SAMFUNN DAG OG TID FREDAG 25. JANUAR 2013 7 Den norske arkitekturen I denne serien reiser Ronny Spaans rundt i landet og ser korleis det står til med arkitekturen i norske byar og bygdebyar. Ronny Spaans er forfattar og filolog. Kongsberg er Noregs teknologiske hovudstad og ein av dei største innpendlingsbyane i landet. Numedalslågen deler byen i to: Nymoen og Vestsida med Bergseminaret og kyrkja. Spiret på det siste synest på biletet. Kongsberg: Ein bergstad som slår sprekkar Kongsberg vil blåse liv i byen ved å flytta høgskulen inn til sentrum. Men politikarane gløymde å spørja eigaren av skulen, Kunnskapsdepartementet, om lov til flytting. No kan heile prosjektet gå i vasken. RONNY SPAANS (TEKST OG FOTO) [email protected] V elkomen til Kongsberg, Noregs mest splitta by! Det råder så stor mistru og sinne i byen at det ikkje synest tilfelleleg at Kongsberg Våpenfabrikk ligg her. Og grunnen til usemja? Den nye kunnskaps- og kulturparken (KKP). KKP har ført til at Kongsberg Høgre har brote saman, at det har kome mistillit mot rådmannen, og at det har vorte igangsett gransking av KKP-eigartilhøvet av korrupsjonsjeger Erling Grimstad og revisjons- og rådgjevingsselskapet hans, BDO. «KKP tyder ikkje byutvikling, men byavvikling», varskur ein kongsbergensar. Nye bydelar skyt opp som sopp i norske byar. Bjørvika i Oslo, sørsida i Ålesund og Brattøra i Trondheim. Eit stort hamskifte går føre seg i norske byar. Men Kongsberg er den byen der den mest dramatiske endringa skjer. I Noregs eldste industrisamfunn skal ikkje ein ny bydel reisast, men sjølve bysentrum skal forskuvast. Det skal skje ved å reise KKP i gamlebyen i Kongsberg. KKP skal bli eit fleirbrukshus: høgskule, administrasjonslokale, ungdomsskule, vidaregåande skule, bibliotek og kino med kulturhus skal inn i same bygningen. Kostnaden blir på godt over ein milliard. «VULGÆRT, BRUTALT OG HARRY» Det fyrste ein gjer når ein kjem til ein ny by, er å finne fram til Stortorget. Her ligg sjela til byen – tenk på «Grand Place», «Grote Markt» eller «Plaza major» i europeiske byar. Torget er den naturlege kjernen for ein by. Ein kan ikkje akkurat seia det same om Kongsbergs midtpunkt. «Stortorvet» lyser det på fasaden til kjøpe senteret midt i byen. «Vulgært, brutalt og harry», uttala kunsthistorikar Tommy Sørbø under ei kåring over Noregs styggaste bygg i NRK for tre år sidan. Kjøpesenteret kom på sjetteplass. Kommunen har ført ein streng politikk overfor handelsstanden. Aktivitet skal haldast inne i sentrum, difor ligg shoppingsenteret her. Men kongsbergensarane eg tala med, meiner bygget er så stygt at det heller kunne vore gøymt bort i ein skog utanfor byen. Med åra har senteret vakse med tilbygg etter tilbygg til ein uformeleg masse. Sentrumsområdet det ligg i, Nymoen, gjev dessutan eit variert inntrykk. Byg ningar av vidt ulike stiltypar står attmed einannan, men er i høgd og volum samstemde. I så måte representerer Ny moen eit typisk norsk bysentrum. Det same gjeld bilbruken som dominerer i sentrum. Men ting skjer: No er E134, hovudvegen til Bergen, flytt ut av sentrum. RIKSANTIKVAR TRUGA MED JULING Kongsberg kan ikkje klaga over vakre naturomgjevnader. Nybrufossen til Numedalslågen skil Nymoen frå Vestsida, gamlebyen. Di lenger vest eg kjem, di vakrare blir det – men di tomare blir det samtidig. Det er trist å sjå Kirketorget, omkransa av den vakre barokkyrkja og Bergseminaret, livlaust på ein laurdag føremiddag. Kommunen har alt flytt jazzen og Kongsberg Marken frå Nymoen til Vestsida for å bøte på problemet. Men det er ikkje nok. – KKP er fyrste sjanse på tretti år til å skapa folkeliv på Vestsida, seier Per Ole Bryn, gardeigar og lokal eldsjel. Bryn er personifiseringa av gamlebyen. Han fortel kva offer familien hans har gjort for bydelen. Ved godt, gamalt byggjehandverk har dei halde bygardar ved like, ofte i kamp mot rigide reglar 8 SAMFUNN DAG OG TID FREDAG 25. JANUAR 2013 Stortorvet kjøpesenter (til høgre) er midtpunktet i dagens Kongsberg. Det er kåra som Noregs sjette styggaste bygg. No skal Kunnskaps- og kulturparken (KKP) reisast på Vestsida (til venstre). Det vil forflytta sentrum attende til gamlebyen. Fleirtalet av innbyggjarane er derimot imot bygget. Det same er riksantikvaren, som seier han gjennom lovverket kan bli nøydd til å stogge prosjektet. hos riksantikvaren. – Då riksantikvaren ville forhindre restaurering av eit bygg ved å varsle fredingsak, truga eg han med juling. Han viste seg ikkje meir! Bryn vektlegg at dette ikkje gjeld dagens, men ein tidlegare riksantikvar. – Det er krefter som jobbar imot vitalisering av byen. Spør motstandarane av KKP kva dei har gjort for Vestsida! Kongsbergensarane eg tala med, meiner bygget er så stygt at det heller kunne vore gøymt bort i ein skog utanfor byen. SOSIALDEMOKRATISK ARKITEKTUR Ikkje alle er samde med Bryn. – 70 prosent av innbyggjarane i byen er imot flytting. Det viste ei undersøkjing i fjor. Svært mange ingeniørar i teknologibedriftene er òg imot. Den som er for, er rektoren ved høgskulen – ho er frå Drammen og vil kopiere flyttinga som har skjedd der. Det seier Kjell Gunnar Hoff, dosent i føretaksøkonomi ved Universitetet i Ås. Hoff er frå Kongsberg og har tidlegare vore leiar ved Høgskolen i Buskerud. Eg møter Hoff på Raumyra, der Høgskolen i Buskerud held til. Skulen ligg ikkje meir enn halvannan kilometer unna sentrum. Slike sosialdemokratiske kommunale bygningar finst det mange av i Noreg. 80-talsgardiner i regnbogefargar og lilla trekk på benkeradene i auditoriet. Jamført med det nye signalbygget er det frigjerande at ein har byrja tenkje stil og karakter for nybygg. Men Hoff meiner innhald er viktigare enn form: – Høgskulen fungerer godt og kan byggjast om utan at leiga blir auka. KKP er ein blåkopi av Papirbredden i Drammen, og der sit kommunen att med ei husleigerekning på 3 millionar kroner årleg. Kongsberg har ein annan bykarakter enn Drammen. TAP AV LEIGEINNTEKT – Men skal ikkje Vestsida få nye impulsar? – Sjølvsagt, fyrsteprioritet er å få inn eit hotell på Nytorget. Ein bør samtidig få inn bustader og næringsverksemd, ikkje eit digert kompleks som bryt med harmonien i bydelen. Siste nytt i saka har med eigartilhøva til høgskulen å gjera. Kunnskapsdepartementet eig høgskulen, medan Statsbygg – og dermed Fornyingsdepartementet – eig høgskulebygningen. Flyttinga kan medføre stort tap av leigeinntekter for Statsbygg. Om kommunen og høgskulen har røysta ja til KKP, har ikkje departementa vorte spurde. No har saka hamna på bordet deira. – Det røper kor dårleg fundert KKP er. Kjem det ein liten stopp, må heile prosjektet skrinleggjast, konkluderer Hoff. Brønnøysund Svært kjøpesen ter plassert i sen trum prega av låghus. Sogndal For mange betongkasser med flate tak. Tromsø Brokut arkitek tur, men byen har sjarm. Stavanger Spenstig arkitek tur utan vektleg ging på signal bygg. – FLEIRE ENN TO STANDPUNKT Det er altså halvannan kilometer mellom sentrum og høgskulen – det er ikkje tale om store stykket! Problemet er at lærestaden ligg aust for Nymoen, medan næringssenteret i Kongsberg, teknologiparken, vest for Vestsida. Det gjer ein mellomstor by som Kongsberg urimeleg langstrekt. Kongsberg er attpåtil ein av Noregs største innpendlingsbyar med 5200 pendlarar, mange frå Oslo-området. Mykje tid og krefter går bort på transport i byen. Fortetting er difor løysinga. – Talet på pendlarar har auka drastisk dei seinaste åra. Skal folk busetja seg i byen, må vi gjera han attraktiv. Difor treng vi KKP, seier Wivi-Ann Bamrud, marknadssjef i Kongsberg næringsforening. – Dessverre har KKP vorte ein diskusjon om høgskulen. Men det er fleire enn to standpunkt i denne saka. Det skulle gå an å reise eit kulturhus på Vestsida utan å flytta høgskulen, meiner Anne Kierulf, SV-politikar i byen. «DOBBELTSPILL PÅ KONGSBERG» Ja, er det ikkje mogeleg å fortette, men samstundes operere med mindre einingar? Men då er Bergseminaret grunnlagt i 1757 blir omtala som den fyrste tekniske høgskulen i verda. Eidsvoll Nasjonal vogge truga av monu mentalismen i Gardermoen. Dosent i føretaksøkonomi Kjell Gunnar Hoff på tomta der KKP skal liggje. – Heile prosjektet er prestisjebetent, seier han. Kristiansand Mellom småhus og stormannsga lenskap. Ål i Hallingdal Det skal meir enn bonderaud fasade til å gjera ei bygd bonde romantisk. Ålesund Gje oss detaljane og arabeskane attende, livsgleda i jugendstilen! Kragerø Perfekt på grensa til keisam. Bergen Bergen sentrum får så mangt eit hjarta til å smelte. Rakkestad Har lagt ned kjø pesenteret og flytt handelen inn til sentrum. vi inne på kommuneøkonomi: Til liks med mange norske kommunar går Kongsberg i minus. For å etablere viktige sosiale institusjonar som kulturhus må kommunen tenkje spektakulært og lukrativt og samarbeide med andre aktørar for å få budsjettet i balanse. Utan høgskulen og dei store leigeinntektene KKP vil få frå dei, blir det ikkje signalbygg på Vestsida. Og det finst eit anna uromoment: Kommunen eig 40 prosent av KKP, medan samarbeidspartnaren, Bolten Eiendom, eig 60 prosent. Selskapet er styrt av Erik Løfsnes, ein mann med fortid i IT Fornebu og Entra Eiendom og som har vore granska av Riksrevisjonen. I Kapital i fjor var det ei sak om mannen under tittelen «Løfsnes ufine dobbeltspill på Kongsberg». Løfsnes har halde kommunen for narr, går det fram av artikkelen. Det er stadfest av konsulentfirmaet BDOs rapport som avdekte at Bolten var upresis i informasjonen til Kongsberg kommune i tida før dei skreiv under på kontrakten. Vel, same korleis prosessen har vore; utfallet av byutviklinga i Kongsberg skimtar vi alt: ein historisk by utskjemd med to store, uformelege kolossar: kjøpesenteret på Nymoen og KKP på Vestsida. Voss Homogent og vakkert byrom, men utkanten av sentrum øyde legg heilskapen. Arendal Byen har poten sial til å bli av dei vakraste i lan det. Difor vert ein vonbroten. Jam vel gamlebyen er skjemd ut. Røros Det mest impo nerande er at alle kommunale insti tusjonar enno ligg i gamle tre hus. SAMFUNN DAG OG TID FREDAG 25. JANUAR 2013 9 Arkitektur Mattradisjonar På Vestsida står nasjonale arki tektoniske skattar på rekkje og rad: bygningen til Bergseminaret, omtala som den fyrste tekniske høgskulen i verda, og Kongs berg kyrkje i seinbarokk stil med Noregs vakraste altervegg. Den gamle apotekbygningen bør òg nemnast. Han brann ned under pinsebrannane i 1988. Kommu nen våga å reise bygget opp att i stilkopi året etter. På andre sida av Lågen er inntrykket meir variert. Kjøpesenteret får det til å fryse nedetter ryggen på ein. Men her finst eit par perler òg, til dømes stasjonsbygningen og funkisbyg ningen til Fagskolen Tinius Olsen. Kongsberg ligg ved inngangen til Numedal, eit område med rike mattradisjonar. Det finst diverre ingen matutsal med lokale råva rer i byen. På restaurantfronten er situasjonen betre. Opsahlgår den kan freiste med med hjort frå Wåla hjorteoppdrett. På det tradisjonsrike Kongsberg-Marken kan ein få kjøpt lokalmat. Elles kan Skrågata mat og vinhus med franske retter på Nymoen tilrå dast. Likeins det nyopna Skravle central1 – eit lite stykke Dan mark, som ligg i ein lågare pris klasse. Ein matpakke med danske smørbrød for 75 kroner er sun nare enn burgar på kjøpesenteret. Terningkast: 4 Terningkast: Møtestader Kongsberg har Noregs vakraste altartavle. Drammens avdeling av Høgskolen i Buskerud har fått spilder nye lokale i Papirbredden (øvst). Avdelinga i Kongsberg vil ikkje bli sitjande att i dei velfungerande, men trauste lokala på Raumyr (nedst). Sykkelstigar Useljelege skulebygg Statsbygg er tydeleg på situasjonen i Kongsberg. –V i legg oss ikkje i kva skulepolitiske planar høgskulen har, men vi har informert dei om at end ringar på anlegget på Raumyr kan utførast i dei eksisterande lokala utan at leiga blir auka. Bygget er tolleg nytt og godt halde ved like; ei naudsynt modernisering er fullt moge leg, fortel Frode Meinich, direk tør av eigedomsavdelinga i Statsbygg. Når høgskulen flyt ter ut, vil Statsbygg alltids finne nye leigetakarar, er svaret eg får i Kongsberg når Stats byggs meining blir nemnd. Men er det så lett? – INGEN NYE LEIGETAKARAR Universitetet i Agder varsla i 2005–2006 at dei ville gjen nomføre ei flytting – lik den i Høgskolen i Buskerud. Kva var lagnaden til dei tome lokala? Risør Ein av Noregs best bevarde trehusbyar, men truga av eit stort byggeprosjekt. Alta Byen er spreidd i fleire sentrum med høge hus. Løysinga er fortetting og fleire bustader i sentrum. – Det var ståande tre eige domar ledige etter at universi tetet flytte, eitt i Arendal og to i Grimstad. For den eine eige domen i Grimstad, Dømmes moen, utvikla vi ulike konsept for etterbruk, fortel Gro Brats berg, regiondirektør i Statsbygg region sør. Eigedomen vart ståande tom i tre år, kan ein lesa på nettsta den til Statbygg. Han vart i fjor seld til Grimstad kommune. – Vi fann ingen nye statlege leigetakarar som var interes serte i å bruke, difor måtte vi selja. Bratsberg fortel vidare at ein av dei andre eigedomane, skulebygget i Grooseveien i Grimstad, har lide same lag nad. Denne eigedomen er på sytten tusen kvadratmeter og har i lang tid vore ute for sal, men Statsbygg har enno ikkje funne ein kjøpar. Statsbygg lei Oslo Fjordbyen skulle bli ein bydel for Oslofolket, men utfallet er kynisk eigedomsspekulasjon. Fredrikstad Ein schizofren plankeby. ger som kjent primært ut til statlege verksemder, ikkje pri vate eller kommunale. ATTRAKSJONEN Attraksjon er eit stikkord i denne debatten. Gjennom samlokalisering av kunnskap og institusjonar vil Kongsberg gjera seg attraktiv for nye verk semder og høgt utdanna folk. Termen «spektakulært» går att i presentasjonen av vinnaren av arkitekturtevlinga for KKP, «Silver Factory» av det norske arkitektselskapet Code Arkitek tur AS og nederlandske Meca noo Architecten. Førebiletet i Drammen for KKP, Papirbred den, kan i høgste grad òg kal last spektakulært. Kva kan Statsbygg stille opp med? Statsbyggjarane vil gå ei tung tid i møte. Skulebygning ane deira er rett og slett for trauste. Hammerfest Hammerfest byd på det klassiske nordnorske arkitektoniske kaoset. Trondheim byr på perler som Stiftsgården, Hornemannsgården og Erkebispegarden. Minus for kontor-infernoet på Brattøra. Lillehammer Olympiske vintergudar kom med byliv og infrastruktur. Men i festrusen gløymde dei sentrumsområdet kring Mesna-elva. Kongsberg er ein av mange byar som titulerer seg som sykkelby. Med ein «sykkelby» bør kunne skilte med separerte sykkeltra sear. Om sentrum er flatt og lang strekt, finst her ingen eigne syk kelruter. Men det finst ljospunkt: Kommunen stimulerer til sykkel bruk ved tiltak som «ukas sykkel post», og sykkeldelen i byen er på ti prosent, noko som er høgt i norsk samanheng. Ei undersøk jing i fjor viste dessutan at Kongs berg er den byen norske syklistar kjenner seg tryggast i. Elles er det bygt eit stort sykkelparkerings hus ved jarnbanestasjonen. Terningkast: 4 Kollektivtrafikk Om vinteren blir Kongsberg Mar ken arrangert, ein vintermark nad med tradisjonar attende til 1600-talet. Men Kongsberg er sjølvsagt mest kjend for Kongs berg jazzfestival som går av sta belen om sumaren. Andre ting som bør nemnast, er den klas siske musikkfestivalen Gloger festspillene og alpinanlegget med eit stort skiløypenett som ligg ved bykjernen. Under jazzen og 17. mai er det fullt på Vestsida. Utfordringa er å halde på dette folkelivet. Terningkast: 5 Danske smørbrød hos Michael Riis Guldbjørnsen på Skravlecentral1. Råd til framtida Revitalisering av Vestsida skulle ha starta for lenge sidan. Kongs berg er merkt av utflyting og bilisme, men har som kunn skapssenter stort voksterpoten sial. Det finst ein veg mellom den gråe, sosialdemokratiske sam funnshusstilen og spektakulær, men identitetslaus signalbyggar kitektur. Ver vågal og bygg i sam svar med arkitekturen på Bergse minaret! Bygg i mindre einingar i staden for økonomisk usikre gigantbygg. Harmoni og venleik skaper best attraktivitet. Kongsberg er ein av Noregs stør ste innpendlarbyar med 5200 pendlarar. Talet er venta å auke. Samtidig veks folketalet. Kollek tivtrafikktilboda må auke i takt. I dag dominerer biltrafikken, medan bruken av kollektivtran sport er låg, og mange har dår leg tilgang til buss og tog der dei bur. Eit døme er rutebuss 401 mellom sentrum og høgskulen på Raumyr, han tek for lang tid. Her skulle det heller vore direk terute. Det er ved teke at dei to sen tra Nymoen og Vestsida skal knytast tettare saman gjennom to aksar. Det vil òg gje betre til høve for mjuke trafikantar. I Storgata på Nymoen er det bilane som råder. Terningkast: 2