradisjonelle 127 Mor og far på fjelltur i Vest – Jotunheimen. Foto utlånt av Britt-Mari Sletto. form er historie. Mor følgde med på denne utviklinga og tok tidleg førarkort. Mor hadde også ein periode som fast heimehjelp for fleire eldre på 80- og 90-talet, før ho sjølv blei pensjonist. Materielt har folk utan tvil fått det mykje betre. Kvardagen er lettare. Det fysiske tungarbeidet tek maskinene seg stort sett av i dag. Men kvardagen for folk flest er blitt meir hektisk. Tid, som folk hadde mykje av før, opplever mange å ha lite av i dag. Mange felles møteplassar i Hol er borte. Bygda som før var stille og roleg, er nesten like hektisk som det urbane livet med sundagsopne butikkar og stor auke i biltrafikken. Har framsteget teke frå oss verdiar me skulle teke vare på? Tida kan ikkje spolast tilbake. Det som var, er forbi, er forbi … Britt-Mari Sletto 128
© Copyright 2024