Verdsarvstader i Noreg
satt opp kyrkjestolar for kyrkjelyden, ein preikestol i 1695
kyrkje i Sverige, og Greensted kyrkje i England, er det berre
1 Bryggen i Bergen (1979)
og ei ny altertavle i koret i 1699. Kortilbygget frå 1600-talet
i Noreg at denne typen kyrkjer frå mellomalderen er bevart.
2 Urnes stavkyrkje (1979)
vart dekorert med rankedekor og ståande apostlar. Kvar
3 Røros bergstad (1980) og Cirkumferensen (2010)
apostel ber ei innskrift på latin, med setningar frå credo –
EINESTÅANDE
truvedkjenninga – ein tradisjon frå mellomalderen.
Dei stavkyrkjene som framleis er bevarte er ikkje på nokon
4 Bergkunsten i Alta (1985)
måte identiske. Dei tilhøyrer ulike typar. Det handlar om ulik
5 Vegaøyan (2004)
tid, ulike handverksgrupper og ulikt ambisjonsnivå. Nokre
stavkyrkje
kyrkjer har mange søyler i interiøret, andre langt færre.
6 Struves Meridianboge (2005)
Nokre er svært enkle med berre eit rom, utan søyler. Nokre
Foto: Riksantikvaren/Birger Lindstad
7 Vestnorske fjord-
URNES
4
6
landskap (2005)
har vore rikt dekorerte, med utskårne portalar og søylepryd.
Dei norske stavkyrkjene er eineståande i europeisk
samanheng. Dei er eit av dei viktigaste norske bidraga til
den internasjonale bygningshistoria. Difor er det svært
viktig å verne dei for framtida.
I 2001 begynte Riksantikvaren eit systematisk arbeid
med istandsetjing av alle stavkyrkjene. Dette arbeidet blir
vart ein praktfullt dreia stol frå 1100-talet, truleg til bruk for
fullført i 2015.
biskopen når han kom på visitas. Over inngangen til koret, er
Det er få kyrkjer av tre som er på UNESCO si verds-
2
7
1
katedralane, dei latinamerikanske kolonikyrkjene og vakre
Foto: Riksantikvaren/Tore Holter
3
arvliste for kultur- og naturarv. Derimot er dei europeiske
si side av inngangen. Krusifikset er kanskje flytta hit frå ei
anna kyrkje. To praktfulle lysestakar i emalje frå Limoges blir
tekne fram ved spesielle høve. Etter reformasjonen vart det
klosteranlegg godt representerte.
Noreg var ingen avkrok i mellomalderen der ein kopierte
Postboks 8196 Dep. 0034 Oslo
Tlf: 22 94 04 00 - Fax: 22 94 04 04
http://www.riksantikvaren.no
Tr y k k s a k
Design/lay-out: Grimshei Grafiske, Lørenskog • Trykk: HBO As 05/15
Dronningensgt. 13
1
kunst- og stilretningar ein generasjon etter resten av
STAVKYRKJENE
Europa. Kunsthandverk viste at nordmennene var nesten
Stavkyrkjene er det viktigaste bidraget frå Noreg til verds-
samstundes med kunsthandverket i Europa. Urnes stavkyr-
arkitekturen, og er dei eldste bevarte trebygningane i lan-
kje er bygd i ein rein romansk stil med bogar på søyler og
det. Opphaveleg var det rundt 1000 stavkyrkjer i landet. I
bygningsdekor utvikla i Europa tidleg på 1100-talet. I Urnes
dag er det berre 28 stavkyrker att. Dei fleste av desse finn
er stilen fullt utvikla, men tilpassa dei norske handverkstra-
vi i den indre delen av Austlandet og i Sogn. Stavkyrkjene
disjonane. Opphaveleg var det svalgang rundt heile kyrkja.
Denne var i så dårleg stand at den vart riven på 1700-talet.
Berre på vestsida, framfor inngangen, står den framleis.
Interiøret
Urnes stavkyrkje har vore og er framleis i bruk, og utstyret i
kyrkja høyrer også med til historia. I sjølve kyrkja er det be-
Tegning/foto: Riksantikvaren
0
ØMERKE
ILJ
T
M
60
24
er mellom dei ypperste byggverka som er skapt innanfor
Foto: Riksantikvaren/Tore Holter
7
Foto: Riksantikvaren/Jiri Havran
krusifikset til Maria og apostelen Johannes plasserte på kvar
Foto: Riksantikvaren/Birger Lindstad
5
kulturområdet vårt.
Det er dei berande stavane i veggkonstruksjonen som
har gitt stavkyrkjene namn. Stavane er plasserte i hjørna
og ved andre viktige knutepunkt. I mellomalderen fanst det
kyrkjebygg av stavverk og beslekta konstruksjonar over det
meste av Nordvest-Europa. Men med unntak frå Hedared
Det er Fortideminneforeningen som eig Urnes stavkyrkje.
Urnes stavkyrkje vart innskreven på
UNESCO si verdsarvliste i 1979
Vestnorske fjordlandskap
Vegaøyan
stilling når det gjeld arkitektur og stilhistorie som gjer den til
over eit lag med stein. Dette saman med godt vedlikehald
eit sentralt verk i norsk kunst og historie. Ho er av dei eldste
har gjort at denne kyrkja fortsatt står.
ifrå handverk og særdeles fin treskurd. Kyrkja er usedvanleg
URNESSTILEN
rikt utsmykka innvendig.
Den særmerkte urnesstilen har navnet sitt frå Urnes stavkyrkje. Den er kjenneteikna av flotte utskjeringar av svært
Urnes stavkyrkje ligg i Luster i Sogn i ein storslått vestlandsnatur – sjølve draumen om det naturromantiske,
høg kvalitet: stiliserte dyr i kamp med samanfiltra kroppar.
norske landskapet på 1800-talet. Ho vart truleg bygd som ei
Typisk for urnesstilen er bruken av lykkjer i komposisjonane,
privat kyrkje for den rike og mektige Ornes-ætta som hadde
kontrasten mellom breie og smale linjer og dei flytande om-
ei viktig rolle på baglarane si side under borgerkrigane. Etter
rissa i motiva. Dette er ein utløpar frå stilartane i vikingtida
forsoninga med Håkon Håkonson i 1217 vart dei trufaste
slik vi også kjenner dei frå runesteinar i Sverige og på dei
menn til kongen. Dei som bygde kyrkja, kjende til dei inter-
britiske øyane.
nasjonale trendane innanfor arkitekturen og overførte denne
frå stein til tre. Den fantastiske kvaliteten og rikdommen i
urnesdekoren viser til rike og mektige byggherrar.
SPOR ETTER TIDLEGARE KYRKJER
Bergkunsten i Alta
til 1050-1100. Dette tyder på at mykje kjem frå ei eldre kyrkje
som vart riven rundt midten av 1100-talet og at materialer
vert brukt på ny i den kyrkja som står i dag. Grunnen under
Foto: Riksantikvaren/Arve Kjersheim
kyrkja viser at det må ha stått eit bygg der tidelgare, som an-
Foto: Trond Taugbøl
takeleg vart reist på den tida kristendommen kom til Noreg.
Tak og veggar er
dekka med spon i
Foto: Riksantikvaren/Arvid Kjersheim
Ornamentikken på kyrkja er intertessant, og kan tidfestast
Noreg i Verdsarvkomiteen
ein praktfull brun
fargetone. Heilt frå
Ein framifrå kunstnar dekorerte den kyrkja som vart bygd
byrjinga og opp til
på midten av 1000-talet, og mykje av denne treskurden er
vår tid har kyrkja
brukt om att i den kyrkja som står i dag. På nordveggen til
vore innsett med
kyrkja finn ein to gjenbrukte, praktfullt dekorerte veggplan-
tjære. Denne enkle
kar og ein rikt utskåren portal.
Urnes stavkyrkje
Å bli utvalt som verdsarv/verdsarvområde, gir ikkje noko ny
form for vern, men gir i tillegg til den nasjonale verdsettinga,
internasjonal anerkjenning og status.
Bryggen i Bergen
dekninga har halde
Foto: Riksantikvaren
Røros bergstad
Foto: Riksantikvaren/Andreas Dreyer
I 2003 vart Noreg valt inn i Verdsarvkomiteen som har til oppgåve å ta stilling til nye område og objekt på verdsarvlista. Ei
hovedutfordring er å arbeide for ei meir balansert verdsarvliste,
både geografisk og tematisk. Etter snart 50 år viser lista framleis ikkje at dei fattige landa også har ein stor del av kultur- og
naturarv i verda. Difor er det viktig å arbeide for at land med få
eller ingen stader på verdsarvlista, får nominert sine stader.
Dessutan er det få naturområde som er representerte på lista,
noko Noreg vil bidra til å få inn fleire av.
Foto: Riksantikvaren/Arvid Kjersheim
Struves Meridianboge
Foto: Trond Taugbøl
Konvensjonen for vern av verda sin kultur- og naturarv vart
vedteken i 1972, etter at kulturminne og naturområder i større
grad hadde blitt truga gjennom krig, naturkatastrofar, forureining, turisme eller forfall.
Konvensjonen oppfordrar alle land til å fremje vern av kultur- og naturarv som har lokal eller nasjonal verdi. Det fremste
målet til konvensjonen er å identifisere kultur- og naturarv som
har universell verdi. Behovet for eit felles løft, både menneskeleg og økonomisk vart synleg ved den internasjonale redningsaksjonen av kulturminne i Egypt og Nubia, då Aswandammen skulle byggjast tidleg på 1960-talet. Seksti land
deltok, mellom dei Noreg.
Kultur- og naturarven kan omfatte monument, bygningar,
enkeltvis eller samla i grupper, kulturlandskap eller naturområder. Den kan vere skapt av naturen, menneske eller av
begge. Den kan vere eit byggverk som representerer ei viktig
historisk utvikling eller hending, eller eit naturfenomen av
særleg estetisk eller vitskapleg relevans.
Noreg ratifiserte konvensjonen 12.mai 1977 og fekk
dei to første stadane inn på verdsarvlista allereide i 1979 –
Bryggen i Bergen og Urnes stavkyrkje.
Foto: Arne Aasheim
❖ UNESCO sin konvensjon for vern av verda
sin kultur- og naturarv
ikkje gravd ned i bakken, men står på ei ramme av sviller
av dei stavkyrkjene som er bevart og eit eksempel på fram-
Foto: Riksantikvaren/Arve Kjersheim
UNESCO er FN sin organisasjon for utdanning, vitskap, kultur
og kommunikasjon. UNESCO sitt mål er å bidra til fred og
tryggleik gjennom internasjonalt samarbeid. Organisasjonen
vart oppretta i 1945, og Noreg vart medlem i 1946.
Urnes stavkyrkje vart bygd i 1130-åra. Kyrkja er i ei sær-
u R N E S S TAV K Y R K J E
Foto: Statens kartverk/Bjørn Geirr Harsson
Unesco
Portalen er den mest framståande delen av 1000-talet
trevirket vedlike i
sin dekor i Urnes. Nederst på venstre vange kan ein sjå eit
meir enn 800 år.
stort dyr med ein karakteristisk manke – ei løve. Over og
Dessutan er stol-
omkring løva er det eit nettverk av ormar og bandforma dyr
pane, i motsetnad til
som til dels angrip løva, dels kvarandre.
den kyrkja som sto
på plassen tidlegare,