NEG 105 Sauehald Hedmark
1. Førsteblad NORSKETNOLOGISKGRANSKING lo5 Einnenr. Hedmark Emne: Sauehald. Oppskr. av: Bygdelag: Ivar A.Streitlien. (adresse): Folldal. Herad: Tilleggsspørsmålnr. Gud: G.nr. Tynset. Streitlien og bygda. 165 Brau. 3 Merk av am oppskrffm er etter eiga røylmle. Eller om den er etter andre heimelsmenn: (ta også med alder, heimstad, yrice): Bondekone Aslaug Plassen 50 år. (syster mi) Folldal. SVAR Mellom 20 og 30 sauar. Ukjend. I 1865 hadde denne garden 26 sau, mindre bruk hadde frå 8 til 16. Det er ukjend at det skulle vera nedgang i sauehaldet etter denne tid til fram mot 1900. Bet fdrste eg minnest, var de.t"norsk" sau. Moko iblanding av "tauter" var det også. Eg kan minnes ein gong det var sanka saman mykje sau om hausten og jaga inn i eit sauhus, at eg sette meg opp på ein stor vedde og reid rundt i saufjoset på denne. Det var ein tauter—vedde» Etter 1914 vart det meir og meir sjeviott. Det var Sau—Seland som gjorde mykje til dette. Han var styrar av jordbruksskulenpå Storsteigen og agiterte sterkt for sjeviott. Den var finare i ulla fekk litt etter kvart den ugjerda at han ikk. je vil— le gå samla på fjellbeitztEi tikke med sine lamy kunne gi seg til å gå i heimetraktene heile sommare . Og nå kan ein sommarsdag sjå mengdevis av sau langs med riksvegen. I nyare tid er det også mykje spelsau, og noko ryggjasau og dalasau. Vedden fekk gå rundt på bingen saman med sje — dene (tikkene), så dei fekk ytrette det naudsynte utan noko tilsyn . Ein gjorde ingenting for å hindre tidleg paring. Dette firde til mange vinterlam. Seland tok også opp arbeidet for sein paring og vårlama. Dette rdrde også fram. Mest ved hanheving av handyr — lova som forbaud å sleppe veddene på hamna saman med dei andre sauene. Ein bruka både eigen vedde, og det hende at ein fekk låne vedde i granne9:arden. Ein seier at sjedda (tikka) er blesmal men. veddens tilstand har ein ikkje noko nbmn p?„. 2. Inge=ing. Konene— mt mange i alle hdve — påstod at vinter lamma var dei beste. Lina Holen heldt sterkt på vinterlemming. Lamma vartstdrre og sterkare til dei skulle sendast tilfjells. Seland synte med sine forsdk at vårlamma vart like store, ja kan— skje stbrre enn vinterl_mma. Det var mykje orde skifte om dette i tida 1910 og utetter. Ein gjeldbukk var god å ha til slakt. Etter 1910 vart det vanleg å kastrere vedd—lamma. Eg har sjd1 kastrert fleire hundra, etter metoden som Seland lærde frå seg. Den er slik: Sjå og kje e:ter at båe steinane er nede i pusshuset. Med ei skarp kniv skjer ein så av den ytste delen av pusshuset idet ein held k3odt tak i ytste delen av dette med venstre landa. S. tar ein godt fas tak over nusshuset med venstrehanda, mellom tomme og peikefingeren. Da klemmest steinane fram. Tar så godt tak om eine steinen mellom hdgre hands tommel— og peikefinger og slit steinen ut. Like eins med mmmmden andre steinen. Det er gjort på nokre sekung. Ingen medikamenter. Var det vakswe.vedde— )./.sgammal— som skul— de kastrerast, så kom 'n Petter Sveen, minnest eg ein gong. Han •tumma av• sedstrengen frå sjdlve steinen. Det tok noko tid, ty'cte eg, som sat og heldt i vedden. For å hindre blodtap slo 'petter kaldt vatn over rygen på veddeketter del_ne hadde stått onn att. Nei. Sdyene fekk passa på og kom inn atter dei vaksne: I nyare tid skal gå fire greie seg sjilve. Det var ingen som såg etter og hjelpte til. Når ungan, etter ein tur i sauehuset, så spur e Såg du om det var kome noko lam ?, passar kvinnfolka ipå når lemminga seg og hjelper til. Sdya fekk ofte lunka vatn å drikke. Elles noko mj51drikke og av det beste hdyet som var. Heime var det fyrst eg minnest ei sers lde til sauhdyet — sauforlyu. Dersom det var noko lam som vartistanga ut av mor si, så nrdvde ein å få den lam—lause söya til å ta seg av dette. det, så Lu.ccast var det ikkje meire å ,Tjera, S5ya fekk gå til mjdlkelaginga hadde scana. Ein batt dei til ein kjeng i veggen eller ein stolpe, heldt lammet under juret til suging, Når så sUya stanga til avkommet sitt, fek ho ein omgang juling. Dette kunne ta seg onn att fleire gong. Ein kunne la lammet suge bakanifr, og da hadde ikkje sdya tak til å stange. Så hjelpt det bra å ha dei to saman i ein binge for seg sjdive, gjerne med sdya bunden til veggen. Dei stal frå andre siyor, heslt slike som hadde berre eitt lam, og sau samstundes med dette inntil sdya vart merksam na tjuveriet og ga lammet ein dult. Len det kom fort attende. =.CDSKGRAN,S3IG 19359 3. Sdyene lemde aldri ute sjå oss. Garden ligg 860 moh og våren kjem seint. (Kona mi som er född og oppvaksen på Nærbd, Jæren, fortel at ho leita opp nyfddde lam ute i marka, bar desse våt lamma i forkledet medan sdya fdlgde med. I finnelön fekk dei ein buddafor kvart lam. Buddavar eit hardkoka Ja, og dette kopplammet vart ofte gåande heime heile sommaren. Heilt til sauen kom heim att om hausten i september. Lamma fekk så greie seg ;:,ed det foret som det vaksne sauene fekk. Alle sauene vart merkte • Lamma også fdr dei vart slepte titfjells. Mor og far stod for merkingo. Vårt merke var: tåsneidd bak hdgre dyra og hakk bak venstre 3yra. Ein bruka ei kvass soks. I nyare tid er dyremerke med b,okstavarog nr. tatt i bruk. I gran4a vf3xvar det hdgst 12 eigarar, og dei Lladdenokså god greie på kva merke kvar einskild hadde. Det var bruka rett avsneidd av hdgre öyra, av venstre dyra og av bhe dyra. Hakk bak v.d., bak h.J., og bak båe. Eller fr:=maieitt eller båe. Ved Abinasjon mellom desse og andre kunne ein få aldri så mange merker. Bi:ane vart kasta. Ein måtte spdrja seg f=1. Det var ingor liste over dyremerker. Kom det framand sau med, og det hende, enda den gamle saue var flink til å halde saman med bjdllesauen, så undratt konene på.kven som hadde slikt merke., og som regel vart floken 15yst ganske snart. Da Aslaug var lita gjente, heldt ho mykje til Dersom ho i sauehuset, iser etter det kom lam. var borte, så var ein sikker på å finne henne der. Ho hadde namn på kvar vaksen sdye og på laman. Ho kjende kvar ein, og det myke betre enn mor. Det var som oftast eit eller anna sermerkt som ga grunnlaget for namnet. Svart-nåssån, sva-rt-foten, krokfoten, gråfoten, musongin (denne var heilt snau ved fddslen, ak_:uratsom ein musonge og fekk bera dette namnet heile :ida), krokspelen, stuttspelen, botingen, svartboten, o.s.b. 2 . Så snart det vart berrfleker i skogen, fekk, sauen koma ut, og finne seg lyng eller måsså. Den kunne også få gå innpå jordet lite grann, men vart sndgt bortvist frå dyrka mar:. NOVKETNOLOGISK GRANSX:NG 4. 29. Nei, ikkje i mitt minne. I gamle dagar var det bruka grinding. Det var att fleire slike grin— dar det förste eg kan minnast. Eg hdyrde aldri no— ko om denne grjinggangen. 30-34. Ukjend. Berre ein bjöllesau i flokken. Det var den myndigaste og s:drste sdya (sjedda) som fekk den æra å bera denne samhalds—tingen. BjUlla var kjdnt og ein tala om saubyille i motsetnad til kubydlle eller hest',9jUlle.3au.bj5llavar cte av jarn ogilekk. klangen av dette materialet. Ein jarnklave cm halsen som bjblla hekk i. Ein hdrde kvar helst sauen gjekk, og sauene. som hdyrde flokken til, vart kjend med den serskil— de klangen, og heldt seg der bjdllesauen fbrde dei. Nei. Nei. Såmmårlam. Eg kan ik_je minnast nokon gong at vi hadde såmmårlam. I tilfelle det var slike lam, vart dei merkte nes— te vår fdr dei sleptes på fjellbeite. Fdrst gjætte vi sauen i heimemarka. Når det så leid så langt at det var bergingsvon i fjellet, fdlgde vi sauen litegrann opn i lia mot Streita, og da fann sauen vegen sjl. Sauen stunda til fjells. Den heldt seg helst i Streiten og i Me— seterh3'n mellom Grimsdalen og Folldal. Var det smått om beite nå desse traktene, fann den vegen til setervangane i Grimsdalen og lurde seg innpå vangane til forarging for dovringane som setra der. Men gjerdet kring vangane var ickje noko stensle, og sauen skj5nte ik:je at det var forbudt omre.de innafor. Såsnart det vart beite i qdgda, sette sauen, tilfjells og h ldt seg der heile sommaren. Den kom da saman med annan sau, så det kunne bli större honar. Dei tri Streitliegardane,tri Sve—gardar, to Fall—gardar og tO—tri gL,rdarfrå Botta—grenna hadde sauen sin på dei fdr nemnde :raktene. Det hende også at sau frå andre gardar lenger undan kom inn i flokken. Vi hadde aldri noko tilsyn om sommaren, visste ikkje kvar sauen heldt til. Ukjend, men det er fortald at det hLr vore slik saudrift på eitt av cei mange legra i fjellet mellom Folldal, Onpdal og Kvikne. 45. Ukjend. 46. Höyrde aldri om nokon fare. Ulven var borte. Jer— ven like eins. Fjella er slette og fine, det er ingenstad ein kan gå i skorrfeste. NOP.f.K ETOLOG‘SK GRANSKING 19359 5. Når det leid ut i Jeptember tok dei vaksne til 47. å tale om at dei burde vel snart sjå ivegen etter sauen. Ein vart samd med grannane om kva dag ein skulde sjå iveg> Så tok dei iveg, eit par-tri karar, tidleg om morgonen. Gjek over fjellviddene og speida etter sau. Kom kanskje borti ein hop og kunne med kikkerten finne ut om det var kjende sauer, eller kom så nær at dei drog kjensel på saubjdlla. Var det surt og kaldt i veret, så visste sauen sjd1 at nå skulle han heim att, og var viljug til å å fdlgja på vegen. I;Ied salt kunne ein lokke sauen til seg, strd rundt på steinheller dersom det fantes slike eller på den slette marka. Det var alltid eldre sau som kjende til kor godt saltet smaka og gjorde seg ti:gode med med dette, andre fekk hus til å undersdke kva det kunne vera, og det var ikkje så vanskeleg å få sauen til å stane, og ein kunne koma på nært hald og få sikrare vismunn om dyremerker og andre kjenneteikn. Sjeviotsal)ener meir redd og sky, v nskelegare å koma innpå. Elles er det stor skilnad her. Det kjem så mykje an nå korleis sauen er stelt heime. 4,,w4gmk~ (Gesse to)karan9)jaga så meu seg all sau anten det var sjdleigande eller ik:je. Komen heim vart sauen jaga inn i saufjos eller andre fjos som kunne hdve, og ein skilde ut sine eigne. Var det så mam-zefrå næraste grend, så hende det at ein kar jaga denne resten over til Bottagrenda, dersom det ikje skulde hdve slik at det var alednokon sausankar derifrå. Nei. 5o. Sauesankaren tok vc,repå sauen og melde frå til alle han kom i kontakt med at han hadde framand sau med det og det merket. På den måten spurdest det heller sndgt til eigarmannen. Etter det vart telefon og dertil bruk av namnemerket,så er det greidt i denne saka. Innpå jordet. Så kunne dei ta seg ein tur borti skogen Dei tri Streitli-gardanehar skogmark til alle sider. 5. Ukjend. 543.Nei. Ukjend. 95. I saufjoset. Eit enkelt timbra firkanta hus med ddr inn frå eit skjele i eine tverveggen. I andre tverveggen ein glugg midt på veggen os eit vindu over gluggen. Her gjekk sauene på tallen. Ikcje strd. RomLet kunne delast i mindre rom med lause grindar. Pl. Nei. OISK GRANSKIIIG 1 6. Hdy, lauv og måsså. Når det var godt ver, fekk sauen koma ut ein tur kvar dag. Det fdrste eg minnest — kring hundraårs—skiftet — bruka far å kdyre heim gnag til geita tg sauen, men det vart snart slutt med det fordi somme, meinte at ein på denne måten kunne få småkrdtter som tok på skogen om sowaren. Eg så berre ein gong at geitene våre gnog på små furutre. Det var ein dag i gjætleskogen at vi vart ståande lenge i eit skog— holt under eit regnver. Da vart nok v•ntetida for lang for geitene, og dei som var mest utom seg, tok til å gngge, og andre tok etter. Kring hundraårskifxtet tre gong for året. I febru— ar klynping av slaktsauene. Ein ville gjerne at desse skulle få (in bra ullpels da skinna vart bruka til skinnfell, og dei svarte skinna til sauskinnsmudd. I mai vart så resten clypte. Og om hausten attflike fdr innstdda tok til, tredje klyppinga. Sausoksa. Mor ville klyppe på vaksan. Nå er det ingen som tar omsyn til månestillinga. Mor sette seg på golvet og la sauen inn i fanget sitt med hoviidog framkronp halvveges onpi fanget. Ho bruka ikcje å binde fdtene på sauen. Mor klypte alltid inne på golvet i fjosskjelet. Ukjend. Om våren var sauen lauga fdr klyppinga, elles ikkje. Vi hadde eit stort kjer til dette. Fyllte dette 3/4 favilm med varmt vatn . Bruka Dougals sauvask oppi. Hadde far tid, så var han med. Men mor og tenestgjenta greidde det også aleine. Sauen vart löfta oppi og klemd nedi så berre hovadet stakk opp av vatnet. Vart så gnudd og arbeidd med hendene alle stader over croppen, og sers godt der sauen var skitten. Ferdig, fekk sauen reise seg op, den meste væta klemd ut av pelsen. Så gjorde sauen eit hopp så vasspruten stod og kom seg ut av dette lauget. Mykje vatn gjekk til spille, så ein måtte fylle på! nytt. Vaskarane vart også nokså blaut fdr lauginga ' var over. Sauen fekk så springe ute nå jordet et— ternå. NOR:K MOL,:):ISKGRANSKING 19359 7. Tilsist vart gammalklæa vaska i logen. Det amam var sterk lut, så lorten gjekk fort av. Etterpå sa kvinnfolka at dei lauga seg sjd1ve også, men det var vist berre noko dei sa. Det var alltid mor eller dei eldre systrene som klypte sauen. Karane hadde ik:je noko med det å gjera. Nei. Ukjend. Suuen fekk alltid bite llsoksa,da vart han meire roleg, sa mor. På einskilde sers pene sauer vart det sett att ein liten dott atte&6t på lenda, ein lykkedott. Den skulle vera eit vern mot farer eller skader SOJ sauen kunne koma ut for. Det var lelst vaksen sau som fekk springe omkring med denne lyedotten. Eit lam var som regei forlite til å få lykkedout om våren, og ved klynninga om hausten var det ikkje bruka lyk:edott. Dotten var berre liten, kanskje 3 x 3 smt. Lykka skulle fdlge med sauen. Mor bruka lykkedotten til langt ut i 1920-åra. Så kom maskinklypning i bruk, og lyk:edotten vart meia ned saman med den andre ulla. Det 1åg fullt med ulldottar kring saueqog klypparen, og dersom sauen var interessert i den lause• pelsen sin, så kunne klyparen ta ein dott som sauen fekk lukte nå. Vinterulla laut ein vaske dersom ein skulle bruke ulla sjd1, Vårulla var rein etter lauginga og effiom trong vask. Ein måtte nasse på at sauenM ikkje skiba&seg til etter laJginga. Tallen var som regel grave ut av saufjoset og turt strd lagt over golvet, så det var fint og reint å ligge på. nynninga måtte foregå straks etter lauginga så snart sauen var turr vorten. Ukjend. Vinterull, bruka til veft. Vårull bruka til strik:ing, Haustutl, bruka til renning. Ulla vart ikkje sortert etter godleikkn nå dei ymse kronpsdelane. Einast var at ein kunne plukke frå dårleg ull under buken og nedst på fdtene Vinterklynpinga tok sluttifdrstnå 1900-talet av ymse grunnar. Det var som regel kaldt i februar og ein hadde ingen varm stad å halde til på, dagen var stutt, og dagsljos måtte ein ha. Lamneutstyretvaf( ikkje så godt enda at det var til stor hjelp til slikt arbeid. Skinnfellane fall i kurs, og ein tok saueskinn til dette bruket. Eg det ikkje så 2111* fekk to skinnfellar til bryllunet mitt i 1919, og dei var laga av vårklynte skinn. Den eine fellen er NCLKLTIMLOGISK GRANSXING 35 9 8. i bruk enda som underlag i senga når det er rette— leg kaldt. Til sa,skinnsmuddenskulle det vera svarte skinn, og det var det få av, så ein laut m samle på slike skinn i lenger tid til ein mudd. Heime hadde vi to muddar, men det vart ikkje sydd nye. Andre inotarkom inn også på dette området. Såleis vart det litt om senn Vårull til veft og stri-kking,og Haustull til rem_ing. Som nemnd under 79 ville ein gjerne ha svarte skinn til sauskinnsmudden,men det var langt i mellom svarte sauer. Dette kjem av at den svarte ullfargen er ein ressessiv arveeigenskap. Sjd1 om ein para svart.&4jedde med kvit vedde, så vart det kvite lam, kanskje med ein liten svart flekk her eller der på kroppen. Vi hadde ei $.6jeddeein gong som fekk nemnet svart 'edda,og det slompa til at ho fekk svart lam, men sjeldakheilt svart. Svart ull måtte ein ha for å få grått vadmel. Med lie svart ull, vart det ljostgratt. Eg minnes ein kar som hadde sterk ljosgrå vadmelsdress, ein kunne freistas til å kalle den kvit. Så skulle karane ha svartklæde til bruk i hdgtid og ved gravferd og til kyrkjeklæde. så her var det bruk for svart ull. Ein heldt på dei få svarte sauene så lenge det gjekk an når ein ville vera sjdlhjelpen og ikkje ty til omreisande dehandlarar (frå 1910 av). Ja, eg hdyfde anna. Nei. Ukjend. Ukjend. Heime selde vi ikkje sauslakt. Vi åt opp kjdttet sjdlve. Ukjend. I november. Da eg vart stor nok til det, laut eg vera med. Far la sauen på slaktebenken, eg set— te meg med ryggen mot sauen, tok tak om framfdte— ne med venstre handa og om bakfdtene med higre handa, og drog så nevane mot kvarandre framanfor bringa. Far slo så med ein tung hamar sauen i hovudet, spretta så opp skinnet under halsen, tok strupen og velendet (matrdyret) og reiv det laust frå blodårene, skar så over pulsårene så blodet ruta ut, tenestEjenta eller helst mor h,ldt så blodkopen under og rdrde rundt ed ein stUtrådvisp så blodet ikcje skulle levre seg. Når det så ikkje var .3eireblod att, fekc sauen eit knivstikk inn i ryggrwrgen mellom halsvirve— , len og hovtdet. (J(t var ein trist jobu å sitja halde i fdtene og kjenne korleis livet rann ut av dyret som ein hadde gjætt og stelt med om som— maren). ';:e!".1; GRANSKING „ 9. Nei. Ja. Eg kkn ikkje minnast at noko slags mat måtte etast med ein gong. Av blodet vart det laga blobklubb, feitklubb og blodpdlse. Denne maten kunne etast med ein gong eller lagrast utetter vinteren. Mauket til surpdlsa like eins. Hjerna og testiklane vart ikkje bruka. Far stod for nedsaltinga av kjdttet. Ukjend . Vomba, fagerhuva, botntarmen og småtarmane vart bruka til pdlselaginga. Vomba og fargerhuva vart skore til i hdvelegem storleikar. Det hende små— guten fekk pålegg om å springe borti grannegarden for å låne pdlsemdnster. Ukjend. Ein skartsau. Saufjoset var for rått og varmt. Når sauen gjekk på talle, så voks dette laget så det ut mot våre£ kunne vera frå 1/2 til 3/4 m. Veggene i sauhuset var ikkje sers hdge, umlag mannshdgda, og da vart det mindre og mindre rom etter klcartsom tallela— get voks. Nokor rådgjerd vart ikkje nytta. Lite kjend. Ukjend. Det hende visst at djukdommen fantes, og da vart den kalla skabb. Ukjend. Ukjend. lol. Ukjend. 102. Ukjend. lo3. Nei. Ukjend. Ukjend. Ukjend. Ukjend. Jkjend. 19359 GRANSNG 10. 1 109. Ukjend. Klauvmark, ein verkebyld mellom klauvane serleg 1 på lam. 1 !111. Ukjend. 1112. Saukoppar. 113. Nei. 1114. Nei. i115. Nei. 116. Rågåsott, sveiva, sldngja. 1117. Ukjend. Nei. Ein hadde ikkje nokor rådgjerd. Berre ein gong var det eit slikt tilfelle heime, og sdya döydde av det. Ukjend. Ukjend. Ukjend. Grehlen. Den kom av seg sjbl. Eg minnest nok at det ein gong kom ein dovring som selde einebærolje. Denne oljen skulle også vera bra når ku eller sau stod att, sa han. I grannegarden 1.1ddedei ei ku som stod att, og 'n Anton Systugun ga kua einebær— olje. Så gjekk han nedi fjoset for å sjh korleis tilstod. Ein gong han kom inn att, sDurde kona: "Ser du nogo te' einbæroli'n ?" Ukjend. Lamma kunne få teppe lakserolje. Ukjrnd. Ukjend. forstonpelse.Da bruka ein Det var lite sjukdom på den gamle sauerasen. Ver1a4:er turt og vrmt, og fjellbeita er også turre og fine. 1Dette hadde si:kert mykje å seia for trivselen og frisk4ileiken hjå sauen. I nyare tid er det sjukdom av ymse slag. 1 1 19359 r.:"._ ,[!K GRANSKING 1 I Førsteblad NORSK ETNOLOGIK Emnernr. 105. Tilleggsspor. smålnr. Hedmark. Kommune: Sauehald. av: Hans S.Hanssen. Emne: Oppskr. (adresse): Merk GRANSKING Gard: Vigdishaim. Gmr. Kongleveien, 2480 Koppang. av om oppskrifta eller om den er etter er etter andre eigen kunnskap, heimelsmenn Stor-nvdal. Bygdelag: Brmr.724 19 Mest sjølv. (navn, alder, heimstad, yrke). Andreas øien,2470 Stai, år - har gjeve svar nå M. SVAR Vanleg 10-12 . Nei, dei laga ikkje ost av mjølka. Dat var nedgang i nemnte årstall. Grunnen var sju dom . Mest alle hadde sjeviotsau.(Noer det sers mykje d lasau. A.Avlen. Dei heldt auge aed partnga. Dei prøvde berre å halda tikka unna væren. Dei hadde stor sett eigen vær på kvar Fard(bruk.) Brunsttid. Innavl meinte dei førde til mindre dyr. Ymse gardar hadde vinterlam.Dei rekna med at dei Freide seg betre i kalde vårdagar-som me ofte har her. Kastrering var sers lite brukt her,og eg veit ing n som kan fortelja om kva måte dei brukte. Søyene fekk betre stell ei tid før lemminga. Det vart ikkje gjeve hjelp her.( A.Ø. svara.) 5209X. Nr. Oslo. Søyer og lam fekk ekstra mjølkeskvetter etter fød elen. A/S 1. Ein har ikkje høyrd noko serlege tiltak. Stenersen & Sem 16. Dei hadde dei oftast i ein binge saman med lamme . cftK 2/ 17. Morlause lam vart ofte teke inn i kjøkenet -og " "koppa" opp(fekk mjølk av flaske med smokk.) (Kella tåteflaske .) 18. Det var nok sers sjeldan at lam vart fødda ute. Våren her er kald og lang-og sauene som skulle ha la vart haldne inne . Ein kjenner ikkje til at barn leita etter utefødde lam, men "kopplamungar"vart oftast aigedomen åt dei barna som "koppa" dei opp. Kopplam vart kjælne-og heldt seg nær husa. Lammet fekk suga til det greide seg sjølv. Dei va e dei av med å stikka ein rund kavle i munnen på dei. Dei saug til å byrja med, men so vart det nok lei denn turre pinnen. Kopplam fekk etter at flaska og kavlen var teke f å ein dei mjølk, utspedd- i KK bolle. B. Merking. Dei vart merkte med klipp i øyret. -I gamle dagar hakk i øyret. Dei bruka holstempel, tong. Kvar gard hadde sitt merkje.Nokon framst i høgre øyre, andre midt i, andre bakerst, ein annan fremst i vinstre øyre, osh. 25.Bitane vart kasta. ( A. Ø. ) 26.Alle vissta at den garden merkte sauen med klipp i høgre øyre, lengst framme o.s.b. ( A.Ø.) Nei .(A.Ø.) Tidlegast mogeleg. (A.Ø.) 29.Då sauen vart teken frå fjellbeitet, jaga dei han inn påM setertrøer. Her var det innhegningar. ,Ok.51( 3 30. Dei nytta ikkje grindgang. 31. Hausten. a. Setereigarane sloss nesten om å få sauen inmkpå si etertrø, Då vart trøa gjødsla. 33. Dei var der natta over. (A.ø.) Morgonen etter skulle dei gå så langt med sauen at dei kaa unna kuhamna.(A.Ø.) 34. Grinda var ikkje vern mot rovdyr. 35. Dei hadde bjaller av messing med eon kolv. Bjøll var heimasmidde. (A. Ø.) 5$(36) Det var for at dei skulIe høyre kor sauen,var. Sauene hadde ofte klave rundt halsen . (A.Ø.) Nei. A.Ø.) 41. Nei. 40 Nei. 411.Ora. våren slepte dei sauene på ayer i Glåma.( Her e enno ei biy som kallas Sauholmen. Så vart sauene slept til fjells. Det var gjetarar som åg om sauen ein gong i milIom. 42. Ja. (A.Ø.) 43. I mange år var det her ein gjetar som haite Ole ( A.Ø. ) saugjetar. A.ø.) 45.Nei .(A.Ø.) Gaupe og jerv var slemme mot sauen. For Berger Mas elt, som enno lever, drap jerven 11 sauer . ( A.Ø.) Når det var slutt med fjellbeitet, jaga dei saueu ina på setertrøene. Etter ei natt på setra. vart sauen førd til bygdsog der teke inn i ei kve. Her vart sauene skilde slik at eigarane ,sam var møtt fram, fekk at sine dyr. 2 '376 (A Ø.) 41GRA[TkelififiSK 3/ 9. Her var det ikkje fest. Om det kom framand sau inn, vart eigarane gjeve varsel om det. Dei kjendeoftast merkje til alle saue( A.Ø.) eigarar i bygda. På jordaae. (A.Ø.) Ein trengte aldri tilleggsfor her.(A.Ø.) Nei. 54.Fell ut. I eige hus. Ikkje bås. Det vart brukt sagflis. (a.Ø.) Dei vart fråstengt i eigen binge. Dei hadde eigen sauehamn til væren. Dei vart slept ut på øy i Glåma. Høy, lauv, mose. Aldri.(A.Ø.) Haust og vår. Sauesaks.(A: Ø.) Dei klipte sauen ved fullmåne. Ståande. (å .Ø. ) Eige skjule eller i stall trevet. Sauegard. ( A.g.) Sauene vart ikkje vaska før klippinga, men etter.( A.Ø.) Fell bort. Kvinnfolk. ( A.Ø.) Nei. Ukjend. ( A.Ø.) Nei. ( A.Ø.) 72 .Det let ein liten dott sitja att på halen. Det va gamal overtru. ENOt - SY.C.31g49.k1% 1101.% 73. Ulldotten let dei sitja att avdi dei trudde det va uhell i sauefjøset om den vart teken . (A.Ø:) 74. Bnød, sal 75 og ei klip med mjøl. Nei .(A.Ø.) 76. eil bort. 77. Haustull oF vårull. 78.Ikkje noko serskjlt namn,men lAra vart tekne for se sjølv-det var dArleF,asteulla. (A.Ø.) 7.DArlegaste ufla vart nytta til votter og strømper. Den betre til veving . 80. Kvite sauer . Ikkje aktuelt. Nei. -A.Ø. ikrsgamle. -A.Ø. Nei. 85.Veid. A.Ø. 86 .Nei. R7. Pausten. Slo med øks eller dei vart skotne. Dei tappa så blodet, ved halsestikk. Dai sprette så opp halsen oF tok ut j.nnmaten. Iannfolkagjorde dette. . 88.Nei. 89.Ja. 90. Dei nytta blodet og innmaten. Det skulle vera kaldt når dei slakta. Hjernen vart ikkje brukt. A.ø. 21.Dei salta ned og spekte maten. Slaktaren jorde det (Andreas Øien slakta på fleire gardar i 50 Ar-og han hadde alltid dette arbeidet. A.Ø. 2. Skinnet vart bruka til skinnfell, oF lagt i stolar m.v . fot at det skulle vera varmt å sita. A.ø. g3. Sauamagen vart gjort rein skinn. A.Ø. -Op vart brukt til uølse 760 6 4/ 94. Nei. Ikkje kjend. Dei meinte det var mangelsjuke hos sauen. A.Ø. Foringa hadde skuld i dette. Ukjend. Saueskabb. Dei vaska sauaa godt og smurde han inn med heimekokt såpe. 99.Ukjend. 100. Nei. A.Ø. Nei. Ja. Dejipassa på når ein sau jorta.Dei tok jorte or munnen på denne og hadde inn i munnen på den sauen som ikkje jorta. A.Ø. Finnskjegg førde til forstopping i magen. Nei. 1o5. Nei-ukjend. 106. Ukjend. 107. Nei. 108Dei kunne verta halte,men dei fekk berre gå til dei vart bra att av seg sjølve. A.Ø. 109.Beinsjuke-beinskjøre. Vart ein sau det, bruka de seterhøy til den sauen. 110. A.Ø. Nei. 111. Ukjend. A.Ø. 112. Nei. A.Ø. 113. Nei. A.Ø. 114. Augeverk.Den var smittsam. Dei bruka lunke va n og vaska med. A.Ø. 2376ki Augeverken kom nok av trekk . Nei. Trommesjuke. A.Ø. Nei. Jurbrann, jurbettenelse,det er verk i juret. 119.Ukjend. Børslyng hende det at dei fekk. Den.retta dei ut og tok lammet med ein gong. A.Ø. Ukjend. A.Ø. 122.Ukjend. A.Ø. 123. Etterbøren-hellakallar dei det her.Dei gjekk som oftast til det løsna av seg sjølv. 124.Ikkje kjend. Ikkje kjend. "Dom som in sau." SP GRÅNS1(.1% NOISK ETNC4_05 ;376 Førsteblad NORSKETNOLOGISKGRANSKING Sauehald 105 Emmmr. 1Wee: Tynset Tilleggsspørsmålnr. S auehald Emne: Oppskr. av: I Hedmark Bygdelag: ver Eide• Gard: Tolga (admsse): G.nr. Melk av om op~ta Br.nr. er etter eiga røynsle. Eller om den er etter andre heimelsmenn: (ta også erml alder, heirmaad,yrke): SVAR I. Det kunne være ganske stor forsjel grunnet de forskjelligestörrelser-påbruket,-men variasjonen var,gjernefra 8 - IO opp til 40- 50sjelden mer. Nei, det har nok ikke forekommether i Nord Osterdal. Man holdt sauer bare for .ull();kj- t. Noen spesiellnedgang kan ikke -huskes,men v 1 nok kunne det være reduseren etter som avlin cren-v-riertefra år til år. Helt inntil de siste 20- 30 år har rasen vær den gammelnorske-sau- litt småfallen og med noe ra gete ull og gjerne med små horn. I sIutten av nittiåra var det blannet inn no Tauterblanding,innfdrt fra Tautra. Yan gjorde ikke noe annet med det enn å ha værene frastengt til okt. nov. om hösten. M hadde helst værer i fellesskappå flere bruk Se ovenfor i svar 5. På det sore bruka, Med-40 50-sau hadde-man gjerne vær selv,_mensde mindre ofte var fel les. - _ Brunn-tia, Ikke noe annet enn at hvis det drebes for lenge, ble sauene mindre og dårligere levedyktig. Derfor ble det ofte byttet eller i kjöpt værer. IO. Forholdsvis sjelden om vinteren,men vel i mars- april. -Det som var bemerkelsesverdig var at disse lamma gjerne ble stbrre, men da man i eldre tid aIdri slaktet lam til bruk i 19021 10 forts var jo ikke det reknet som noen fordel. Det man heller tellet med var at tidlig lamming • medförte endel mer fgr da söyene måtte ha en • bedre foring etter lamming. II. Alle vdrlam ble kastret - Gjell-vedder-og de ble i to- tre års alder svære slakt. Kniven var våpnet. Det kulinevære både karer og kvinnfolk - oft saueieren selv. Det ble ikke noe spesieltmed det. Hadde man noe lettkorn på_ gården, kunne mjblneverbli spandert, ellers intet. Hjelp til fddsel for kom ikke med den saurasen. Hvis en lamtikse skrantet av og ble mager, bl den og lamma stengt av i ejet rom. Det hjalp. Hvis lammet kreperte straks måtte söyene mel_ kes noen dager. Melka gikk i bingen. Det kunne hjelpe med å sette sdya i band - so en ku. Hjalp ikke det var det bare å ale opp lammet med kumelk. Helt fint - med tåteflaske.De kunne bli bölingens aller tammeste og flinkelste sauer. De uteftiddelamma - hva sjelden forekom var utelukkendefriske og gode, men ble ald så store og tunge som de andre. 19. Forekom aldri. _ 20. D t _forekomheller aldri at man måtte NORSK OtOGISK GRÅNSKING 19021 flaske Emne 105 lad 2 20 fortsat opp utefddde lam. Her har det aldri vært noen avvenning av lam de får gjerne suge sommerenut. Svar overflödig. B Merking. Det utförte klöpperen helst, men små lam ble dremerket för slip om våren. Man brukte bare sauesaksamed klipp i dra. Man gikk fram akkurat som samene i våre dage med foskjelligemdnstre - klipp i drespissen eller bak eller foran. Seinere kom det jernklaver med eierens navn og adresse, men de hadde den skavankenat sauer hektet seg opp og kvaltes i dem. Nå er det aluminiumsklips. De bla bare kasta. Nei, det var nok ingen journalfdringher og det hendte jo ofte at merkene ble like og dermed da ulovlig bemektigelseav sau. (Men sauen har den egenskap at den ofte går tilbake til sitt fddested - en ting SOM mange ganger har virket til muntre historier) (se vedlegg) Navn hadde gjerne ongene, især når de fik som gave en lamonge. Det var helst da flaskefödde lam, eller kopplam, som de kaldtes. Ellers ingen navn. C Beiting. Det skjedde når innmarkahadde fått "brådd" d v s var grodd grönn. Det var alltid hjemmejorda. Det kunne jo være man hadde mindre innhegninger, isr da når groen tok på å bli i lengste laget så sauene trddde ned. NORSK ETNOLOGISK GRANSKING 19 02 1 LI Det var helst bare jordstykkersom vanlig ble beiet, men altså ikke brukt som slått. Se ovenfor. Det fik man på de spesielle sautröer, der man hadde slike. 35. Sauen gik nat og dag på beite, like til de! i tur og orden ble med på setra. De kunne vel ikke være det - der de ble brut. Alltid bjdlle. Det var faste bjdllesmeder bygdene. De laget brossede jernbjöllermed en kolve, som sauene hadde i lærklave om halsen. Bare en bjölle pr sauflokk. Jo, det hadde de. Det kunne holde sauflokken. sammen og hver saueier kjendte sin bjdlle på. lang avstand. Ikke hva som er kjendt. Nei det forekom nok ikke. Ikke noe spesieltnamn. De ble merket fdrst om hösten ved klipping. Lam uten merke ble meldt til lensmannen. Sauene ble over hele distri tet tatt med på setra, De ble gjetet hele sommeren, sammen med kubuskapen.Reaultatet var da ofte at i fall gjeter ikke var med, fulgte sauene selv kua til og fra setra. Det er först i de senere år fellesbeiteer blit nyttet og da gjerne tilfjells på nedlagte setre. Men det er mange ulemper med dette også. Den gamle måten var langt sikrere. Nå er det ansat fast gjeter - kvinne eller mann, og det kommer bort mye sau. NORSK ETNOLOGISK GRANSKING 19 021 fortsat 55 eget saufjds,unntatt der det bare holdes en liten saubesettning.De holdes da gjerne i stall eller fjös sammen med hest og ku. På gårdene med litt större saubesettninger det fjös av tömmer eller stein - nå tildags av lettbetong stein, eller bare bordvegger). Det brukes bare binge. Endel forsök med spaltegolv er delvis forlatt da det har vist seg at dyra får trange klauver av tregolv, hvis de da skal innefores.Dessuten råtner disse golva i grunnen meget fort opp.. Nei, den var bare avstengt innen november desember og er ellers sammen med de övrige sauer. her i dalen vesentlighdy, noe lauv og mose og i den seiere tid da også litt kraftfor. Ja, i pent vær fikkde gjerne være ute og ta for seg av björkekvist,bark av furukvist o 1. Det viserseg at dette er nödvendig. II. Utbytte. Ulla. Höst og vår, men er nå i stor utstrekkning blitt bare om våren. Sausaks i eldre tid. Nå er det utelukkende elektriskemaskiner. Ikke noe spdrsmål om det. I eldre tid ble de lagt på en krakk mens en hjelper måtte holde. Nå tar en klipper og setter dyra på baken og fyker ulla av på nul komma null. ( Takk 2. 50) pr stykk. Helst i forgangen til saufjöset. 1\Jei, forekom ikke. I eldre tid var det om våren sauvask.Det var i store kar av lagget plank med lunkent såpevann i og her deltok gjerne både karer og kvinnfolk. Nå er det mer slutt med vasken, unntatt der det viser seg utdy. Nei. Kanhende som gjddselvatn. Det kunne være begge deler. Karene kunne være en god del raskere. Nei. Man kadde jo hjemmesmiddesausakserog i NORSK ETNOLOGISK GRANSKING 19021 Sp Y12 Blad 3 Det har aldri vært noen leiegjetingher i 6sterdalen.Man leier ett felt og ansetter en gjeter for året. Nei. Det har nok hendt at rovdyr, som jerv, gaupe og delvis også rev, har vært frampå, men slikt som skorfeste er uhyre sjelden. Det viser seg at rein og sau meget godt kan gå på felles beite. Det blir sat o-opgjerder der sauene stenges inne for skilling om hösten. Dette kalles skillingstrderog er gjerne oppdelt med grinder i mindre rom. Dessuten er det en hel del sauer som bare selv går direkte hjem, såsnart de slipper ut av innhegningen. I eldre tid fulgte jo sauen kubuskapenhjem fra setra, mens det nå gjerne skillesut på trda, lesses på bil eller traktor og blir kjört hjem. Noen annen fest enn en o_ annen lommelerke forekommerikke. Det pleier å bli minst av fest for de som mangler dyr, som enten kan være drept, eller er i gjen på feltet. ilvisdet er kommet dyr fra fremmede drifter blir selvsakt eieren underrettet.Har ett dyr mistet eiermerket,men har driftsmerket blir det avertert. Som regel blir det på håen sammen ed de övrige dyra. Som regel er det helt unödvendigmed tillegg da belleget av dyr jo reguleres innen slipp Man vet jo på forhånd hvor mange dyr beitet tåler. D. Vinterstell. I eldre tid nei. Men man er nåtildags gåt over til engangsklipping( om våren) og så la sauene gå delvis ute. Det viser seg at dette er brukbart både for ull og dyr. Sauer som går ute må ha ett ka± skjul og de trenger gjennomsnittlignoe sterkere foring. Hvis veiret tillater det, oppholder utesauen seg like gjerne i friluft som i de oppsatte skjul. Både för og nå er det alltid i Österdalen NORSK ETNOLOGISK GRANSKING 19021 Sauen Blad 4 stein og bronsealderenvar det uvist hva man hadde til våpen. Ukjendt hos oss. Likeså. 72 - 73- 74. Det må i tilfelle være i gammel og forglemt tid noe overtru i den rettninghar forekommet. Det kan ikke spores nå. All ull vaskes grundig för bruken. Man vaske först i såpevann og dernest blir den gjerne lagt i rinnende vann. Ikke noen bekjendt nå. Den var jo gjerne så skitten at det nermest var gjödselvann. Ja, det var höst og vårull og selvsaktvar höstulla verdifullere. Selvsakt var det sortert med fradeling av lår og bukull. Dette hette med ett fellesnavn skrapull. Den lengst og reneste ulla brukes til vev og bunding, mens skarapullgjerne i eldre tid ble brukt til stopp i möbler og madrasser. Ja, Forholdet var-gj.e±Ti'e en til-ti eller så. man hadde da den fordelen at man blandet den kvite og svarte for å få den naturgra farL;e så vaskeekte som mulig, og den ble da nytteti i såvel vev som bunding. Ja. B Slakt. Ikke på våre kanter. 85. Ukjendt. Det har i grunnen ikke vært brukt - bare å ha sauene på inneforingen tid fdr slakting. Det var jo i eldre tid ikke tale om å selge sauslakt i heletatt, men hvis det hendte var det kjdperens sak - helst da butikkene. Skulle det være livdyr måtte ulla sitte på. Ellers ikke. Slakting i begynnelsenav oktober og da på "vakse" d,v.stpåvoksende måne, hva nå grunne kunne være. I eldre tid ble det gjerne brukt en feisel til slag i nakken, og man stakk i halsen 19021 NORSK ETNOLOGISK GRANSKIN6 så tok man til med skyting - slaktemaskeog salonrifler,revovere o 1 våpen. I dag er omtrent al avliving på slakteriet. Flåingen har i alle tider vært en viktig funk-,sjon. Ingen huder måtte snittes, ellers var det uselgelig affære. Man skar opp med kniv fra et lengdesnittunder buken, deretter ble huden av alle dyr banket fra med ökshammer.Da var den ren og fri snitt. Både tarmer og vomsekk ble gjort ren i vann og benyttet til pölser. Mannfolka gjorde alt dette arbeidet. Det var kvinnfolkassak å tilberede alt slakt etter at det var partert. . det har neppe foreko_mether. Nel, Ja, blod ble straks nyttet til pudding og all innmat ellers ble lagt i vann for senere å hakkes opp til pdlsemat. Hjernemasseble sjelden brukt, tstler aldri. Man hadde sine stabbur der alt kjdtt som skulle vare ble oppbevart.Salting ble gjort sammen Med p..rteringen og etter 2 a 3 ukers opphold i salt, hengtes kjdttet inn på slinder i stua for noe törk og deretter til stabburethvor det hengte' til det hadde fått sin spekekonsistens. Skinn og huder garvet man i eldre tid selv og de ble smurt og brukt til all gårdens behov i skotdy, hestesæler,rep og tdmmer o s v. nå i vår tid selges alle. Tarmene til pdlse og i noen tilfeller også det parterte vokskinn, som så syddes sammen og fyltes med blodpudling. Nei, aldri. III Sausjukdormar. Det har vært snak om "rausjuke"men aldri sau. Når det en sjelden gang forekom hette det å skållrdte" 9. Det hette "flott" og for det bruktes såpevask. 98. Skabb - hvis det forekom - ble kurert med å blande tjære, usalt smdr og fldte til en sa e som smurtes på dyra - både ku og sau., 100- IOI. Ukjendte betengnelser NORSK EINOLOGISK GRANSKING 19021 ff Blad 5 Man forsökte å få sauen til å ta inn tjæreball, d v s blanding av tjære og mjdl. Her ble dette helst kalt for trommesyke. Noen andre sykdommer enn ovenfor nevnt, er ikke kjendt. Hvis det med spörsmåletmenes struma, så er det kjendt i senere tid. Aldri fdr. Mot struma har ikke engang dyrlegenenoe middel. Leverikter er svært lite kjendt på våre kanter. Men navnet er vistnok leverflyndre. Det er også en syke som her er meget lite kj ndt. Slik bråhalting er forholdsvissjelden og i alminnelighetbare en kort overgang. I09.Det hender at nyfödde lam har fotlammelseog blir da forsökt inngitt tran. Årsaken er i heletatt ukjendt - antageligmangler i foret hos mora. Forekommermeget sjelden. 110. Den er helt ukjendt. III. Av og til forekommerdet bråddd og det blir både i eldre tid og nå hurtigst mulig gravet ned. Det heter bare miltbrann og det er srekk for å nytte det til noe. Helt ukjendt. Likeså. Det kan no ha forekommetlam med verk i au men det er ytterst sjelden og ansees gjern som en overgang, som kurerer seg selv. Det er i alfall noe så sjelden at det nermest er ukjendt. Ingen kan sies å ha kjennskap til det. Dreiesyke er bare kjendt hos grisen og da var den eneste råd man hadde å klppe av dr spissene på grisen og la den bld ordentlig ut. Det sies å ha vært ett patent råd. Nei, det er helt ukjendt her. NORSK ETNOLOGISK GRANSKING 19021 10 Jusbetennelsebåde hos sau og ku (gjeiter)./ kalles her "tråttå" og blir behandlet med å gni inn varm olje eller oppbredd smör. Det pleier da ofte å gå over, men helst blir det årsak i at en patte settes av. Man vasket bdren i lunket vann og puttet den ganske enkelt på plass i g4en, men noe middel bruktes ikke - unntatt at man gjerne kvi tetseg av med dyret, da det gjerne forekom påny. Börslyng - det hette bare så- var ett så vanskelig tilfelle at det oftest endte med ddd. Men neskriverenav dette kar kjennskap til at en medisinmannher i Tolga leide krbttera ut og fik veltet de rundt hvoretter fddselen gik normalt. Ukjendt. Likeså. Hvis det var mulig så tok man den ut med hent dene, Ellers råtnet den vekk og ble borte avi seg selv. Navnet er "grislan". Navnet er i alfall helt ukjendt og må være ett dialektnavnfra vestpå. Hva det menes med det forstår i alfall ikke vi. 125 - 126. Det som kan sies i den forbindelseer helst at sauen ikke er så dumt ett dyr man rlerne mener. Den er helt brukbar barometer og værspåmann,idet den sikkert som sola kommer på besök hjem, eller til setra når styggvær er i anmarsj. Dessuten er den apsolutt stedskjendtog vender i 99 tilfelle hjem fra skau og fjell - hvis den bare ikke kommer på helt fremmede trakter. Dette gjeller selv for ganske unge sauer. Den kan lære å kjenne og å fölge sin forvert, men er farlig sky overfor fremmede. Gamle tikker kan resolutt forsvare seg og avkommet mot både bikjer og de ville udyr, selv om de altså ikke har annet enn sin skalle til våpen. Sauen er - nest kua - vårt viktigste husdyr, og kaJav fd sin mann og hans huslyd i fall det trengs. Men den er ikke ufarlig for skauen, hvis den slippes på i utid. 19021 G SK GRANSKIN ETNOLOGI NORSK ,rt<incr. Tillegg til liste nr /6ibrauen. I spörsmåletom sauens stedsans og for såvidt om dens mulige intelligens,kan flg. sannferdigehen. delse fra en gård i Tynset, være illustrerende. Den gjengis på dialekt. " n' Ræsmus hadde fått hematt hele sauhopen om hdsten, mæ unntak av ei gimmer-tdkse. Töks- ongen va å ble borte. Men hösten ette - sist i september- kom denna töksa att til ga'ren hass Ræsmus, å da hadde a knæ seg ett pent lam. No fersdkte da husly'en hass å preke ti 'n dæ, t tdksa hadde levd ute om vinteren å erga seg sj'1. Det der funderte n' Ræsmus mye på, men te slut a "/Eibegripe nok at vorherre ha hölle si hand over töksa - - Men- at'n nå ha vörre nepå jora å gjort lam ti a - Dæ har Li vonnar fer å tru. Det har i alle bygder hendt ikke så lite av det same, men desverre går då ofte de bortkomne i den svarte gryta og blir dermed borte for godt. (iiedskriverens anm.) 19 084 NORSK ETNOLOGISK GRANSKING
© Copyright 2024