Korleis møte kravet om dokumentasjon?
Kva faktorer må ein ta hensyn til i ein
dokumentasjon ?
Erfaringar frå miljøgiftområdet
Prof. Dr. Scient. Amund Maage
Forskningssjef, NIFES, Bergen
Med hjelp frå:
Arne Duinker, Sylvia Frantzen, Ingvild E. Graff, Rita Hannisdal, Helge
Hove, Kåre Julshamn, Tanja Kögel, Arne Levsen, Bjørn Tore
Lunestad, Bente Nilsen, Monica Sanden, Cecile Svanevik, Irja
Sunde, Stig Valdersnes, Robin Ørnsrud
Behov for dokumentasjon – Opplegg for
foredrag
• Risikovurdering
• Biologisk variasjon
• Målevariasjon, metodiske utfordringar
(inkl. måleusikkerheit)
• Vurdering av risiko
Kva er NIFES?
• Styresmaktene sitt forskings- og kompetansesenter innan
fiskeernæring og trygg og sunn sjømat
•Forvaltningsorgan knytt til Nærings- og fiskeridepartementett
Hovedmål
NIFES sitt hovedmål er å væra den viktigaste
kunnskapsleverandør innan fiskeernæring og trygg og
sunn sjømat nasjonalt og internasjonalt.
Organisasjonskart NIFES 2013
Fiskeri- og
kystdepartementet
Direktør
Faglig råd
Øyvind Lie
Forskningsdirektør
Livar Frøyland
Forskningsprogram:
Fiskeernæring
Forskningsdirektør:
Bente Torstensen
Forskningsprogram:
Trygg og sunn sjømat
Forskningsdirektør:
Ingvild Eide Graff
Kommunikasjonsavdelingen
Kommunikasjonsdirektør:
Anne Dorthea Mæland
Forskningsprogram:
Laboratorier
Forskningsdirektør
Gro-Ingunn Hemre
Administrasjonsavdelingen
Avd. direktør:
Terje Digranes
Behov og
velferd
Risiko og
nytte fisk
Embryo og
larver
Fremmed- og
smittestoff
Sjømat i
modellsystem
Humane
studier
Grunnstoff
Molekylærbiologi
Fremmedstoff
Næringsstoff
Fellesfunksjoner
Rune
Waagbø
Robin
Ørnsrud
Mari
Moren
Amund
Måge
Lise
Madsen (F)
Mariann
Malde (F)
Marita
Kristoffersen
Anette
Kausland
Annette
Bjordal
Annbjørg
Bøkevoll
Kathrin
Gjerdevik
Forskningsseksjoner
Er eit ”laboratorietungt” forskingsmiljø
med fire laboratorier og seks
forskingsseksjonar, ca. 150 tilsette
Laboratorier
KvalitetsLeder
Karin
Engelstad
Universitetet i København
Uteksaminert ved NIFES:
Master/hovedfag: 187 (200)
Dr. grader:
72 (80)
Pågår:
20
17
Oppdatert 13.03.13/2015
NIFES driv også undervisning på lågare grad; inkl
Næringsmiddelkjemi
Organiseringen av matområdet
Etatsstyring
Statens Strålevern
Havforskningsinst.
Risikovurdering
Sjømat frå Norge er viktig, stor matressurs
2012
1,1 mill. tonn
oppdrettsfisk
2012/2014
2,1/2,3 mill. tonn
Viltfanga sjømat
Pluss tang&tare
Rundt 2% av verdas
sjømat
Laks
Regnbogeaure
Kveite
Røye
Aure
Torsk
Blåskjel
Sild, NVG
Makrell
Blåkveite
Atlantisk kveite
Nordaust arktisk
torsk
Sei
Nordsjøsild
Hyse
Lange
Brosme
Uer
Kviting
Breiflabb
Gråsteinbit
Blåsteinbit
Raudspette
Hestemakrell
Vassild
Reke
Krabbe
Kongekrabbe
Lodde
Tobis
Kolmule
RISIKOVURDERING AV SJØMAT:
• Fareidentifisering
• Farekarakterisering
• Eksponeringsvurdering
• Risikokarakterisering
kvalitativ og kvantitativ estimering, inklusive
usikkerheitsvurdering, av kor sannsynleg førekomst
og kor alvorleg kjende og potensielle helseeffektar er
i ein gjeven populasjon basert på punkta over)
RISIKO; VURDERING, HANDTERING &
KOMMUNIKASJON
Det er våre politikarar som skal bestemme det akseptable risikonivå
RISIKOVURDERING :
• Fareidentifisering
(kjemisk, biologisk,
fysiske agens som kan gje negative helseeffektar)
• Farekarakterisering
• Eksponeringsvurdering
• Risikokarakterisering
Miljøgifter / kontaminantar analysert i sjømat.
Uorganiske stoff (“tungmetall”):
As, Cd, Hg, Pb, Se, Al, V, Cr, Mn, Fe, Co, Cu, Zn, Sr, Mo, Ag, Sn,
Speciering av As, Hg og Sn
Organiske miljøgifter:
Pesticider; døme; HCB, HCH, DDT
PCBs (28, 52, 101, 118, 138, 153, 180), idl – PCB6/PCB7
Dioksin og DL-PCB, (frå 2002, 29 enkeltkomponentar)
PAH (Poly Aromatiske Hydrokarbon, petrogene/pyrogene)
Polybromerte flammehemmarar
Perfluorerte stoff
“EMERGING CONTAMINANTS “ (Det vi ikkje veit, enno)
Radioaktive isotopar:
Cesium137, technetium99, Polonium210 +++ (HI / Strålevernet)
Viktigaste kontrollpunkt i høve til sjømat,
omsetjingsforbod og kosthaldsråd i miljøgifter ?
Sjømattype
Miljøgift
EU-grense
Mager fisk, filet
Kvikksølv
0,5 mg/kg
(stor rovfisk)
Feit fisk t.d. laks
(1,0 mg/kg stor rovfisk)
Dioksiner / Dioksiner + dl- PCB
(Ål-spesielt feit)
3,5 /6,5 ng TE/kg (2005) TEF
(12 ng TE/kg)
filet
PCB6
Fiskelever
Andre organiske (inkl PCB, DDT, Bromerte FH)
Alle organiske miljøgifter
75 μg/kg
Dioksiner + dl-PCB /
20 ng TE/kg (2005-TEF)
PCB6
Kadmium
200 μg/kg
1,0 mg/kg
Bly
1,5 mg/kg
PAH
5 μg/kg – Benzo(a)pyren +
30 µg/kg for PAH-4
-Klo
Kvikksølv/Kadmium
0,5 μg/kg
-Brunmat krabbe
Alle miljøgifter
Ingen grenseverdier - Berre
kostholdsråd
Bivalve skalldyr
(skjell)
Krepsdyr:
RISIKOVURDERING :
• Fareidentifisering
• Farekarakterisering
(kvalitativ og/eller kvantitativ
evaluering av naturen av fare, inkl. dose-respons
vurdering, om mogeleg)
• Eksponeringsvurdering
• Risikokarakterisering
Overskriding av TWI – miljøgifter (årsinntak)
Inntak av framandstoff pr veke
Symptom
på toksisitet
(LOAEL)
Ikkje symptom
på toksisitet
(NOEL)
Redusert sikkerhetsmargin
(P)TWI
(Det vi kan ete
Kvar veke)
Inntak under TWI
Inntak over TWI
Mattilsynets kostholdsråd for radioaktivt cesium:
Totalinntaket for folk flest bør ikke overskride 80 000 Bq per år.
Totalinntaket for gravide, ammende og barn under to år bør ikke overskrive 40 000 Bq per år.
Ingen bør spise noe slags mat som inneholder mer enn 20 000 Bq/kg.
• Mattilsynets kostholdsråd for
radioaktivt cesium:
• Totalinntaket for folk flest bør ikke
overskride 80 000 Bq per år.
• Totalinntaket for gravide, ammende og
barn under to år bør ikke overskrive 40
000 Bq per år.
………………………………………………………….
• Ingen bør spise noe slags mat som
inneholder mer enn 20 000 Bq/kg.
RISIKOVURDERING :
• Fareidentifisering
(kjemisk, biologisk, fysiske agens
som kan gje negative helseeffektar)
• Farekarakterisering
(kvalitativ og/eller kvantitativ
evaluering av naturen av fare, inkl. dose-respons
vurdering, om mogeleg)
• Eksponeringsvurdering
(kvalitativ og kvantitativ
vurdering av sannsynleg inntak via mat og/eller andre
eksponeringar)
• Risikokarakterisering
(kvalitativ og kvantitativ
estimering, inklusive usikkerheitsvurdering, av kor
sannsynleg førekomst og kor alvorleg kjende og
potensielle helseeffektar er i ein gjeven populasjon basert
på punkta over)
VURDERING AV EKSPONERING
1. Konsentrasjon av kontaminant i
matvara (Sjømat)
2. Variasjon i kosthald, vekt på variasjon
i sjømatsinntaket
Overvakning av miljøgifter: Oppdrettsfisk og
villfisk
Regulert av EU-direktiver (EU 96/23)
Også fôr og fôr råstoff. Ikkje lovregulert
Finansiert av Mattilsynet
Motivert av gjeldande grenseverdiar
og verdiar for tolerabelt vekeinntak
Norge er ansvarleg for ikkje å
eksportera ulovlig sjømat og for
å informere fritdsfiskarar.
Finansiert delvis av FKD, FHF og Mattilsynet
Utført av NIFES
(Analyse og rapportering)
Mattilsynet-prøvetaking
Utført av NIFES med veldig god
hjelp frå HI på prøvetaking
All vår forsking er open og til bruk for næring, forvaltning
(Mattilsynet og Vitenskapskomiteen for mattryggleik) og
publikum
SJØMATDATA - DATABASE
(WWW.NIFES.NO/SJOMATDATA)
BURDE KUNNE HATT
RADIOAKTIVITETSDATA
FÔROVERVÅKING -
• Prøvetaking av
Mattilsynet på
fôrfabrikkar (+6 på
anlegg)
• Prøvar av:
– Fullfôr
– Fôrmidlar
– Premixar
NIFES ANALYSE OG
RAPPORT.
120 prøvar i 2013
F ô r f o r b r u k i N o r g e ( a k v a k u lt u r )
m ill to n n fô r
2 .0
1 .5
Nesten alt produsert
i Norge med noko
norske, men mest
importerte råstoff:
Fiskeolje
Vegetabilsek oljer
Fiskemjøl
Soyamjøl
Mais
Krill
Hestebønner ++++
1 .0
0 .5
0
2
1
0
2
1
2
1
1
0
2
3
0
1
2
0
9
2
0
0
0
2
0
8
7
2
0
0
0
0
2
2
0
0
6
5
0 .0
Stort volum av biologisk material (NB fôr er over 90 % tørrstoff)
OPPDRETTSFISK
EU direktiv 96/23
• Kvart land må planlegge og koordinere
prøvetaking og analysar, samt rapportere
resultata til EU-kommisjonen
• Skal ta minst ein prøve per 100 tonn oppdrettsfisk
produsert (12000 prøvar i 2014)
• Skal ta prøve frå minst 10% av anlegga årleg
• Analysane skal utførast i tråd med EU regelverket
………………………………………………………..
• MT - Samlar inn 5 fisk frå/per merd NIFES
• NIFES - Homogeniserar og lagar samleprøvar
• Resultatet frå prøven er representativ for fisk i
den mærden
Norwegian Quality Cut (NQC)
Dorsal fin
Gut opening
Norsk standard NS9401
Analysar :
• Ulovlege stoff
• Veksthormon
• Ulovlege legemidlar
• Legemiddel
Gruppe A
1/3
På anlegg
• Antibiotika
• Legemidlar brukt mot parasitter
• Mykotoksin
• Okratoksin A
• Miljøgifter
•
•
•
•
•
Klororganiske stoff (PCB, dioksiner, pesticider)
Metall (As, Cd, Hg, Pb)
Perfluorerte stoff (PFC),
PAH,
Bromerte flammehemmere (BFR)
Gruppe-B
2/3
På
slaktelinje
Uønskede stoffer i oppdrettsfisk
• Ulovlige stoff
• Ulovlige legemidler
• Veksthormoner
• Legemidler
• Antibiotika
• Legemidler brukt mot parasitter
• Mykotoksiner
• Okratoksin A
• Miljøgifter
•
•
•
•
Klororganiske forbindelser (PCB, dioksiner, pesticider)
Metaller (As, Cd, Hg, Pb)
Perfluor compounds (PFC), PAH,
Bromerte flammehemmere (BFR)
VILTFANGA SJØMAT; FAKTORAR SOM MÅ
STUDERAST FOR Å HA GOD BASISKUNNSKAP
OM EIN ART:
FAKTORAR:
• Geografi/Lokasjon
• Alder
• Størrelse
• Diett (variasjon)
• Trofisk nivå
• Sesong (Temp., næring., gyting)
• Tidsseriar (langtid)
Overvakning framandstoff i sjømat 1994-2014+
STIKKPRØVAR (2 stasjonar a 25 individ)
Ca. 4500 prøvar frå +20 artar:
-Organiske stoff
(t.d. PCB og dioksin)
-Uorganiske/metall
(t.d. kvikksølv, bly)
Torsk
Lofottorsk
(West of Spitsbergen)
Barents Sea
Fjordtorsk
Reker
Makrell
Sild
Brisling
Norwegian
Seaøvre
nær/over
EU sine
Få funn er
grenser,
men ein del døme viste at overvakinga ikkje var god nok
Rødspette
Tobis
Nordsjøsild
Sei
Uer
Hyse
Brosme
Lange
Kveite (9 stk)
Atlantic Ocean
North Sea
Basisundersøkjing
2014:
Lyr, Lysing,
Lysprikkfisk, Kreps
Breiflabb
Gråsteinbit
Hummer
Blåkveite
Eksempel: Blåkveite
2005: Kvikksølvverdiar over EU sin øvre
grenseverdi (0,5 mg/kg vv) i blåkveite fanga i
Barentshavet (NØS) og ført i land i Nederland av
russisk fartøy.
Kunne dette vera rett ? Ja
Kva hadde NIFES av
dokumentasjon? 25 fisk fra
2 posisjoner analysert i 1999
Stor variasjon, men ikkje overskridingar
BLÅKVEITE
Ingen overskridingar
av EU sin øvre
grenseverdi når
målingene er
korrigert for
måleusikkerheit
Tallene her er IKKE korrigert for måleusikkerhet
Mehamnleira
X
Mulegga
X X
x
Bleik-Jennegga
Røstbanken-Vesterålen
XX
X
Vardøhola
X
Variasjon kan vera liknande for radioaktivetet
Frå Statens
Strålevern på
Miljøtatus.
Første basisundersøking
Sampling
area
Samples
of Norwegian
spring-spawning herring- 2007
Red spot=
sampling area
• 800 samples of fillet
• Length, weight + age
• Analysis of elements
+ organic pollutants
+ fat content
The migration
Results ?
pattern
Map from the
Directorate of
Fishereies, modified
by NIFES
Organiske miljøgifter i baseline NVG sild
– ikke overskridelser (1998-TEF)
PCB7
Dioksiner og
furaner
Dioksinlignende PCB
Dioksiner
+ Dioksinlignende
PCB
(ng TE/kg vv)
(ng TE/kg vv)
(ng TE/kg vv)
5,0
0,39
0,38
0,77
Min - max
1,2-24
0,14-2,3
0,10-1,2
0,24-3,5
EU grense
(75PCB6)
4
(µg/kg vv)
Gjennomsnitt
Resultat
8
NVG – sild – første art – russisk hjelp
Ingen overskridingar av EU sine øvre grenser
- innhaldet av miljøgifter varierer med sildas livssyklus
Totalt 800 prøvar av filet
Lågast innhald av PBDE, PCB7,
dioksiner og dioksinliknande PCB
Høgst innhald av PBDE, PCB7,
dioksiner og dioxinliknande PCB
Overvakning i framtida
- Prøvar av gyteklare sild frå blå
region i Januar /Februar
-25 fisk frå 2-3 posisjonar, fordelt
frå sør til nord
- Prøvataking kvart 3.-5. år
Forhøyede nivåer av kvikksølv
i blåkveite
X 1300
Tungmetaller i muskel
0,31 mg/kg vv
(mg/kg vv)
Median/
Gj. snitt
Min
Max
EU grense
Bly
<0,01
<0,01
0,19
0,3
Kadmium
<0,003
<0,003
0,063
0,05
Kvikksølv
0,22
0,01
1,2
0,5
• 8% av enkeltfisk hadde kvikksølvnivå over 0,5 mg/kg vv
• Stor geografisk variasjon
0,046 mg/kg vv
0,22 mg/kg vv
0,23 mg/kg vv
Høye nivåer av organiske
miljøgifter i blåkveite
X 1000
POPs i muskel
(ng TE/kg vv eller µg/kg vv)
Gj. snitt
Dioksiner
+dl-PCB
PCB6
PBDE7
4,4
Min
Max
EU grense
0,38
17
6,5
3,8 ng TE/kg vv
1,4 ng TE/kg vv
33
2,0
2,3
224
75
0,12
9,8
-
4,4 ng TE/kg vv
• Store geografiske variasjoner
7,4 ng TE/kg vv
5,7 ng TE/kg vv
Oppfølgingsundersøkelse juni-aug 2011 og
mars 2012
• Prøvetaking og analyser:
– 58 posisjoner
– 5 fisk per posisjon (2-4)
– Analyse av samleprøver
• Resultater:
– Stor geografisk variasjon
– Dioksiner og dl-PCB over
grenseverdi på 5 stasjoner
• Stenging:
– To områder stengt for fiske
(Fiskeridirektoratet /
Mattilsynet)
14
7
1,4
Sum PCDD/F+dl-PCB (TEF2005)
TORSK-Tungmetaller i torskefilet (mg/kg
vv)
Kvikksølv
Snitt
Min
Max
Grenseverdi
Nordøstarktisk 0.036
torsk
0.01
0.16
Fjordtorsk
0.11
0.01
0.71
Nordsjøtorsk
0.097
0.01
0.54
76°N
 
75°N
Skrei
0.032
0.01
Total
0.074
0.01

74°N

 


73°N
 


72°N
71°N
0.10







 


70°N
68°N



0,5
69°N




67°N


66°N
Kadmium og bly


65°N
64°N
Lavere enn
deteksjonsgrensa
63°N
62°N




 


60°N



61°N



59°N
58°N
 


57°N
42°E
41°E
40°E
39°E
38°E
37°E
36°E
35°E
34°E
33°E
32°E
31°E
30°E
29°E
28°E
27°E
26°E
25°E
24°E
23°E
22°E
21°E
20°E
19°E
18°E
17°E
16°E
15°E
14°E
13°E
12°E
11°E
9°E
10°E
8°E
7°E
6°E
5°E
4°E
3°E
2°E
1°E
0°E
1°W
2°W
3°W
4°W
5°W
6°W

Dioksin og DL-PCB i torskelever
ng TEQ/kg vv
 


 
 





Risiko 1:
Klassisk risikovurdering







 













 












 

 



Min
Risiko 2:
Vurderer risiko for å omsetja
forboden mat (usikkerheit)
Art
Snitt
Nordøstarktisktorsk
14.2 1
150
21%
Fjordtorsk
32
270
62%
Nordsjøtorsk
20.7 2.7
59
47%
Skrei
14.2 2.4
49
14%
Total
21.3 1
270
5.4
Max
EUgrense
20
Overskridelse
40%
Oppfølging av basisundersøkelser
Makrell
Nordsjøsild
Blåkveite
NVG-sild
27
26
25
24
Prøvetakingsmåned
mars
april
juni
august
september
oktober
november
23
22
20
18
17
16
15
19
21
14
13
11
2 stasjoner
2 stasjoner
9
7
6
2 posisjonar á 25 fisk i
kvart område; NS 
kvart 3. år;
Skagerrakårleg
Torsk
76°N
75°N
74°N
5
4 posisjonar á 25 fisk i
kvart område; NS 
kvart 3. år;


 
 


72°N
71°N









 


70°N
68°N



67°N
10 posisjonar,
á 25 fisk, årlig
oppfølging frå
alle
havområda,
også lever.




69°N
 
66°N


65°N
64°N
63°N
62°N



61°N

60°N

58°N





 

59°N

 


57°N
3
1
2 posisjonar á 25 fisk i
kvart område kvart 3.
år;
Sei
 
73°N
12
10
8
2 posisjonar
á 25 fisk frå
kvart
havområde,
årleg
oppfølging,
også lever.
4
2
10 posisjoner, årleg
oppfølging; 8 posisjonar á
30 fisk i området frå 69oN
og sør til 65oN (frå
Vesterålen og sørover) og
2 posisjonar á 30 fisk i
området Bjørnøya vest til
Svalbard
43°E
41°E
42°E
40°E
39°E
38°E
37°E
36°E
35°E
34°E
33°E
31°E
32°E
30°E
29°E
28°E
27°E
26°E
25°E
24°E
23°E
22°E
21°E
20°E
19°E
18°E
17°E
16°E
15°E
14°E
9°E
13°E
8°E
12°E
7°E
10°E
11°E
6°E
5°E
4°E
3°E
2°E
1°E
0°E
1°W
2°W
3°W
4°W
5°W
6°W
• Stor variasjon av viktigheit av matvare:
kongssnegl vs. torskefilet
Codex Allimentarius (FN):
“maximum levels (MLs) shall only be set for those foods in which the
contaminant may be found in amounts that are significant for the total
exposure of the consumer…………“
Kva fjordar og havner har problem (Hot spots) ?
VKM FEKK UTARBEID
OPPSUMMERINGSRAPPORT
(Bergfald, 2006)
I 2006:
32 FJORDAR/HAVNER MED
KOSTHOLDSRÅD
EIN DEL SOM ER VURDERT UTEN AT
DET VERT GJEVE KOSTHOLDSRÅD
OPPFØLGING Bl.a. NIFES
EIN DEL GENERELLE
KOSTHALDSRÅD UTEN GEOGRAFISK
TILKNYTING
(www.matportalen.no)
(Rapport fins på: www.vkm.no)
HOT SPOTS PÅ RADIAOAKTIVITET
??
Kjemisk analytiske utfordringar
• Ved behov for analyse, vurderer vi:
• Leveringstid
• Pris
• Kvalitet
• Trabant vs. BMW
Kvalitet på analyse – trygg sjømat I:
• LOD – Viktig for forbodne stoff , MRPL:
Minimum Required Performance Level
• LOQ – Kvantifiseringsgrensa, bør vera
minst 5 gonger frå øvre grenseverdi.
• Måleusikkerheit (Presisjon og rettleik)
• Z-score, ringtestvurdering må inn
Hovind m fl, (2011)-Trollboka
Kvalitet på analyse – trygg sjømat II:
• Upper Bound (UB) vs Lower bound (LB)
• UB, x< LOQ = LOQ, LB x <LOQ =0
• PCB6 - PCB7
Kombinasjonen høg LOQ
og Upperbound Sum
overestimering, døme
dioksin i oljer, vanskeleg
å kome lågt nok på LOQ
Kons
Analyseverdi og MU i
analyser for offentlig
kontroll
ML
•
•
Måleusikkerheit skal trekkjast frå
Lovleg
Ulovleg
Felles utnytting av prøvar og data (overvåking):
Miljøvurdering
Ein del utfordringar; grenser, UB/LB,
enkeltkongen/komponent med i sum
Vurdering av
sjømatstryggheit
Konklusjon
Dokumentasjon 1
Oppdrettsfisk
• Det pågår ei systematisk
overvaking av norsk oppdrettsfisk (EU 96/23)
Element er:
• Fôr og fôrråstoff,
• Oppdrettsfisk (EU/96-23)
• Skalldyrprogram
Konklusjon 2 - Villfisk
• Det pågår en systematisk overvåking av norsk
villfisk
• Kombinasjon mellom stikkprøvebasert overvåking
og basisundersøkjingar.
• Nye artar for basis (hyse, kveite, brosme)
• Basisundersøkjingar har systematisk oppfølging
• Viss overvåking av aktuelle og potensielle «Hot
Spots»
Konklusjon 3
• Dersom det er aktuelt å auka
dokumentasjonsnivået for radioaktivtiet
kan dette gjerast ved bruk av
eksisterande program.
• Viktig å få med variasjon og alle deler
av heilkjeda frå fjord til bord
TAKK FOR MERKSEMDA
(Oksen i
mai)