Arne Apelseth: Mellom tradisjon og innovasjon - Ivar Aasen
Arne Apelseth Mellom tradisjon og innovasjon Utgangspunkta for Ivar Aasens tidlege målstrev (Hefte nr. 2 frå Ivar Aasen-året 1996) Føreord Om vort Skriftsprog av Ivar Aasen Nynorskens vesen Nynorsken og «det moderne» Utgangspunktet Kunnskapssosialisering, didaktikk og nynorsk Nasjonale oversynsverk Det nynorsken ikkje vert identifisert med Opplysningsidéane og allmugekulturen Bjørkedalsforfattarane Haugianarmiljøet i Ørsta Ekset-institusjonen 1814 og det nasjonalkulturelle «snittet» Grunnlova og det norske Aasens redefinering av stat og nasjon Samanfatning Notar Elektronisk utgåve Det Norske Samlaget Oslo 1997 Mellom tradisjon og innovasjon Arne Apelseth Mellom tradisjon og innovasjon Utgangspunkta for Ivar Aasens tidlege målstrev Innhald Ivar Aasen: Om vort Skriftsprog 4 Arne Apelseth: Mellom tradisjon og innovasjon 6 Nynorskens vesen 6 Nynorsken og «det moderne» 6 Utgangspunktet 8 Kunnskapssosialisering, didaktikk Utgjevar: Ivar Aasen-året 1996 Formgjeving: Omslag: Rainer Jucker Innmat: Alv Reidar Dale Trykking: Gan Grafisk 5000x – Oslo 150296 og nynorsk 10 Nasjonale oversynsverk 11 Det nynorsken ikkje vert identifisert med 12 Opplysningsidéane og allmugekulturen 13 Bjørkedalsforfattarane 16 Haugianarmiljøet i Ørsta 17 Ekset-institusjonen 19 1814 og det nasjonalkulturelle «snittet» 22 Grunnlova og det norske 23 Aasens redefinering av stat og nasjon 25 Samanfatning 27 Notar 30 Ivar Aasen-året 1996 2 I Ivar Aasen-året 1996 skal både borgar og bonde få vera med i feiringa av mannen som gjorde slik ein stor innsats for norsk språk og kultur. Ivar Aasen la grunnsteinen til eit språk og ei rørsle som har løyst ut og framleis løyser ut sterke og skapande krefter i det norske samfunnet ved å stå fram som eit sjølvstendig alternativ i norsk kulturhistorie. Ivar Aasen var ein stor demokrat og har skapt ein betre kvardag for folk flest her i landet. Han er heile landet sin eigedom. Nynorsken er eit heilt normalt språk i verda, og arbeidet til Aasen har vorte eit føredøme internasjonalt. Og ikkje minst: Ivar Aasen var ein spennande og mangfaldig person! Alt dette vonar me å få fram i Ivar Aasenåret 1996, gjennom ulike tiltak over heile landet. Året skal vera ein nasjonal kulturdugnad som får arbeidet til Aasen fram i lyset og fører det vidare, og som legg grunnen for at norsk mål kan vekse og bløme også i framtida. Føreord Ivar Aasen har vorte framstilt som den geniale oskeladdens inntog i norsk kulturliv. Mannen har ofte kome i skuggen av mytane om han. Ivar Aasens liv og verk er soga om småbrukarsonen frå utkant-Noreg som vann seg rom som nasjonal kulturpersonlegdom. Men historia peikar langt utover dette, skriv Arne Apelseth i dette heftet kalla «Mellom tradisjon og innovasjon» som Ivar Aasen-året no gir ut. Apelseth viser at nynorsken vart ein del av det moderne samfunnet, og at den hadde lite å gjere med nasjonalromantikk. Han dokumenterer kor misvisande sjølv dei nyaste kulturhistoriske oversynsverk framstiller Aasens samtid og føresetnader. Han presenterer dei kulturtradisjonane som gjorde Ivar Aasen mogleg. Han gjer greie for Aasens resonnement i det første programskriftet han skreiv som 23-åring, og syner kor spissfindig og retorisk bevisst Aasen var både i form og innhald. Aasen kopla saman eit dialektbasert skrifspråk med borgarrettar og omdefinerte dermed det «Norge» som eliten ville skape. Det var allmugens lærdomskultur som kom fram med landsmålet og nynorsken, konkluderer Apelseth. Vi vonar at dette heftet kan vere med på å avlive nokre av mytane om Ivar Aasen og få han «ut av raritetskabinettet», som Apelseth skriv. Og med dette skape auka forståing for det viktige arbeidet Ivar Aasen gjorde ved å skape eit skriftspråk basert på folkemålet. Bente Vatne, styreleiar i Ivar Aasen-året 1996 3 Om vort Skriftsprog Af Iver Andreas Aasen 4 1. Efterat vort Fædreneland atter er blevet raad af, ligesaalidet hædrer det os, at vi heller hvad det engang var, nemlig frit og selvstændigt, maa det være os magtpaaliggende samle udenlandske Ord, end benytte dem, der almindelig kjendes og bruges i vore Bygder. at bruge et selvstændigt og nationalt Sprog, eftersom dette er en Nations fornemste 2. Da nu Enhver synes bedst om det, han fra Barns Been er tilvant, og da alle Skrivende i Kjendemærke. Saalænge Norge ansaaes som en dansk vor Generation, ere paa en Maade bundne til det Kjøbenhavnske, og maaskee fordetmeste Provinds, og Landets Embeder for en stor Deel besattes af Danske, ja endog alle Norske, som vante fra Ungdom op, til at foragte vort Folkesprog, saa er det venteligt, at en saadan nød videnskabelig Opdragelse, oplærtes i Danmark og paa Dansk, og følgelig Dansk Reform ansees af de Fleste med mindre Gunst. Imidlertid gives der dog, – det har man seet i eller Kjøbenhavnsk Tale og Skrift omsider blev herskende hos os, var det naturligt, at vort vore offentlige Blade og andre Skrifter, – de, der alvorlig ønske at faa vort Sprog saaledes Sprogs Nationalitet maatte gaae under. Hiin Umyndighedstid er svunden, og vi burde vise formet, at man med mere Føie kunde kalde det Norsk. Den mindre dannede Deel af Folket, Verden, at vi ogsaa i denne, vistnok ikke uvigtige Sag – attraaede at være selvstændige. saa slavisk den endog undergiver sig det Herskende, maa vist længe stiltiende have Broderlandet Sverige har i denne Henseende været lykkeligere. Det har nu et Sprog, saa- imødeseet en saadan Forandring. Vistnok skulde mange Misforstaaelser og ubillige ledes som man kunde vente sig det paa hiin Side af Fjeldene; thi det ligner saa vakkert det Puristerier for en stor Deel forebygges. Det har altid smertet mig bittert, naar jeg rette norske Folkesprog, som man dog ei faaer at see paa Papiret, ei heller at høre, uden af hørte vort Almuesprog krænkes og belees, enten af velklædt Uvidenhed, eller af en den ringere anseede Klasse. Skulde vi synde i Et af To, saa var det tilgiverligere, at hælde til rigtignok velmeent Renselses-Iver. Skal vi da, tænkte jeg, give Slip paa denne kostelige Skat det Svenske, end til det Danske. Dette godgjøres ved Landenes Beliggenhed, ved Folke- fra Fortiden, som vore Forfædre gjennem alle sine Trængsler have troligen bevaret og over- sprogenes Lighed. En saadan Omstændighed var ingen Unationalitet, ingen Amalgamation ladt til os som en hellig Arv? Skal dens Besiddelse, saa retfærdig som den er, endnu gjøres os (for at bruge de engang antagne Navne); det var den naturlige Lighed mellem to Væxter af stridig, nu, da Folkefriheden atter befinder sig mellem vore Klipper? samme Frø. Vi trænge aldrig til at gaae udenom 3. Medens Tid og Omstændigheder, som før er sagt, gjorde den Kjøbenhavnske Dialekt Grændserne efter et Sprog; vi skulde lede i vore Gjemmer, og see efter, hvad vi selv eiede, herskende hos os, opbevaredes og dyrkedes dog vort Nationalsprog i Bondens Hytter i førend vi gik hen at laane af Andre. Ligesaa lidet, som det skulde hædre en fri Mand at vore Dale og paa vore Strande; lad end være, at dette ikke er Tilfældet med alle Distrikter i aftrygle af Andre, hvad han selv havde For- lige Grad. At Tiden ogsaa har havt sin Virk- ning paa Almuesproget, er naturligt; men naar man betænker, hvor vide vort Lands Befolkning er adspredt, hvor lang Tid Sproget ikke blev skriftligen dyrket, samt flere, forhen berørte Omstændigheder; – saa maa man ansee det for noget Stort, at denne National-Eiendom endnu i saapas Stand kan overleveres os. Dersom Norge gjennem disse Sekler havde hævdet sin politiske Selvstændighed, da skulde vort Hovedsprog ogsaa været Almuens, det skulde været Sammenligningen af Landets Dialekter, Middelpunktet, hvorom de dreiede sig. Men vi lode os, med en vidunderlig Taalmodighed, i saa lang Tid uretfærdigen beherske af Andre; derfor tabte vi vort Held og Hæder, derfor tabte vi vort Fædrenesprog. At gjenvinde dette er os endnu ikke umuligt, vor Nationalære fordrer det, og vort Lands lykkelige forandrede Stilling berettiger os dertil. Bon den har den Ære at være Sprogets Redningsmand; til hans Tale skulde man altsaa lytte. 4. Man vil invende, at en Sprogreformation er Noget, der ei bør foretages paa eengang, men henstilles til Tiden og til Aarhundredets Virkning. Men dette anseer jeg som mindre gjældende i en Stat, som Lykken paa eengang gjorde fri og selvstændig, og hvis rette Folkesprog, skjønt i saa lang Tid useet paa Papiret, dog endnu er til. Ei heller troer jeg, man kan støtte sig paa den Mening, at det nye Sprog skulde blive forvirrende for Begyndere, eller i Førstningen have vanskeligt for at forstaaes af Alle; samt at Udlændinger derved skulde finde en ny Steen i Veien. Det maatte naturligvis saaledes indrettes, at alle Indfødte kunde forstaae det; thi alle blot provindsielle Ord og Vendinger burde undgaaes saavidt muligt. Det blev, endvidere, ikke saa forskjelligt fra de to andre nordiske Sprog, at den, der kunde et af disse, skulde have stort Hovedbrud for at kunne dette. – Desuden vilde hiin Aarhundredes Reformation, som ovenfor tilsigtes, blive en evig Opbyggen og Nedriven, da Sproget, manglende en bestemt Basis, stedse vil vakle fra det Ene til det Andet, saa man ikke veed, hvad man skal holde sig til. Og derhos frygter jeg for, at det rette Nationale vil omsider vige for det Fremmede, at nemlig Folkesproget, og ikke Skriftsproget, bliver det, som reformeres. At vi, ved den her tilsigtede Reform eller Tillæmpning, skulde faa et altfor plat og pøbelaktigt Hovedsprog, er en Indvending, der kun grunder sig paa Fordom og Vane. Vi ønske os just et Folkesprog, et som enhver Landsmand uden Møie kan tage Deel i; vor Statsforfatning berettiger os til dette Ønske. Og hvofor skulde vi være saa ængstelige for disse saakaldte Platheder? De ere det ikke; de ere Norskheder. Lad os sætte Fordommene tilside, og ikke undsee os for at bruge vort Lands eget Tungemaal. 5. Forslag. Det er ikke min Hensigt hermed at fremhæve nogen enkelt av vore Dialekter; nei, ingen saadan bør være Hovedsprog, men dette skulde være en Sammenligning af, et Grundlag for dem Alle. Til et saadant at fuldføre, skulde der gjøres Ordsamlinger for enhver af Landets større Provindser, med grammatikalske Oplysninger og bestemte Ordforklaringer. Til at forfatte disse, skulde Mænd, som ei blot troede at kunne, men og virkelig kunde Almuesproget, opmuntres. Disse Ordsamlinger skulde indsendes til et Selskab, oprettet av sprogkyndige Mænd, som skulde anstille Sammenligninger og gjøre Udvalg, og efterat saaledes Hovedsproget var bestemt, skulde dette Selskab udarbeide en fulstændig norske Ordbog, med tilsvarende Grammatik. Denne nye Sprogform skulde dog aldeles ikke paabydes eller paanødes; man skulde opmuntre til dens Brug, men ellers lade Enhver bruge det Nye eller Gamle efter eget Godtbefindende. 5 Mellom tradisjon og innovasjon Av Arne Apelseth 6 Nynorskens vesen institusjon og kulturpolitisk infrastruktur, ein Omgrepet «nynorsk» har fleire brukstydingar. Årsaka ligg nok i mindre grad hos Ivar Aasen premissleverandør for politisk handling. Denne nære historia er viktig. Likevel gjer og det skriftspråket han utarbeidde enn i kulturpolitiske stridar i Noreg mellom 1870 og vi både oss sjølve og nynorsken ei bjørneteneste om vi oppfattar det som eit evig gyldig 1970. Innramminga som både tilhengjarar og motstandarar gav Aasens arbeid i desse åra bilete av kva kulturelle og politiske ovringar nynorsken høyrer saman med. Det finst andre vart nynorskens identitet – og er det i all hovudsak enno. forhold som er – eller burde vere – like sjølvsagde som dei ovanfor. Dette er sider som bør Ein vesentleg grunn kan tilskrivast dei nokså langvarige politiske alliansane som oppstod kome meir fram. Det bør sjåast som eit problem at nynorsken i dag vert oppfatta som eit kring hundreårsskiftet, ofte med utgangspunkt i den geografiske periferien. Skriftspråket vart fiksert kulturprodukt og ein fastlåst nasjonal tradisjon, og ikkje som ein integrert og dyna- kopla med fleire motkulturelle rørsler, særleg folkemusikkrørsla, ungdomslagsarbeidet og misk del av eit samfunn i endring.0 Vi får tru at løyvingane til Ivar Aasen-senteret er gjort ut fråhaldssaka. Hendingane i 1884 og 1905 revitaliserte idéane frå nasjonalromantikken og frå eit ønske om at både Ivar Aasen og nynorsken kan ha noko å tilføre framtida. gav viktige impulsar til å styrkje arbeidet med norskdom. Kring århundreskiftet skaut det Nynorsken og «det moderne» fram ein heil underskog av samordna tiltak i norskdomens teneste. Einskildpersonar og Ein har oftast oversett nynorskens føresetnad i og samordning med det ein gjerne kallar grupper, forlag, blad og aviser, utdanningsinstitusjonar og landsfemnande organisasjonar modernisering, både i Noreg og elles i Europa. Det var i Aasens samtid at større delar av utgjorde i sum ei heil rørsle, og ofte var kampen for nynorsk skriftmål ei hovudsak. folket vart integrerte i bok- og skriftkulturen, truleg eitt av dei viktigaste skilja mellom før- Ein annan grunn er at det var i denne bolken nynorsken faktisk etablerte seg, med moderne og (tidleg-)moderne samfunn.1 Dette perspektivet høyrer med, og det er såleis både dei konfliktane dét medførte. Frå og med jamstellingsvedtaket i 1885, men særleg etter rimeleg og relevant å knyte Aasens språkprosjekt til moderniserande faktorar som stortingsvedtaket i 1892, som gav herada sjølve høve til å velje opplæringsspråk i folkeskulen, folkesuverenitet, folkestyre og idéar om allmenn politisk deltaking, til økonomiske, este- gjekk nynorsken inn i ein ekspansjonsfase med sterk vekst i talet på skulekrinsar som hadde tiske, forfatningsmessige og intellektuelle endringar, til skuleutvikling, folkeopplysning nynorsk opplæringsmål. Denne auken førte ikkje berre til fleire brukarar, men nynorsken og effektivisering av innanlandsk kommunikasjon. vart òg integrert i samfunnet på ein heilt annan måte enn før. Nynorsken vart ein politisk faktor. På fleire vis vart han, som samfunns- Den moderniseringa som faghistorikarar vanlegvis tenkjer på, som teknisk modernisering, industrialisering (økonomisk modernisering), avantgardisme (kulturell modernisering) og urbanitet (modernisering av samvers- og livsformer), høyrer nok med, men å avgrense seg til desse områda åleine innsnevrar om- I fortalen til Norsk Grammatikk frå 1864 har grepet «det moderne» for mykje. Det moderne kan lett verte ein tidskarak- Aasen kommentert dette språkhinderet: En større Kundskab udbredte sig iblandt Almuen, og teristikk ved det borgarlege, og ikkje eit kjenneteikn på samfunnsendring i det store og der blev læst og skrevet mere end forhen; hvad man havde læst, vilde man gjerne fortælle, og derved heile. Innsnevringa fører òg til merkverdiggjering, skriv Ingrid Marcussen: «Det er imid- kom man ofte til at bruge de samme Ord, som stode i Bogen. En Mængde Almuesmænd kom efter- lertid et spørgsmål, om ikke moderniseringskonceptet, med dets stærke fokus pa urbanise- haanden ind i adskillige Ombud og Bestillinger, som førte dem sammen med Folk af den anden ring, industrialisering og øget politisk bevidsthed i befolkningen, er kommet til at stille Stand. De bleve drevne til at danne sin Tale efter den store Mode, ei alene af Trang til at blive tidligere samfundsmæssige forandringer, der banede vej for moderniseringsfasen i skyggen. forstaaede og af Lyst til at tækkes og behage, men ogsaa af Frygt for at de ellers maatte ansees som Dermed er læse- og skriveferdighedens funktion i et ikke moderniseret samfund blevet udannede Folk. [...] Overalt blev der gjort store krav paa “Dannelse”, og til Dannelsen regnede uforståelig for mange.»2 For den som vil vere integrert i eit moderne man især den Kunst “at tale ordentlig”, som det hedte, det vil sige efter den opstillede Mønsterform, samfunn er språkmeistring i tydinga å meistre skriftspråk (eller talt skriftspråk) og skrift- altsaa Dansk med visse norske Egenheder, især i Udtalen [...] Og paa saadan Maade kunde man kultur («print literacy») uomgjengelege faktorar som må overkomast. Men medeigarskap og snart komme til at gjøre den besynderlige Opdagelse, at Dansken aldrig før havde fundet saa stor individuell deltaking i skriftkulturen føreset at språkkoden er lett tilgjengeleg. Det var han Udbredelse i Norge, som netop efter at Norge var skilt fra Danmark, og at det rette norske Maal var ikkje i Noreg på 1800-talet. Meistringsterskelen vart nok opplevd som heller høg, for språk- aldrig før kommet i saa stor Fortrængsel, som netop nu da man altid talede om “det norske Sprog”.3 konvensjonane tvinga fram knot, kommunikasjonsvanskar og togn. I eit samfunn som då gjorde sine første røynsler med utvida demokrati og politisk deltaking, var dette ei alvorleg hindring. Eitt var at språket var dansk. Truleg er det rettare å kalle det akademisk københavnsk, om ein tek omsyn til kva ord og uttrykk lesaren møtte i tekstane. Vel så problematisk som eit framandvore og lærd ordforråd var trugsmåla om låtteleggjering og utestenging av den eller dei som ikkje meistra koden. Det offentlege skuletilbodet var ikkje godt nok til å motverke slikt. 7 8 Utgangspunktet disse saakaldte Platheder? De ere det ikke; de ere Går vi attende til «Om vort Skriftsprog», Aasens målreisingsidé frå 1836, og undersøkjer Norskheder.5 Dersom vi let Aasens premissar vere kva som der finst av idéhistorisk grunnlag, ser vi at argumentasjonen er opplysningsretorikk styrande for kva samfunnsfenomen vi vil identifisere nynorsken med, kjem vi ikkje så god som nokon. Stykket viser òg kor samansett Aasens tenking var, korleis språkidéar vart utanom ei svekking av den viktigaste myten eller opphavsforestillinga: bindinga til norsk vevde saman med politiske og sosiale forhold i samtida. Og det viser gode døme på korleis nasjonalromantikk og den naivt-idylliserande «oppdaginga» av ein nasjonal bondekultur.6 han brukte å ordleggje seg. Oftast er det ikkje utdjuping av ein tanke, men retorisk utforming Aasens språkvitskap og politiske sikte var frå første stund innretta slik at korkje nasjonal- av omfattande tankekompleks som møter oss.4 Her vil eg leggje vekt på eit par setningar i romantikk eller omsyn til eigennytte forklarer mann og verk. At Aasen gjorde personleg kar- «Om vort Skriftsprog» som truleg rammar inn nokre av Aasens viktigaste tildriv. Det er tale riere som nasjonal språkforskar i eit tidsrom som ettertida har katalogført som nasjonal- om tre argumentative premissar som kjem i tett rekkefølgje under punkt fire, rett før kon- romantisk, bør ikkje vere til hinder for å sjå at både innretting og grunngjevingar primært var klusjonen – framlegget til kva som bør gjerast med språket. tufta på idéar om språkleg, sosial og politisk betring for så mange som mogeleg. I mål- 1. Den generelle opplysningshaldninga, det at nedarva synsmåtar må takast opp til re- reisingsprosjektet skulle nytte og rettferd gå hand i hand, slik ideala frå opplysningstida visjon og kritikk i sanningas interesse: At vi, med den her tilsigtede Tillæmpning, skulde faa et tilsa.7 Det er mogeleg at ettertida har hatt vanskar altfor plat og pøbelagtigt Hovedsprog, er en Indvending, der kun grunder sig paa Fordom og Vane. med å fange opp desse sidene ved Aasen fordi skrivemåten hans på visse (tematisk farlege) 2. Den formelle koplinga mellom stat, folk og språk i tilvisinga til Grunnlova: Vi punkt kan verke tilslørande og diffus. I andre tilfelle kan han ha utelate element som ville ha ønske os just et Folkesprog, et som enhver Landsmand uden Møie kan tae Deel i; vor Statsforfatning skapt konflikt. Dette må sjåast i forhold til kva regime som sat med makta, og kva som vart berettiger os til dette Ønske. 3. Avdekkarmentaliteten, den vitskaplege lagnaden til personar som opponerte. Det embetsmannskontrollerte samfunnet kring modernismen, som karakteriserer både innstillinga her og arbeidsmåten seinare. Den 1840 hadde svært liten interesse av å vidareføre dei demokratisk-revolusjonære ideala om språklege overflata er nemleg ikkje det ho gjev seg ut for å vere. Ho løyner noko som vit- fridom, likskap og brorskap frå slutten av 1700-talet og først på 1800-talet. Aasens samtid skapsmannen må avdekkje for å erstatte fordommar og vanetenking med innsikt og kunn- var ingen liberal og tolerant offentleg sfære, men ein kombinasjon av romantisk idealise- skap: Og hvorfor skulde vi være saa engstelige for ring av bonden og bondens kultur («søndags- bøndene») i spann med språkleg og politisk Skriftspråkstandardar med grunnlag i folke- diskriminering av bondestanden/allmugen («kvardagsbøndene»). mål kan ikkje kallast spesifikt nasjonalromantisk. Slikt hadde skjedd lenge før Aasen var medviten om kva tid han levde i, og han innretta framstillinga etter det.8 Oftast romantikken fekk tak. Under påtrykk frå renessanse- og reformasjonstenking kom det viser det seg på den måten at Aasen føreset semje om politiske mål heller enn å krevje frå 1400-talet av grammatikkar, ordbøker og litteratur i ei rekkje europeiske folkemål. direkte at dei bør gjelde, rett og slett fordi det var for stor avstand mellom teori og røyndom. Nokre nådde offisiell godkjenning. Likevel er det helst utvidinga av bruksområde og bruks- Det kunne vere farleg å gje seg av med open polemikk, kritikk og krav på 1800-talet, slik samanhengar som pregar utviklinga til folkemålsbaserte skriftspråk før år 1800. Dansk Hans Barlien, Marcus Thrane, Peder Solvold, A.O. Vinje og fleire smerteleg fekk røyne. kunne på dette tidspunktet nyttast til mest alt – ein heilt annan språksituasjon enn til dømes Aasens offentlege form slutta seg til ein retorisk-politisk tradisjon frå 1700-talet som på 1600-talet. Det same galdt andre folkemålsbaserte skriftspråk som svensk og tysk. Jens Arup Seip har omtala som «apologi» og «besvergelse».9 Det er tale om ein spissfindig Målgranskaren Aasen vart ein pioner på fleire område, og i vitskapshistorisk saman- skrivemåte som vart utvikla under eineveldige styresett, og som skulle minske faren for heng var det først med Aasen at ein her til lands tok steget frå lærd, men amatørmessig sensur, konfiskering og arrestasjon. Kort fortalt går denne retorikken ut på å framstille sam- spekulasjon til vitskapleg fundert filologi. Arbeidet hans som språkplanleggjar, gram- tidsforholda som om dei var i ferd med å bli det skribenten vil og vonar dei skal bli. Det matikar, leksikograf, dialektgranskar, stadnamn- og personnamngranskar, språkhistori- ufullkomne kunne visast fram og indirekte kritiserast, i og med at lesarane visste kva som kar m.m. etablerte han som grunnleggjaren av norsk språkvitskap. Også her viser forankringa var faktiske forhold, men utan at den skrivande framsette kritikk som kunne slå attende i opplysningsidéar att. Aasen var korkje imitator eller eit geni som saug alt or eige bryst. på han sjølv. Jamføring av norsk språkhistorie med Snarare bør vi sjå han som ein lite tradisjonsbunden og autoritetstru synteseskapar. Han internasjonale forhold tilseier òg ei lausare kopling til nasjonalromantikken. At nynorsken trekte vekslar på fleire arbeid av forgjengarar, til dømes Laurents Hallager, Rasmus Rask og oppstod og etablerte seg som norsk skriftspråk på 1800-talet, gjer målreising korkje til eit Mauritz Hansen, og sameinte det han der fann med eigne kunnskapar og observasjonar. særnorsk eller eit nasjonalromantisk fenomen. Medan talet på skriftspråk i Europa mest stod Målreisaren Aasen er òg soga om småbrukarsonen frå utkant-Noreg som vann seg stille mellom 1200 og 1800, vart familien av europeiske skriftspråk tufta på folkemål for- rom som nasjonal kulturpersonlegdom. Ein har nokså forenkla framstilt det som den dobla i hundreåret frå 1800 til 1900.10 geniale oskeladdens inntog i norsk kulturliv. 9 10 Mannen Ivar Aasen har ofte vorte overskygga legitimere, profilere og rangere dei einskilde av mytane om han, og det er mange – slett ikkje berre i norskdomsrørsla – som har med- fagemna som viktige og uviktige, høge eller låge o.s.b. Både i praktisk og teoretisk tilrette- verka i mytografien.11 Det er tvillaust at Ivar Aasen både hadde intellektuelle føresetnader legging av norsk skulekvardag medfører dette at nynorsken vert utsett for mange ulike av- og rasjonelle grunnar for å handle slik han gjorde. Like eins torer det vere klart at språk- vegingar. Resultatet avgjer kva rom han skal eige i fag- og lærebøker, i klasserommet og i idéane hans ikkje var forankra i historisk svermeri og bondeidealisering, men i politisk det allmenne omdømmet. Ved sida av den uttrykte fagdidaktikken og kulturell modernisering. Her vil eg prøve å sjå dei to sidene ved finst det ein løynd fagplan som vel så mykje som dei faglege måla fungerer som handlings- Aasen under eitt, altså at fagmannen og lingvisten Aasen føreset ideologen Aasen – og og retningsvisar. Det er til dømes grunn til å tru at han i norskfaget minst er sideordna med motsett. Først må vi vurdere dei «brillene» vi har på oss når vi nærmar oss Aasen. fagdidaktikken, og at det særleg kjem til uttrykk i handsaminga av nynorske emne. Kunnskapssosialisering, didaktikk og nynorsk Nynorsk har alltid vore skriftspråk for eit mindretal i Noreg. Ein grunn til det ligg i kva Definisjonsmakt er å ha kontroll eller styrings- grad fleirtalet aktar nynorsken som fullverdig bruksmål. Dette inkluderer sjølvsagt også rett over ein forståingsmåte. Vi kan òg kalle det intellektuelt hegemoni. Andre nemningar kunnskapstilhøve, til dømes kva ein veit eller meiner seg å vite om nynorsken. Erkjennings- som fangar opp sider ved dette er meiningseller medvitsdanning, identitetsforming og og erfaringsforhold av dette slaget vert sjeldan emne for faglege debattar i skulen, men dei vil verdisosialisering. Kjært barn har mange namn. Gjennom oppvekst, skule og litteratur like fullt utgjere viktige ytre rammevilkår for tenking og handling. I siste instans har dei vert vi sosialiserte inn i underliggjande forståingsformer og etablerte tolkingspraksisar. konsekvensar for dei avgjersler som vert tekne. Verknadene vil mellom anna spegle seg i Denne kulturinnføringa gjeld både allmennpolitiske og fagleg-vitskaplege samanhengar. synsvinklane som vert nytta i norskfaget, i oppfølginga av jamstillingslova, i lett eller Ofte er vi ikkje merksame på uuttalte, men like fullt strukturerande oppfatningar om emnets vanskeleg tilgjenge til nynorsk læremateriell og i vurderingar av nynorsk som bruksspråk. natur og dei samanhengar det inngår i. Det vi i dag oppfattar med nynorsk og Ivar Aasen er resultat av slike prosessar. Svara på kva- og kvifor-spørsmål skal ideelt vere avgjerande for retning og formål i skulefaga, og for kvantitative og kvalitative disposisjonar. Svara er utgangspunktet for å Nasjonale oversynsverk Lærebøker og standardiserte framstillingar byggjer på det vi kan kalle nasjonale oversynsverk som konversasjonsleksika, allmenne kulturhistoriske oversyn, språk- og litteraturhistorier. Desse er ein vesentleg innfallsvinkel til korleis Aasen og nynorsken vert oppfatta. tydande. Traderinga av grep, nemningar og Den følgjande framstillinga må bli ei grovskisse; nyansane er nok fleire enn dei som kan inndelingar peikar mot stor truskap mot forgjengarane. Til dømes har det politiske årstalet takast med her.12 Det første som fester seg, er at slike verk 1814 i meir enn hundre år vore ein epokemarkør i litteratur, språk og kultur. Forfatta- med heller få unntak er skrivne på bokmål (før riksmål), og med klar overvekt av personar rane gjer sjeldan greie for kvifor årstalet har relevans for desse områda. som bur og arbeider i hovudstaden. Inntrykket er sterkare di lenger att i tid ein går. At for- Oversynsverk frå dei siste hundre åra tek gjerne for gitt at storleikar frå denne hundre- fattarane av det nyaste historieverket, Aschehougs Norgeshistorie (1994–), ikkje har høve til å årsbolken har evig eksistens. Det er både sant og rett at hovudstaden vart landets viktigaste skrive på nynorsk, fell uproblematisk inn i mønsteret. kulturarena mellom 1850 og 1900, og at han har halde fram med det i vårt hundreår. Men For det andre liknar kvart verk svært mykje på forgjengaren. Det finst stort indre samsvar i når perspektivet også vert nytta på tida før 1850, medfører det at det er regionalkulturen i kronologi, rekkefølgja av personar, storleiken på kvar emnepresentasjon, epokenemningar, og kring småbyen Christiania som får karakterisere det allmenne. At Bergen både var største vurdering av viktig og uviktig. Tradisjonen synest å stadfeste seg sjølv. og viktigaste by fram til ca. 1830, er det få som tek konsekvensen av. Heller ikkje Trondheims I verk der nynorsk nødvendigvis må takast med i framstillinga, som i dei fleste språk- rolle som spennande kulturarena mellom 1750 og 1800 har fått gjennomslag. Av og til vert historiene, følgjer ikkje hovudlina nynorsken, men lina frå dansk til bokmål. Det er ikkje skilnaden mellom det lokale og det nasjonale underleg. Er til dømes usemja mellom dei to noko oppsiktsvekkjande i det. Det kritikkverdige er heller at også i slike framstillingar unge studentane Wergeland og Welhaven av nasjonal interesse? Eller er det oversynsverka verkar nynorsken som eit framandelement som på ein eller annan måte må kommente- som har gjort den til eit nasjonalt tema? Verk som presenterer norsk kulturhistorie rast, men som liksom ikkje høver inn elles. Følgja er at både nynorsken, saman med verk speglar i svært liten grad kva demografiske storleikar som prega dei ulike tidsromma. Før og personar som høyrer med til tradisjonen, kjem som brå innskot i omtalen av andre 1900 budde det langt fleire utanfor byane enn i byane, og dei fleste budde langs kysten. emne. Slike verk gjer sjeldan greie for utvals- og Forholdstalet mellom embetsborgarskapet og bondestanden kring om i landet var minst ein vurderingskriteria som er nytta. I eldre verk er den slags heilt fråverande; der er forfattaren til ni. Som oftast var skilnadene mykje større. I kulturhistoriske oversynsverk er proporsjon- suveren i handsaminga av det «naturlige og selvfølgelige» materialet. I nyare verk er ane snudde på hovudet. Det gjev ein viktig innfallsvinkel til stoffordeling og emnepresen- kriteria til ein viss grad drøfta, men ikkje over- tasjonar. For alle periodar gjeld det at bygda er 11 Det nynorsken ikkje vert identifisert med Mellom dei mange førestillingane om nynorsken finn vi også idéen om dette språkets originalitet. Det er altså noko «med» nynor12 sekundær til byen, og kysten står i eit tilsvar- sken. Idéen vert uttrykt både positivt og negativt – alt etter formål og kulturpolitisk ande forhold til innlandet. Persongalleriet omfattar ikkje så mange utanfor embets- haldning hos dei som uttalar seg. Dei som ser positivt på dette, legg ofte vekt standen (eventuelt embetsborgarskapet). Samanhalde med punktet framfor gjev dette ei på verknaden av det metodiske grepet hos Aasen. Med det meiner eg verkeleggjeringa av underliggjande oppfatning av at kunst og kultur, danning og sivilisasjon er noko som eit kulturideal som baud at skriftmålet skulle vere samnemnar for dialektane. Norskfilologar breier seg utover frå hovudstaden som ringar i vatn, og at det alltid har gjort det. har skrive mykje om nynorsken frå denne synsvinkelen. Ein torer såleis tru at det nynor- Ved å overfokusere hovudstaden og embetsborgarleg kultur og ved å ta opp annan ske inventaret, både det historiske lengdesnittet og det indre sambandet til dialektane, er kultur i form av unntak/innskot i den sentrale forteljinga, vert kanskje den største kulturelle kjent i hovudtrekka. Mellom anna legg dei fleste språkhistoriene stor vekt på slike indre endringa halden utanfor, nemleg overgangen frå eit (tilnærma) illitterært samfunn kring liner i norsk språkutvikling. Dei som stiller seg negativt, formulerer 1700 til eit samfunn med noko nær dagens nivå i lese- og skrivekunnskap kring 1900. Til som oftast førestillingane om nynorsken i påstandar om manglande danningskvalitetar, t.d. dømes er religionen si rolle i utviklinga av eit skriftkulturelt og organisasjonsprega samfunn kontaktflater til europeisk kultur-og samfunnsutvikling. Utsegnene er gjerne ikledd ei form mest å rekne for fråverande. Nasjonale oversynsverk har autoritet fordi for repressiv toleranse: «Språkstriden er [...] utslag av en grunnleggende konflikt mellom dei talar på heile folkets vegner. Dei fortel ei samanhengande historie om kven vi er, kva vi en bykultur, dominert av tankestrømmer fra europeisk litteratur, kunst og filosofi, og en er og kvifor vi har vorte som vi er. Dei utstyrer oss med sjølvbilete, og det gjer dei til oppdrag- gammel norsk bygdekultur.»13 Sitatet inneheld ein viktig undertekst, eit arar – sterke oppdragarar. Kvantitativt er dette ruvande verk i den norske bokheimen, forlaga kulturpolitisk ideal, som nynorsken tydelegvis vert oppfatta som eit motstykke til.14 Korleis produserer mange av dei og sender stadig ut nye utgåver. Oversynsverka formar den dette idealet har kome i stand, og kvifor nynorsken vert sedd som motstykket til euro- konkrete og aktuelle notida ved å stille opp ei overordna samanfatning, eit system som på peiske «tankestrømmer», gjer forfattarane lite greie for. At synsmåten er verksam, er tvil- same tid både organiserer og rangerer einskildelement. laust. Dessutan: Påstanden om (heile?) bykulturens særskilde nærleik til «europeisk litteratur, kunst og filosofi» kan i eit språkkløyvd samfunn fungere som ein kulturell rangeringsmekanisme om han vert oppfatta som sann. Det er det tvilsamt om slike påstandar bør verte. Ved å presentere nynorsken utan sambandsliner til liknande fenomen utanfor landets grenser kan det oppstå ei «uviktig-gjering», Opplysningsidéane og allmugekulturen Nokre av kjerneverdiane i vårt (moderne) ofte forkledd som verbal forvising til område for spesialistar eller særleg interesserte. Det samfunn er allmenn lese- og skrivedugleik, kognitiv rasjonalitet16, moralsk autonomi, ustrigla og det konfliktskapande i omtalen av det nynorske er ein konsekvens av å nekte sosial eigenkontroll, politisk sjølvråderett og individuell sjølvrealisering. Om vi set oss føre Aasen og nynorsken jamføring og parallellar. Det same gjeld for det veletablerte kverulant- å undersøkje den kulturhistoriske bakgrunnen for desse verdiane, vil norske kulturhistori- biletet av Aasen. I eit stort verk om nordmenn og det norske, Value Systems and Personality in karar ta til med 1800-talet. Rett nok finn vi klare nedslag av slike forhold i dette hundre- a Western Civilisation (1983), nyttar Christen T. Jonassen Aasens to arbeid frå 1848 og 1850 året, men vanleg framstilling har det lytet at ho svært ofte underslår interessante forstadium. som innfallsport til «ein konflikt som gav generasjonar av nordmenn høve til å uttrykkje Den viktige idéfasen på 1700-talet ligg i ei form for halvskugge. Banda verkar avskorne. aggresjon i giftige debattar og hatefull polemikk [...] Søking etter identitet og sjølvrespekt Vi anar at det er noko der, men kva – og korleis dette innverkar på neste periode eller vår tid, førte attende til sagatida med norsk stordom og makt, og til å leite etter eit språk som låg får vi sjeldan vite. Det er truleg det som har skapt den særeigne forestillinga om det intel- nærare det som var i bruk på den tid og som var ulikt det offisielle dansk-norske. I tillegg lektuelle tomrommet i Noreg før 1800-talet som den dag i dag kan lesast i Norges kulturhis- kom den romantiske rørsla på den tid som idealiserte naturen, det bukoliske og det torie (1984): «Før det tidsrom vi nå skal behandle [1800-talet, A.A.], kan vi neppe engang rustikke.»15 Den forklaringa engelskspråklege lesarar tale om ansatser til tanketradisjoner i vårt folk. Den historiske årsaken til dette ligger opp i får på kvifor Aasen kom med grammatikk og ordbok, kva idéar desse språkvitskaplege dagen. Det er vårt lands kulturelle vanmaktstilstand i den århundrelange lydriketiden verka tok utgangspunkt i og kva elende (aggresjon) dei seinare leidde til, kan ikkje under Danmark. Den gjaldt alle områder av kulturlivet, ikke bare mer reflektert, filosofisk kallast anna enn tendensiøs. Men utsegna er ikkje på nokon måte eineståande. Den viser tenkning, [...] i en periode da européisk tenkning ellers nådde et av sine høydepunkter. I attende på standardpresentasjonar av nynorsken – eller rettare: fundamentale veikskapar i disse århundrene bryter man opp fra de årtusengamle tanketradisjoner, og grunnen dei. Følgja er at det gjer det lett å forvise både Aasen og nynorsken til raritetskabinettet. legges til hele vår tidsalders tenkning. I intet av dette var vårt folk delaktig, ennsi meddeltager – før i en langt senere ettertid [...] vårt folk [var] hensunket i en slags drømmende naturtilstand i de lukkede bygdesamfunn, [...] 13 14 kulturen [levde] seg ut i huldresagn og seg difor for det meste, og han skreiv om det i folkeviser, i felelåt og Prøver vi å halde fast ved dei meir varige ei mengd småskrifter.19 I si samtid var Hans Strøm særleg rekna som naturvitskapsmann. trekka i tanke- og førestillingsverda heller enn å studere nokså tilfeldige konjunkturtrekk eller På det området hadde han internasjonalt omdøme. I Noreg er han mest kjend for eit stort ideologiske straumdrag, kan det knappast vere nokon annan tidsepoke enn 1700-talet som har topografisk verk om Sunnmøre, Physisk og Oeconomisk Beskrivelse over Fogderiet Søndmør I- sett kva vilkår som leier fram til det vi notidsmenneske kjenner og erkjenner som det II (1762–1766). Verket vart nytta som føredøme for tilsvarande arbeid elles i Danmark-Noreg, moderne samfunnet. Ingrid Marcussen seier det slik: «Det oplyste enevælde var på dette og gav Strøm stor fagning. Som påskjøning fekk han overta den ledige stillinga som tidspunkt rammen om en aktivering af statens forpligtelse for borgernes bedste og den sokneprest til Volda prestegjeld. Eit særkjenne ved Strøm var den milde enkeltes muligheder for at blive en åndelig og økonomisk ressource i staten, og dette viste sig omgangsforma, ei uvanleg evne til å knyte til seg folk og til å motivere dei til arbeid i opp- inden for alle samfundssektorer.»18 Ei av røynslene vart samanfatta i slagordet kunnskap er lysningas teneste. Dette har gjeve han eit usedvanleg positivt ettermæle. Då han døydde makt. Aasen gjorde seg gjeldande i språkkunnskap, og i alle fall den første delen av i 1797, kom det ut ei rekkje minnedikt, talar og nekrologar som framheva rolla hans som denne må han ha tileigna seg i oppvekstmiljøet, i biblioteket etter Sivert Aarflot (1759– inspirator, rettleiar og katalysator. Både frå allmugen og embetsstanden var 1817) på Ekset i Volda. Gjennom heile livet hadde Aasen eit nært forhold til Aarflot-folket, det mange som rekna Strøm som intellektuell farsfigur. Tre av desse disiplane knytte han til særleg stortingsmannen Maurits Aarflot (1821– 1904). Både Aasen og Aarflot var forma i ein seg i Volda. Den eine var Claus Frimann (1746–1829), kapellan hos Strøm i 1770-åra, tradisjon. Ingen av dei trong starte frå null. Ein plar gjerne seie at opplysningstenkinga seinare prest i Davik i Nordfjord i nær femti år. Ein annan var Rasmus Vassbotn (1749–1821) slo gjennom i Danmark-Noreg midt på 1700talet. I praksis kan vi ikkje tale om eit klart brot som Strøm tok til skulehaldar i 1772. Vassbotn var det som på 1700-talet gjerne vart kalla all- med fortida andre stader enn i København. På småstader elles i riket var det heller eit spørs- mugens «fremste», ein person som ofte framstod som bygdetalsmann eller organisator. mål om kva overtyding og haldningar som fanst hos einskildpersonar eller mindre grup- Han var elles gardbrukar, kyrkjeverje og forlikskommisær. Den tredje var omgangs- per. I Volda er det eit tydeleg døme på dette i 1760-åra. I 1764 fekk nemleg prestegjeldet ein skulelæraren, seinare lensmann og publisist, Sivert Aarflot. prest av eit verkeleg uvanleg kaliber, Hans Strøm (1726–1797). Han var ikkje berre prest, Hans Strøm er ein viktig språkhistorisk kryssreferanse. Sjølv utførte han ikkje noko men også polyhistorisk lærd. Han interesserte særleg på dette feltet, berre nokre sider i stev.»17 «Søndmørs Beskrivelse», men den store like glade for «oplyste Bondemænd» i nær- kontaktflata hans knytte trådar. Han kjende til den store språkinnsamlinga av historisk-anti- miljøet som det Strøm og Frimann var. Mellom Frimann og Aarflot utvikla det seg eit uvanleg kvarisk stoff som embetsmennene var pålagde i 1743; han hadde mellom anna to av preste- godt forhold, ein venskap som varte til Aarflot døydde. Det var Frimann som konfirmerte svara frå Sunnmøre i avskrift. Og han hadde kontakt med Erik Pontoppidan i Bergen den Aarflot, og det var Frimann som lånte han pengane han trong for å kjøpe garden Ekset i tida han arbeidde på Glossarium Norvagicum (1749).20 Banda til Marcus Schnabels gram- Volda. Seinare hadde dei skrifter i kommisjon hos kvarandre. Eit 46 strofer langt minnedikt matikkforsøk i 1770-åra og Hans Jacob Willes grundige ordsamling frå Seljord (1784) er som Frimann skreiv ved gravferda til Aarflot i 1817 seier truleg det meste om forholdet dei tettare. Schnabel søkte hjelp hos Strøm og reiste imellom.22 Alt i dei første tiåra etter 1800 finn vi ein ved eitt høve til Volda for rettleiing. Då Hans Strøm seinare hadde kome til Eiker, flytta allmugedominert bokkultur i dette prestegjeldet. Både kvalitativt og kvantitativt er det slik. Schnabel til Lier. Det var òg Strøm som redigerte saman og gav ut Schnabels etterleivde Dei sentrale personane i denne bokkulturen opererte oftast i forståing med embetsstanden, skrifter (1781). Wille var kapellan hos Strøm på Eiker men ikkje slik at premissane vart fastsette av den lokale eller regionale øvrigheita. Både (1786–1788), men han hadde vore i kontakt med Strøm før det. Truleg hadde han søkt råd emne, sjangrar og formidling gav denne bokkulturen ein nokså sjølvstendig eksistens. medan han arbeidde på «Sillejords (Seljords) Beskrivelse» (1786). I topografiske emne var Oftast var det lærarar i omgangsskulen som kledde rollene som lokal intelligensia, men Strøm rekna som ein særs kvalifisert rettleiar. Brev til Volda (Rasmus Vassbotn og Sivert også nokre kvinner gjorde seg gjeldande.23 Todelinga av det kulturelle rommet, skiljet Aarflot) har truleg gjort sitt til at Jon Rasmusson Vassbotn og Sivert Aarflot seinare laga mellom lærdomskultur og allmugekultur, galdt sjølvsagt også i Volda, men ikkje absolutt eigne ordsamlingar. Det kan òg nemnast at tvillingbroren, Ole Strøm (1726–1782), var og utan atterhald. Vi finn element som dels differensierte allmugekulturen og dels utlikna leksikograf og første redaktør for Dansk Ordbog (til 1782).21 avstanden mellom elitens lærdomskultur og allmugekulturen. Etter at Strøm reiste til Eiker i 1779, vart det særleg Frimann, Vassbotn og Aarflot som førte opplysningsidéane vidare i prestegjeldet. Det var sjølvsagt Vassbotn og Aarflot som tok seg av praktiske forhold, men dei hadde ein viktig støttespelar i Frimann. Det kom truleg godt med, for det var ikkje alle prestane som var 15 16 Kring 1820 hadde allmugens skriftkultur i stilling av det han visste om slekta si etter om Volda prestegjeld tre klare og innbyrdes ulike profilar: Bjørkedals-forfattarane, haugianarane lag 1350. Utgangspunktet var nokre «Pergamentsbreve» som var i slekta. i Ørsta og opplysningsmiljøet på Ekset. Både forhistoria, tematikken og sjangrane skilde dei. Dette gjev eitt inntak til danningshistoria i Bjørkedalen, men det finst fleire. Kronologiar Bjørkedalsforfattarane og genealogiar var sjangrar som fleire dyrka. I ei anna slektskrønike frå same tid, Chronologia Frå gammalt av fanst det ein annalistisk tradisjon i Volda, altså ein tradisjon for krono- Eller Tiids-Register (Jakobsboka), går det fram at opplæring i lesing og skriving starta tidleg, logisk ordna oppteikningar. Han var særleg utbreidd i Bjørkedalen, eit grendelag lengst sør heilt ned i femårsalderen, og at det skjedde før skulelova av 1741 hadde teke til å verke. Ei i prestegjeldet. Her fanst det kontinuitet, og vi finn både skrivande og skrifter frå 1600-, 1700- tredje ættesoge er Larsboka. Ho er ein forlaupar for dei to andre, påbyrja kring 1750. I røynda og 1800-talet. Truleg var det etablert eit slags skrivande miljø alt på 1600-talet, om ikkje endå er ikkje dette éi bok, men fire bøker som er hefta saman. To er prenta bøker, to er ætte- tidlegare. Skrivetradisjon, som det at fleire skreiv (gjerne på det same verket) og at emna lister – ei øvingsbok for skriving og ei samling tilskøytte ark. Dei to prenta bøkene, Libellus viser fellestrekk, kan påvisast før pietismen og opplysningstenkinga kom til bygda. Skrivinga Valde Doctus (1549) og Ein Nüw Kunstrych Fundamentbüchle (1550), er noko så eksotisk kan heller ikkje forklarast som trykk frå einskildpersonar (til dømes Strøm og andre som sveitsiske lærebøker i skriving og skrifttypar. Bøkene har kome til Bjørkedalen ved embetsmenn). Snarare verkar ho knytt til nedarva rang og posisjon. ekteskap (og medgift) på 1600-talet.26 At det vart historieskriving og ættesoger Rasmus Jakobsson Vassbotn var fødd i Bjørkedalen. Sosialt og kulturelt har Vassbotn Rasmus Vassbotn og slekta hans slo inn på, kan forundre. Ved nærare ettertanke er det mange trekk felles med Simen Fougner (1701– 1783) frå Gausdal, slik Francis Bull portretterte ikkje så underleg likevel. Til saman er det nemleg ein del forhold som kan tyde på at han.24 Vassbotn forfatta to historiske arbeid, noko høvesdikting i den naturlyriske retninga slektene i Bjørkedalen stod i ei særstilling i denne regionen før 1800-talet, og at dette prega til Frimann-brørne (dikt om norske fjell) og eit par brev, mellom anna til Hans Strøm. Dei his- både Vassbotn og andre. Kva som var kjent for dei av fortida, kan ikkje seiast med visse i dag, toriske arbeida hans, Tids-Register og Slægters Bog (Moritsboka), er opptrykte i nyare tid.25 men når sjangrar som genealogiar og kronologiske nedteikningar dominerer, tyder det på Tids-Register er innretta som «Historiske Efterretninger» og femner om ei rad ulike at denne slekta var eit slags «lokalaristokrati» mellom Volda-allmugen. emne frå internasjonale tilhøve og statsforhold i eldre tid og fram til regionale og lokale for- Dessutan ser det ut til å vere eit gjensidig samspel mellom kulturell aktivitet, sosial hold sist på 1700-talet. Slægters Bog er ei fram- status og politisk deltaking. I alle fall var slekta særs godt representert på slike felt. Son til Rasmus Vassbotn, Jon R. Vassbotn (1785– 1850), prøvde seg som ordsamlar. Det var han som gjorde «den fyrste måluppskrifti me hev frå ein mann or bondestandet», om vi skal tru Gustav Indrebø.27 Bror til Rasmus Vassbotn, Peder J. Bjørke- denne vor nye Indretning tør vi dog tilvisse dal (1744–1817), overtok garden i Bjørkedalen. Han var elles skulehaldar, bygdedokter, båt- love os et Gode, som vore Fædre, der nu hvile i Gravene ofte sukkede over Savnet af! – En byggjar og forfattar av Jakobsboka. Elles førte han oversyn over kva båtar han hadde bygt lovbanet Vei til, under trykkende og despotisk Æmbedsvelde, at tolke den Undertryktes, den (438 med stort og smått) og kva folk som hadde søkt han for lækjeråder. Peder sin son, Forurettededes Sag paa angjeldende Sted – En Trang vi, Gud være Lov, for nærværende Tid Jakob P. Bjørkedal (1770–1843), overtok truleg rolla som bygdas og regionens fremste. Han ikke kjende til, maatte vi heller ikke nogen Tid!»30 Sjur Halkjelsvik vart også den neste var den første stortingsmannen frå dette prestegjeldet og møtte i 1815, 1816 og 1818.28 stortingsmannen frå Volda. Han møtte første gong i 1830, seinare i 1845 (varamann) og fast Som faren var også Jakob skulehaldar og båtbyggjar, og han overtok Jakobsboka der faren frå 1848.31 stoppa. Vi kjenner fleire dikt som han fekk prenta på Ekset, mellom anna eit til 17. mai Haugianarmiljøet i Ørsta 1834: sterkt gjeldande i prestegjeldet på 1800-talet, særleg dei to-tre siste tiåra.32 Men først i Den pietistiske lekmannsrørsla gjorde seg Skal Nordmænd nu ei Dagen hylde, da Enevældets Magt forsvandt? hundreåret var det haugianarane som sette spor etter seg. Dei utgjorde eit miljø som fekk Skal Tak til Gud ei Hjertet fylde for vi lovbunden Frihed vandt? særleg utbreiing i nabosoknet Ørsta. Medan bjørkedaltradisjonen var nært knytt O, Maidag! Gud signe dig! Da Norge blev saa lykkelig.29 til slektsposisjonar og den sosiale rangordenen i lokalsamfunnet, ei samanbinding av kultur Entusiasmen over lovbunden fridom var ein og status som hadde røter langt attover i tid, var den økonomiske, organisatoriske og til gjengangar på denne tida. Han fanst både i stortingsmiljøet og på lokalplanet. Ordførar dels den litterære praksisen hos Hauge-venene noko nytt i tida. Både myndiggjeringa og sjølv- Sjur Halkjelsviks opningstale til det første formannskapsmøtet i januar 1838 krinsar om hevdinga var av eit anna slag enn det vi finn hos allmugen før 1800-talet. nett det same: «En [...] Forfatning indtraadde atter i vort Lands Bestyrelse, i det at vi, Hans Nielsen Hauge reiste gjennom Romsdals amt fire gonger før 1803, og han var istæden for en, altid befryktende Misbrug af Magt og Raadighed over Millioners Liv og innom dette området òg.33 I 1805 slo Vebjørn Svendsen frå Hallingdal seg ned i Ørsta og Velfærd i enkelt skrøbeligt Menneskes Hænder, hvorved Fortid og Nutid finder Exempler bygde ut eit kremmarsete der. Ei viktig side ved haugianismen var nettopp koplinga der kunde forstumme – nu seer Statens Anliggender rygtet og drøftet gjennem strengeste mellom bondestand og kapitalisme. Medviten utplanting av næringsdrivande som Svendsen Prøvelser under omhyggelige Hænder [...] Af rundt om, og det faktum at dei (i utgangs- 17 18 punktet) var bønder, var «et bidrag til kapital- tasjon, offisielle kanalar og stortingsmenn ismens kvalitative utforming og kvantitative utbredelse».34 I moderniseringa av bonde- (særleg Halkjelsvik). Anders Velle stod sterkt i lokalmiljøet. Som økonomien, særleg i kystområda, må haugianismens økonomiske mønster og modellæring politisk type likna han kanskje på Ole Gabriel Ueland (1799–1870), som òg hadde støtte i ha vore viktig.35 Det er sannsynleg at både dei sosiale og kulturelle nettverka (venesamfun- haugianarmiljøet. Hos begge finn vi ein kombinasjon av religiøs og konstitusjonell konfor- net), organisasjonsforma og den geografiske utbreiinga gav ei anna økonomiopplæring, mitet. Velle vart innvald i det første formannskapet (varaordførar), seinare vart han også ikkje minst fordi ho var meir tilgjengeleg enn ein sosialt lukka borgarleg kapitalisme. ordførar (1846–1849). Han var òg sentral i vekkinga som sprang ut av dette miljøet i 1820- Svendsen skal ha vore ein stillferdig mann som ikkje gjorde så mykje vesen av seg, men åra, ei vekking som også Ivar Aasen vart dregen med i.37 Velle drog ut av prestegjeldet etter kvart kom det fram religiøse organisatorar og forfattarar frå dette miljøet. Det var for å vinne nye tilhengarar. Meir enn noko anna var det truleg dette som skapte den lange læraren til Ivar Aasen, Anders Velle (1802– 1883), som uttrykte den politiske aktivismen konflikten med prestane. Blant haugianarane var det fleire som klarast. Særleg kom dette til uttrykk i den såkalla forklaringsstriden. Stridsspørsmålet skreiv mindre ting. Velle laga både kristelege songar og meir praktiske skrifter som Kort galdt kva for ei av dei autoriserte lærebøkene som skulle nyttast i kristendomsopplæringa. Anvisning for Landboere til at utskifte Ager og Eng af Fælledskab (1834). Dei første lyriske freist- Mot Volda-prestens teologiske vurdering argumenterte han ut frå folkesuverenitet og nadene til den vel 12 år gamle Ivar Aasen høyrer vel også med her.38 Men den klart vik- borgarrett. Kravet om at Erik Pontoppidans Sandhed til Gudfryktighed (1737) framleis skulle tigaste forfattaren var ei kvinne, Berte Kanutte Aarflot (1795–1859). Forfattarskapen hennar nyttast i opphaveleg (ikkje-revidert) form, understøtta han med at «det synes mig utvil- strekte seg over vel 40 år frå ca. 1815 til 1855. Hennar salmar og brev kom i fleire opplag somt at Friheden til Valg af de autoriserede Lærebøger ligger hos Folket.»36 Her møter vi hundreåret ut. Skriftene vart samla i fem band, Smuler til Næring for Livet i Gud (1856–62). det paradoksale at det lærebokalternativet som stod opplysningstenkinga fjernast (Pontoppi- Vi har her å gjere med ein større forfattarskap frå 1800-talet, ein litteratur som hadde eit dan), vart kravd med tilvising til borgarrettane i den same opplysninga. Strategien var i sam- stort publikum utanfor heimemiljøet hennar i Ørsta. Skriftene kom oftast ut i Bergen, men svar med prinsippa om lovbunden makt. Teologiske autoritetar og embetsmakt kunne nokre, særleg dei første, vart prenta på Ekset. Det var elles få av dei skjønnlitterære forfatta- imøtegåast ved bruk av det apparatet som stod til rådvelde. Lærebokstriden vart vunnen etter rane på 1800-talet som kunne vise til same opplagstal som Berte Kanutte Aarflot. Konkur- nær ti år og medviten bruk av formalargumen- rentane var helst andre religiøse forfattarar.39 Ekset i Volda var ein viktig formidlingsinstitusjon då Aasen voks opp to-tre kilometer unna. På Ekset fekk Aasen innsyn i den kunnskapen om norske språkforhold som der fanst. Ekset-institusjonen det auka til vel 1000 kring 1840.43 Det tredje og viktigaste einskildelementet på den lokale danningsarenaen var resultatet av I 1798 vart det opna eit seminar for skulehaldarar i Tønsberg. Kanskje hadde Sivert Sivert Aarflots opplysningarbeid. Verksemda hans gjennom ein 20-års periode frå 1797 til Aarflot fått idéen derifrå då han med prostens velsigning starta «Søndagsskolen» i 1803. 1817 institusjonaliserte opplysningstenkinga i Volda. Før 1790-åra hadde slikt helst vore Namnet kom av at skulen heldt til i kyrkja, og at undervisninga vart halden på søndagar det spreidde og einstaka freistnader på å tileigne seg opplysingstida si idéverd, men skipinga av ikkje var preike. Formålet var primært vidareutdanning av omgangsskulelærarar, med eit lokalt «Laane-Bibliothek» endra dette. Meir kom til etter kvart. Det Sivert Aarflot dreiv særleg vekt på «nyttige» fag. Fagkrinsen liknar det vi kjenner som folkehøgskulepedagogikk fram, vart eit skriftkulturelt nettverk utan sidestykke i norske bygder på den tid.40 Truleg og landbruksfag, men emna er rein opplysningspedagogikk.44 var det berre byar som Bergen, Trondheim og Christiania som hadde ein liknande konsentra- Aarflots eigen forfattarskap er omfangsrik.45 Han skreiv nokså mykje som han fekk sjon av litterær produksjon, organisasjon og distribusjon som det Volda hadde først på prenta i Bergen og København, men det upraktiske i slik utgjeving gjorde at han søkte 1800-talet.41 Det starta med eit allment tilgjengeleg om løyve til å setje seg opp eit trykkeri. Dette stod klart i 1809. Søknaden skisserte kva han bibliotek i 1797, og det var eit bokmagasin i vekst. Etter eit oversyn frå 1807 fanst det over ville bruke det til, mellom anna til å gje ut eit blad som skulle distribuerast mellom Bergen 1000 bøker, kart og samlingsgjenstandar av ulikt slag. Boktalet åleine var ca. 550 i 1812;42 og Trondheim. Det var i alle fall det området han søkte privilegium for. 19 mellom allmugen. Bladet kom ut på landsbygda og var mest innretta mot allmugen som lesargruppe. Både innhald og form var likevel av same slag som det norsksinna patriotar i embetsstanden presterte. Norsk Landboeblad 20 Norsk Landboeblad tok til å kome ut i 1810, og stod i nært forhold til Tiden som kom ut i Christiania. Særleg årgangane frå 1808 til 1811 Aarflot heldt det gåande til 1816. Bladet fekk framhald i fleire andre blad/aviser, slik at det viser kva Aarflot tok utgangspunkt i då han skulle gje form til sitt eige. Mønsteret går att i mest samanhengande har vore avis i regionen sidan 1810.46 Sonen Rasmus Aarflot overtok i layout (avishovudet), sidetal (4 sider) og format. Ein interessant skilnad mellom dei er 1817, og Ekset var framleis ein viktig formidlingsinstitusjon då Aasen voks opp to-tre at Aarflot no og då laga illustrasjonar, til dømes kart over Norden og teikningar av kilometer unna.47 I ungdomsåra var det Rasmus sin son, bumerke og runer. Sivert Aarflot var truleg førstemann til å nytte xylografi og kart i det Sivert Aarflot d.y., Ivar Aasen søkte selskap med. Dei var jamaldrande. I samband med norske avismediet.51 Også i emneval og innhald finst det klare vitjingar til Ekset fekk Aasen innsyn i den kunnskapen om norske språkforhold som der parallellar til Tiden, men Aarflot kopierte ikkje organet for den byborgarlege offentlegheita. fanst. Denne bolken av kunnskapssamlinga si omtalte han slik til Bergens-bispen Jakob Neu- Alt var tillempa og innretta etter «Tarv og Smag» i det publikum han søkte. Ulikskapen mann: Det, som i denne Henseende kom mig mest til Nytte, var, at jeg havde Adgang til Lensmand kom fram i det historiske stoffet. Der Tiden hadde lange utdrag frå Edward Gibbon: Aarflots Bogsamling og blev velvilligen tjent med de Bøger, som jeg ønskede.48 History of the Decline and Fall of the Roman Empire (1788), prenta Aarflot utdrag frå Heims- Eit viktig startgrunnlag om norske språkforhold ville han ha fått ved å lese dei to første kringla. Mest heile 1810-årgangen har sagastoff.52 Tiden hadde også ofte lange sitatremser årgangane av Norsk Landboeblad (1810 og 1811). Skal ein døme etter desse årgangane på til på latin. Slik lærdom var Aarflot utan sjansar på, men han tok att på felt han hadde betre saman 52 og 29 nummer, var dette bladet typisk for aviskulturen i samtida. Konflikt- føresetnader for å meistre. Igjen var utgangspunktet Heimskringla. I fire nummer i 1810 perspektiv var forbode (jf. sensurlova frå 1799), og kanskje er tidsskrift eller moralske trykte han den norrøne teksten jamsides den danske.53 For dei fleste lesarane var dette vekeblad vel så dekkjande namn. Som dansknorsk Spectator-litteratur generelt hadde truleg det første møtet med kongesogene.54 Truleg fanst Heimskringla eda Noregs Konga- bladet det ideologiske utgangspunktet sitt i ein patriotisk danningskultur.49 Patriotismen Sögur I-II i biblioteket, slik at teksten var tilgjengeleg.55 dominerte det offentlege livet i andre del av 1700-talet, ja, langt inn på 1800-talet, og det er Aarflots patriotiske interesse for å presentere språk til eit allmugepublikum enda ikkje vanskeleg å seie eksakt kvar patriotismen sluttar og nasjonalismen overtek.50 med det. I nr. 46 i 1810 stod det to mellomalderbrev frå 1338 og 1425. Til alt overmål var Norsk Landboeblad si særstilling i norsk pressehistorie er at det er den patriotiske dei utstyrte med Aarflot si eiga omsetjing til dansk og ei språkhistorisk tolking av kva danningskulturens første litterære ankerfeste skilnadene mellom breva botna i.56 I dei to tre dikt, Edvard Storms «Paa Kongjens Føssilsdag» (nr. 5) og (dei lokale visene?) «Ein spellande Unggut aa ein heimkomin Grandeer» og «Velkomst-Krands» (nr. 10). I strofe tre i den siste er det ei språkleg utsegn som kan indineste nummera kom gamle bønerim i sunn- kere korleis Aarflot såg på det samtidige talemålet: «Eit trifale Heimkomst Qvad, so fær paa mørsdialekt, før Aarflot tok til å prente ordsamlingar. Frå og med nr. 48 i 1810 kom første gammaile Norsk behaga». Det er eit gjennomgåande drag at språk og del av ordsamlinga til Jon Rasmusson Vassbotn; den første av allmugen som gjorde slikt. historisk kontinuitet høyrer saman i Norsk Landboeblad. Døma viser at Aarflot opplevde Delen som vart prenta i Norsk Landboeblad, vart utstyrt med eit tillegg som Aarflot hadde laga. den språkhistoriske distansen til gammalnorsk og mellomnorsk som overkomeleg, ikkje minst Av uviss grunn vart serien stogga under B, men omfanget gjorde vel sitt.57 Ordsamlinga ved at han sjølv greidde å omsetje mellomalderbreva rimeleg godt.60 Her møttest altså på vel 770 ord og Aarflots tillegg på 75 ord gjekk deretter inn i Ekset-samlingane. Året innsikter frå både lærdomskultur og allmugekultur innanfor ein forfattarskap. etter kom slikt stoff inn på nytt i nr. 25 og 26. Då prenta Aarflot ei ordsamling han hadde fått I Sivert Aarflots forfattarskap hadde Ivar Aasen ein modell for korleis det var å tilhøyre frå L.A. Rodtwitt, prest i Lærdal: «Fortegnelse paa Leirdalske Ord og Talemaader.» allmugen, men samstundes ha ei kulturell danning som greip langt inn i embetsstandens Aarflots folkloristiske artiklar tyder på kjennskap til Marcus Schnabels (1744–1780) sfære. Då Aasen i 1830-åra gjorde seg sine første arbeid med språk og folkeminne. Schnabel er kjend for å ha vore den første med gramma- tankar om norsk målreising og kva kulturpolitiske verdiar som skulle fremjast, var altså tiske arbeid om norsk språk, men han har også late etter seg ei utgreiing om primstaven.58 I nr. ein prosess med kulturell overføring og fornying komen langt i hans heimetrakter. Ekset- 3 i 1811 kom «Noget om Nordens Runerie» og nr. 28–29 same året «Runebogstaver». Aarflot institusjonen, tradisjonen frå Bjørkedalen og haugianarmiljøet i Ørsta viser variasjons- hadde sjølv skrive begge artiklane. I manuskriptsamlinga etter han på Ekset finst òg eit breidda. I sum representerer dei koplingar mellom dei tidlegare skilde kultursfærane til lengre stykke om ringstaven.59 Dersom ikkje Aarflot fann på å granske slikt på eiga hand, er eliten og allmugen. Og dei utgjer eit viktig tilskot til moderniseringa av samfunnet. Målet det mykje truleg at idéane har kome gjennom prestane Claus Frimann i Davik eller Hans med denne gjennomgangen har vore å vise at Aasens lokalmiljø tidleg på 1800-talet både Strøm på Eiker. Aarflot hadde god kontakt med begge to, og vi veit at desse hadde sam- kunne gje han ei intellektuell plattform og ein politisert kunnskapsbasis som kunne byggjast band med Schnabel. I både det historiske og poetiske stoffet var ut i ein nasjonal samanheng. Ein slik samanheng hadde først oppstått i og med Grunnlova Tiden prega av det romerske. Dei omsette delane av Gibbon vart mellom anna supplerte i 1814. Men det må understrekast at det var det offentlege og politiske rommet som vart (for- med utdrag frå Æneiden av Vergil. Norsk Landboeblad supplerte på si side Heimskringla med melt) endra i 1814, ikkje det sosiale og kulturelle. Der var det tale om kontinuitet. bygdemålsdikting. I 1811-årgangen finst det 21 22 1814 og det nasjonalkulturelle «snittet» analysar av den samla effekten frå dei mange Mangelen på større studiar av dansk-norsk sentrale faktorane. Til desse høyrer naturrettsfilosofi og borgarrettstenking, pietistisk og kulturhistorie i det 18. hundreåret gjer at fleire indre samanhengar, mellom anna kultur- rasjonalistisk reformering av kyrkje- og samfunnsliv, naturvitskaplege oppdagingar og fenomen som kan vere felles for 1700- og 1800talet, ofte ikkje kjem fram. Forenkla sagt er det historisk-filologisk erkjenning av det norske, reformisme og liberalisering av samfunns- ei følgje av årstalsfikserte inndelingar, mellom anna å framstille 1814 som det eviggyldige forholda, utviklinga innan skule- og utdanningsinstitusjonar, profesjonalisering og inndelingskriterium på mest alle fagfelt. Forfattarane av litteratur- og språkhisto- spesialisering i dei fleste fag. Enno veit vi lite om kva mentalitetar som utvikla seg i mot- riske oversyn har sidan 1800-talet nytta 1814 som Det Store Skiljet, men svært lite har vore takinga av tankegodset frå til dømes Spener, Francke, Pufendorf, von Wolff, Addison, Hol- gjort for å grunngje kvifor. Eit meir sjølvsagt årstal ville vere 1770. Særkjennet ved 1770-åra berg, Pontoppidan, Linné, Montesquieu og Sneedorff, for å nemne nokre.62 Kva samtids- er nemleg større litteraturproduksjon, sensuroppheving og skrivefridomslitteratur, tematisk oppfatning og framtidsførebuing vart utleidd av tenkinga? Korleis resonnerte allmugen i sentrering om norske emne (til dømes i topografiske verk) og den skjønnlitterære verk- møtet med Ludvig Holbergs Moralske Kierne eller Introduction til Naturens og Folkerettens semda i Det Norske Selskab. I språkhistoria er årstalet relevant på grunn av Marcus Schna- Kundskab (seks opplag frå 1715 til 1763) eller eit eksemplar av Grunnlova frå 1814? bels innleiande freistnader på å lage ein norsk grammatikk (hardangerdialekten) og auken på Det som på 1800-talet kunne oppnåast med 1814-snittet i det kulturelle feltet, var ein ordsamlingar frå denne tida. Norsk Landboeblad frå 1810 og 1811 viser nasjonalkultur, eller rettare, inntrykket av ein nasjonalkultur. Med ein viss rett kunne det kontinuitet; at både språktenkinga og den patriotiske kulturhaldninga hadde nådd fram seiast at kulturrommet vart norsk i 1814. Det målretta (teleologiske) i dei fleste former for til eit nytt samfunnssjikt, og at det slett ikkje var tilfeldig at det store namnet i norsk språk- kulturhistorieskriving var å gjere kulturinventaret etter 1814 så særmerkt norsk og dermed vitskap på 1800-talet var fostra i nabolaget til Ekset. Både emna i seg sjølv, handsaminga av eineståande som råd. Slik har det vore langt inn i vårt hundreår. stoffet og spreiinga av kunnskap viser det irrelevante i å nytte ei politisk grunngjeven Oppfatningar om allmugens manglande forankring i danningas «doméne» – skrift- inndeling i staden for å framheve kulturelle likskapar og kontinuitet.61 kulturen, var svært sentrale i dei perspektiva som vart utvikla midt på 1800-talet. Roman- Trass i hundreårig tautrekking mellom norske historikarar om korleis 1814-fenomenet tiske idéar peika ut bondekulturen som viktig råmateriale, ein basis det kunne lagast ein skal forståast, vantar det enno utførlege nasjonal felleskultur av.63 Føresetnaden for denne fiksjonen var å få bondekulturen (all- Grunnlova og det norske mugekulturen) til å framstå som noko opphavleg, som det eigentlege og ekte norske og i Det ytre rammeverket for ein norsk stat var etablert i 1814. Suvereniteten vart proklamert hovudsak upåverka av felleseuropeisk kultur. I samsvar med dette vart bondekultur om- gjennom ei svært liberal grunnlov, men ein nasjonalstat i moderne tyding kan ein ikkje tolka og avgrensa til den munnlege kulturens repertoar: folkeviser, stev, eventyr, ordtak, seie at Noreg vart før mot slutten av hundreåret. Like fram til 1830-åra var landet i ein dialektar – og analfabetisme. Det er talande for perspektivet og traderingsforholda at religiøst samanhengande krisetilstand. Nokre av kjenneteikna var eksportnedgang, inflasjon, liv og litteratur enno mykje godt er utelatne i norske oversynsverk. Dermed er hovudtyngda skepsis til styreforma, motsetnader mellom konge og storting, uklar statsidentitet, mot- av allmugens litterære kultur og skriftkulturelle praksis i eldre tid usynleg. Det er for- setnader mellom sosiale lag og få samlande tradisjonar. underleg at det enno let seg gjere å omtale allmugekulturen på 1800-talet omtrent slik Det var særleg dei tre siste kjenneteikna Aasen tok opp i «Om vort Skriftsprog», og dei dåtidas embetsmenn såg han. Så seint som i 1994 var det mogleg å skrive følgjande: var høgaktuelle i si tid. Framlegget kan ikkje berre oppfattast som ei filologisk eller idealis- «Bondekulturen bygde ikke på skriftkultur og var først og fremst kjennetegnet ved muntlig- tisk idéskisse frå ein blåøygd ungdom. Dette programskriftet er snarare eit vitnemål om kor het. Innholdet i livsformen, dvs. normene, verdiene, tankemønstrene, ble overført gjen- raffinert nytt Aasens grep om forholdet mellom stat og kultur var. Formuleringane viser at nom tale og praksis [...] Stikkordsmessig kan bondekulturen karakteriseres ved nærhet til og skriftet er intimt knytt til opprettinga av den norske staten. Ja, det er eit svar på dei mest avhengighet av naturen.»64 Ved inngangen til 1800-talet var store delar innlysande veikskapane ved han, nemleg den manglande medeigarskapen. Når Aasen kopla av den norske allmugen definitivt dregne inn i ein endringsprosess som knapt kan omtalast eit dialektbasert skriftspråk og borgarlege rettar, redefinerte han det «Norge» som eliten som anna enn ei modernisering av mentalitet og dugleik. I den prosessen var meistring av ville skape. Vi ønske os just et Folkesprog, et som enhver Landsmand uden Møie kan tage Deel i; vor skriftkulturens repertoar eit sentralt element – kanskje det viktigaste. Slik denne folkekultu- Statsforfatning berettiger os til dette Ønske, skriv han i essayet. Den setninga tilhøyrer nivået for ren til dømes ovra seg i Aasens oppvekstmiljø, var han korkje eksotiske unntak frå elite- allmenne interesser, ikkje særinteresser. Legitimeringa er Grunnlova, altså eksistensgrunn- kulturen eller upåverka av innlånt kulturgods av typen nord-europeisk protestantisme. Det laget for både staten og statsborgarlege rettar. Aasens skriftstykke frå 1836 står uendeleg er òg tvilsamt om omfanget av kulturlån i allmugekulturen var mindre her til lands enn langt frå bondepetisjonane på 1700-talet. Her er lite som minner om den underlegne og elles i Europa. «allerunderdanigste» krypinga i slike skrifter. 23 norske Sprog» (§ 47). «Alle Love udfærdiges i det norske Sprog» (§ 81).65 Paragrafane vitnar både om nasjonalretorikk og situasjonstvang. Språkkrava ville stengje ute svensk embetsstand og markere 24 Formuleringane hans er av eit anna slag; dei er krav om respekt for norske interesser. Men omdøypinga av språket var nok ikkje like ektefødde barn av opplysnings- og statsborgarfilosofi. Det ser vi ikkje minst i måten gjennomtenkt i alle delar, for ho grunna seg på ei naiv tru på at staten Noreg hadde like stor han formar essayet på. Han tek i bruk ein klassisk sjanger, råd om framtida (deliberativ rett til dansk språk som Danmark sjølv. Danske protestar mot namnebytet kom heller fort. retorikk), for å presentere idéen. Skriveposisjonen hans er då heller ikkje den underlegne sin Rasmus Rask, det store namnet i nordisk språkvitskap, påtala det filologiske lureriet.66 ståstad, men den jamstilte statsborgaren sin. At det var ein bondefødd forfattar i den norske Den kjende teologen Nicolai Fredrik Severin Grundtvig slo til med stort patos: «kalder en periferien som stod bak, uttrykkjer ei sosial forskyving av maktspråket: retten til å tale om hver Ting ved sit rette Navn, thi det hører Gud og Sandhed, det andet hører Djævelen og fellesskapens interesser. Denne eksklusive retten har to viktige Løgnen til.»67 Innlegga svei nok, særleg når slike tonegjevande personar tok så sterkt i som sider. For det første den beskrivande, altså kven fellesskapen omfatta, og kva han inneheldt av dei gjorde. Norsk språk- og identitetsdebatt i 1830-åra interessante forhold. For det andre omfatta han eit normerande element: Kva bør få vere felles- starta altså i eit kulturelt skorfeste. Norskdomen kunne eliten likevel knapt skaffe fram i skapsverdiane, og kvifor bør nettopp desse kvalitetane gjerast til fellesverdiar? «Om vort ei handvending sjølv. Han måtte vere norsk, men vanta mest alt som kunne gje ein norsk Skriftsprog» av omgangsskulelæraren Ivar Aasen er like mykje ei didaktisk grunngjeving identitet. Slike kjenneteikn måtte difor lånast. Det stod om posisjonen som nasjonal herskar- for eit nytt morsmål som det er ei lingvistisk idébryting. klasse, og i romantikkens tidsalder måtte makta legitimerast språkleg og kulturelt. Grunnlovsparagrafane viser problemet Aasen tok fatt i. Samankoplinga av «norsk» Vitskapleg søking etter nasjonal identitet vart hjelpt fram med historismen. Generelt kan språk og norsk stat gjer det klart at samfunnsrettar og statsforvaltning byggjer på «norsk» denne forskarideologien karakteriserast gjennom synet på kollektive og historiske fenomen språk. I Grunnlova av 17. mai stod det: «Til Embeder i Staten maa allene udnævnes de som eineståande, særeigne og individuelle. Det er her vi finn synet på bøndene som berarar av norske Borgere, som bekjende sig til den evangelisk-lutherske Religion, have svoret Consti- nasjonal identitet. Men vi skal merkje oss at det ikkje følgde med sosial oppvurdering av tutionen og Kongen Troskab, og tale Landets Sprog» (§ 93). Grunnlova frå 4. november har den grunn. Nei, forståinga var at identiteten kunne overførast til staten, dvs. til det sjiktet fleire: «Alle Forestillinger om norske Sager, saavelsom de Expeditioner, som derav skee, som såg på seg sjølv som statens berebjelke. Embetseliten vart nasjonal fordi han sat med forfattes i det norske Sprog» (§ 33). «Det bør være en ufravigelig Regel, at den umyndige definisjonsretten til kva som var nasjonalt. Konge gives tilstrækkelig Oplæring i det Aasens redefinering av stat og nasjon rer til borgarskapet direkte.»69 Essayet er eit Aasens resonnement i essayet frå 1836 kan ikkje sjåast lausrive frå den historisk-politiske kompakt, men solid underbygt resonnement der Aasen nytta det han kunne om retorisk fasen det vart utforma i. Tida frå 1814 til godt inn i andre halvdel av 1800-talet likna ei stode overtaling og overtyding til å vinne fram med eit reformulert og sosialt inkluderande dan- vi mellom anna kjenner frå etableringsfasen i nyleg konstituerte statar i den tredje verda. Ho ningsomgrep. Drøftinga viser attende på opinionsforhold kan skildrast som ein kulturpolitisk krisetilstand med ein trong til ein nasjonal samnem- som gjekk i disfavør av prosjektet hans, og Aasen fører til torgs innskoten mot-argumen- nar i form av eit samlande intrastatleg identifikasjonselement som kunne oppheve dei tasjon med sosial snert. Formålet er å gå i rette med den spissborgarlege sjølvforståinga og etniske, politiske, kulturelle og økonomiske skilja. Embetseliten sat med trumfesset fordi sjølvskrytet som omkransa denne. Kritikken til Aasen råkar både det nye danningsomgrepet han kontrollerte alle posisjonar som kunne utforme ein nasjonalideologi. Det skapte som no vann fotfeste og unnvikande manøvrar i forhold til nasjonsomgrepet. Mellom linene problem, etter kvart store problem, i ein stat som lånte bondens kulturelle identitet som anar vi påstandar om intellektuell uærlegdom. Av og til kjem dei til overflata òg:70 Men nu nasjonalstatleg identitet. Som Stephen Walton har poengtert, var høre vi om dannede og udannede «Klasser» iblandt Folket; og her begynder Begrebet at blive noget elitens nasjonalromantikk viktig for at Aasens tankar og aktivitetar skulle få gjennomslag. forvirret [...]. Sagen er den, at der er visse Stænder, som have en særdeles Leilighed til Dannelse, men Aasen utnytta velviljen han møtte, men han delte ikkje elitens og nasjonalromantikkens det er derfor ikke sagt at de virkelig ere dannede [...]. Paa denne Maade bliver Dannelsen intet andet oppfatningar om tilhøvet språk og stat.68 Han let seg nok (i detaljar) påverke av både per- end Fornemhed, altsaa det som vi her i Landet kalde Storviis eller Stormandsviis. sonar og idéar, men utgangspunkt så vel som engasjement var heile tida forankra i andre I spørsmålet om nasjonaliteten merkar han seg ein skilnad i argumentasjonsmåten mellom verdiar. Det kom særleg til uttrykk i skriftene der han drøfta idéhistoriske og samfunnsmes- Noreg og utlandet: Endelig faae vi stundom at høre, at denne Tanke om Folkets Ættemærker (eller sige grunnlag for målreisinga. Det mest utførlege av desse er «Om Nationaliteten) i Grund kun skal være en Grille eller tom Indbildning, og at det kan være det Dannelsen og Norskheden» frå 1857. Walton presenterer det vel 40 sider lange kultur- samme med hvad Viis og Maal der bruges i Landet, naar bare Folket staar sig godt og gjør Fremgang i filosofiske essayet som «eit skrift med ein høgt utvikla retorikk, stramt i forma med ein klår Klogskab og Duelighed [...]. Men at det ikke er sandt, skulde man næsten slutte deraf, at andre logikk det er vanskeleg å gå imot. Denne logikken er sett inn i ei ramme der han kunne Folk ikke pleie at tænke saaledes; de klogeste og meest anseede Folk pleie derimod at holde fast paa få størst mogeleg slagkraft, d.v.s. han appelle- sine gamle Ættemærker og at ansee dem som 25 26 Landets og Folkets Ære, som man ikke for nogen stortingsopposisjonen. Kring midten av Priis kan afstaae. Aasens uro over språkbruk og tenking i hundreåret var denne kretsen ein elite som hadde nådd toppen av det som kunne vinnast samtida var timeleg. Det var gode grunnar til å reagere. Stoda i 1850-åra hadde utvikla seg i av indrepolitisk makt, men som samstundes hadde utvikla påtakelege veikskapar på andre Aasens disfavør. Appellane fekk ingen verknad. Tvert om: det vart full avvising og ny område. I Et regime foran undergangen (1945/1990) skepsis til Aasen og målreisingsprosjektet. Noko kan forklarast ved at han i 1850-åra analyserer Jens Arup Seip nokre av dei meir sentrale personane, men også tenkinga som hadde gjeve klarare meldingar enn før om kva han ville med det nye skriftspråket. Då Vinje prega miljøet kring dei, frå midten av hundreåret og utetter. Han får klart fram at den all- kom med Dølen frå 1858, vart det heilt klart. «Minningar fraa Maalstriden um Hausten mennkulturelle interessa som hadde karakterisert denne eliten i 1830- og 1840-åra, var 1858» (Dølen 1859) skreiv Aasen på landsmål. Samanlikna med tidlegare skrifter var både slokna. Danning og intellektuell spenst var erstatta av sosial sjølvinnkapsling og ferniss av språk, målgruppe og haldningar endra. Stephen Walton kallar stykket ein overgang danning («ikke engang kan læse en Bog i et fremmed Sprog»). På den andre sida var «frå forsvar til åtak i Aasens målstrev».71 Parodien «Brev om Kulturen» (Dølen 1859) patriotismen og medborgarånda til 1814generasjonen skifta ut med «respektabilitet» og under psevdonymet Ohle Ohltzén Scharfvebagchen (Skarvebakken) er rein uthenging av «juristeri». «En tendens til å se bort fra det hensiktsmessige og moralsk rette, og hen til det dannings- og kunnskapsnivået Aasen meinte å finne hos motstandarane.72 det lovlig riktige,» skriv Seip.73 Dei juridiske overgrepa mot thranittane i 1855 indikerer at Fleire forklarande moment er å finne i ei markert konservativ dreiing som råka det det ikkje primært var emne eller handlingar som vart kritisk gjennomtenkte, men kven, og kulturelle og politiske livet i 1850-åra. Inntrykket frå den franske februar-revolusjonen i 1848 kva forankring vedkomande hadde som hevda synspunkta: «Det gamle skille mellom fornuft og den heimlege Thrane-rørsla (1848–1851) hadde gjort sitt til ei slik konsolideringshald- og ufornuft ble gjort til et skille mellom dannelse og folkelighet,» skriv Seip, «og ‘den ning. Den aggressive og konservative Intelligents-Kredsen hadde vorte samfunnets reelle opplyste mening’ motsatt ‘det lavere folkeinstinkt’ ble den moralske grunnvoll for makthavarar, og framleis sat antipatiane frå 1830- og 1840-åra i. Dei verkeleg foraktelege regjeringen.»74 Opplysning og argumentasjon til eit der i garden var «1814-patriotane» i eigne rekkjer og stortingsbøndene mellom dei borgarskap med slike haldningar gagna lite. Truleg innsåg Aasen det. I 1860-åra vart det «andre». Slikt gav immunitet mot Aasens resonnement, som både var 1814-patriotisk og færre offentlege innkast frå hans side. Fortalen i Norsk Grammatikk (1864) er nærast ein akade- i tråd med stats- og borgarrettslege idéar i misk sluttsekvens. Samanfatning I motsetnad til språkdebattantane i embetsborgarskapet trekte Ivar Aasen inn ein vertikal eller demokratisk dimensjon i sine resonnement om stat, nasjon, danning og språk. Han hevda til dømes konsekvent fleirtalsprinsippet (talemålet) og samtidsaspektet (faktisk bruk) som norm for det språkvitskaplege arbeidet. Det var langt frå sjølvsagt i nasjonalromantikkens og historismens tidsalder.75 I Aasens argumentasjon går det tydeleg fram at den grunnlovsfunderte staten frå 1814 medførte eit irreversibelt tidsskilje; eit skilje som kravde gjennomslag for andre verdiar, perspektiv og handlingar enn dei som var kjende frå eineveldet. Grunnlova var ein «ny giv» – ein ny dagsorden, og i Aasens skrifter kan vi lese ut det nye både som retning, livskjensle og program. Statens «vel» vedkom Aasen, det er det ikkje tvil om, men dette var like mykje eit spørsmål om borgarlege rettar omfatta alle statens borgarar som det galdt statens internasjonale renommé. Slik han framstilte forholdet mellom det horisontale planet (nasjonsbygging og kulturell fellesskap) og det vertikale (deltakarrett og kulturelt likeverd), førte han inn andre premissar for eit nytt norsk skriftspråk enn det som hadde vore vanleg ved utviklinga av europeiske nasjonalspråk. Ordvalørane viser medvit om dei sosiale og kulturelle rettane som følgjer av folkesuverenitetsprinsippet og at det var allmugen som var berarar av norsk språk. Det var først og fremst samtida og det språklege mangfaldet som gav rammer for tenkinga, ikkje norrøn stordomstid og den «beste» dialekten. Argumentasjonen i «Om vort Skriftsprog» viser korleis Aasen spelte opp mot nye tendensar i tida. Han beint fram føreset dei som utgangspunkt for å reise eit nytt skriftspråk. Stykket er knytt til både samtida (særleg innhaldet) og tradisjonar frå 1700-talet (retorisk form). Borgarlege rettar og fridomar – både dei formelle, dei som var nedfelte i Grunnlova, og dei meir generelle, som høve til offentleg deltaking for alle samfunnslag – verkar inn på både form og innhald. Allmennytten, til dømes folkespråkets praktiske og pedagogiske nytteverdi, synest å ha vore ei drivkraft hos den tidlegare omgangsskulelæraren. Tanken var ikkje ny; han hadde vore framme før i Aasens nærmiljø. I Ekset-biblioteket fanst eit skrift som nettopp drøfta slike forhold –Tanker over Almueskolevæsenet av Peter Olaus Strømme (1775–1859) frå Ørskog: «Hvad de nærværende Almueskoler angaar, da (..) lærer Ungdommen i disse Skoler at læse, men ikke at tænke, ikke at forstaa hvad de læser; de lære ikke at forstaa Bogsproget, og har altsaa ikke mere Nytte af sin Læsning, end mangen Ustuderet der vel kan læse Latiin, men forstaar forresten intet af det latinske Sprog. At den Sætning er riktig, at Almuen ikke lærer i Skolen at forstaa det danske eller Bogsproget, merkes blandt andet deraf, at naar en Forordning eller deslige bliver oplæst for dem paa Kirkebakken, spørge de strax hvorom den handlede, ret ligesom de ikke havde hørt den; men fortæller man dem Indholden af det Oplæste i Egnens Bondesprog, saa forstaa de strax – et Beviis for at det ikke er naturlig Forstand som fatte dem, men blot Mangel paa Sprogkundskab; og dette har de onde Følger, at de ligesaa lidet forstaa en Prædiken eller hvad de læse i en Bog, ej heller kan de (af samme Aarsag) udtrykke sine tanker skriftlig, endskiønt der gives mange som kan godt skrive.» Truleg hadde Aasen sett dette skriftet, for det har vore i manuskriptsamlinga på Ekset 27 Aasens metodiske grep, prinsippet med å forme eit skriftspråk på bakgrunn av mange dialektar i staden for å skriftfeste berre ei talemålsform, braut med prinsippa for svensk og dansk. Som kjent oppstod desse skrift28 sidan 1816.76 I grunngjevingane for landsmålet språka med utgangspunkt i «danna» sentrumsspråk; dei var først og fremst utvikla av synest slike omsyn å ha ein særleg framskoten plass. Det var nettopp opplysningstenking av sentralforvaltningane i Stockholm og København.77 Det markerte Aasen retorisk med nem- dette slaget som underklasseintellektuelle av Aasens og Strømmes type knytte seg til utetter ningar som Dansk eller Kjøbenhavnsk Tale og Skrift og den Kjøbenhavnske Dialect i staden for 1800-talet. Vi finn ho i skriftene til Peder Fylling, Ole Vig og Anders Reitan, ho prega vanlege uttrykk som «Dansk» eller «Dansk Sprog». Her kjem den sosiale og geografiske aviser/tidsskrift som Budstikken og Folkevennen, og ho var det intellektuelle eksistens- dimensjonen ved Aasens språknormering og nasjonsbygging inn: Einevaldsstatane var grunnlaget for Det Kongelige Selskab for Norges Vel og Det Kongelige Norske Viden- sentralistisk oppbygde. Det var her monarkane hadde sterkast støtte, og det var her embets- skabers Selskab. Det var særleg her at den intellektuelle arven frå opplysningspionerane verk og forvaltning vart utbygd. Det vart difor frå statens sentrum at normene for god og på 1700-talet fekk framhald. Om Aasen var aldri så engasjert i den dårleg språkbruk gjekk ut. Normspørsmål vart m.a.o. avgjorde der makta og embetsverket var språkleg-kulturelle stoda til samfunnets uprivilegerte, var han ikkje blind for statens konsentrert – i rikets sentrum. For Aasen var det på ingen måte gitt at dette skulle kopierast eksistensvilkår. Det viser opningssekvensen i «Om vort Skriftsprog» frå 1836: Efterat vort i Noreg etter 1814. Ulikskapen mellom dei to måtane å drive Fædreneland atter er blevet hvad det engang var, nemlig frit og selvstendigt, maa det være os magt- språkplanlegging på er ikkje berre eit spørsmål om før og etter ideala frå den franske revolu- paaliggende at bruge et selvstendig og nationalt Sprog, eftersom dette er en Nations fornemste sjonen. Han kan også forklarast med vitskaplege nyvinningar. Språkvitskapen stod på eit Kjendemerke. Dette peiker i to leier. For det første viser Aasen til indre forhold, at Noreg heilt anna trinn først på 1800-talet enn då svensk og dansk vart normerte på 1600- og no hadde stat, men at den kulturelle fellesskapen vanta samlande ingrediensar før til- 1700-talet. Aasens eigen danningsveg tilseier at han hadde skaffa seg språkinnsikter som gav høvet mellom dei indre og ytre forholda var likeverdige. For det andre viser han at det høve til å velje ein annan framgangsmåte enn den som var nytta ved normeringa av dansk. heller ikkje var likeverd mellom Noreg og andre nasjonalstatar. Politisk sjølvstende vart Aasen kunne for det første ta utgangspunkt i Hallagers ordsamling og andre som han gjerne markert språkleg. Det var ikkje noko nytt på 1800-talet, men vanleg lenge før rom- kjende til frå Ekset-biblioteket. Desse kunne han kombinere med universalgrammatikkens antikken. Han trong ikkje sjå lenger enn til Sverige og Danmark for stadfesting. Noreg språksyn. Dette kjende han frå skulegrammatikkane til N. Lang Nissen og Mauritz Hansen. skilde seg negativt ut ved å unnlate å gjere det same. Det kan vi kalle den nasjonale sida ved Han kjende òg til Rasks vitskaplege arbeid med islandsk. Aasen kunne såleis gjere sine språkspørsmålet. dialektsamanlikningar ut frå idéen om at det fanst allmenne reglar som var felles for alle 1700-talet, som òg vart forsterka med trus- språk, og som einskildspråk (mellom anna norske dialektar og islandsk) i varierande grad fridom, sensurfritak, prente- og organisasjonsfridom, var viktig også for Aasen. var døme på. For det andre var denne system- eller Det nasjonale språkspørsmålet i 1830-åra stilte seg noko annleis for ein bondesolidari- slektskapstenkinga på full frammarsj på 1800talet. Ho var innarbeidd i fleire vitskapar, til sert intellektuell som Aasen enn for embetsborgarskapets språkresonnørar. Det har dømes i botanikk. Aasen hadde klassifisert plantar etter Linnés system, og han var vél samanheng med kor lite viljug eliten var til å utvide dei borgarrettane som var vunne under kjend med perspektivet frå det fagområdet. Han tok då òg i bruk eit botanisk bilete for å få eineveldet, og som stod så sterkt på Eidsvoll i 1814. Likskapsideala veik for elitesynspunkt, fram kvifor svensk språk låg det norske nærare enn dansk: Skulde vi synde i et af To, saa var det og desse vart igjen kopla til klasseinteresser. Det var ikkje nok å vere danna som individ, tilgiveligere at hælde til det Svenske end det Danske. Dette godtgjøres ved Landenes Beliggenhed, slik Aasen var. Nei, for å nå fram måtte ein tilhøyre eit «danna samfunnssjikt». Aasens ved Folkesprogenes Lighed. En saadan Omstændighed var ingen Unationalitet, ingen Amalgamasjon politisk-filologiske mål kunne ikkje vere identisk med slike verdiar. At han ikkje gjekk [...] det var den naturlige Lighed mellem to Væxter af samme Frø.78 inn for dei same kulturverdiar som eliten, er ikkje det same som at han neglisjerte andre Aasens filologiske innsikter, det at han visste at det fanst eit norsk språk som kvar verdiar enn dei «bondske» (bygdekultur), slik det har vore hevda. Aasen sette også kvalitet- dialekt eksemplifiserte, vart sameinte med demokratiske synsmåtar som at folkefleirtalets ane i elitekulturen høgt, men han ville ikkje la dei vere einerådande. Grunnlova skapte eit rett og tarv må takast omsyn til i språkplanlegginga. Dermed kunne politiske omsyn og nytt grunnlag for innanlandsk tenking om stat, nasjon, folk, kultur og språk. I konkretiseringa språklege føresetnader syast ihop med tidsmessig aktualitet. «Om vort Skriftsprog» er då måtte både nasjon og skriftspråk få ei anna og breiare sosial referanseramme enn det som også eit (rett nok lenge upublisert) svar til språkdebatten i 1830-åra, og han kommenterer hadde vore vanleg. Ein viktig skilnad var at tenkinga vart utført av ein frå eit anna sam- indirekte P.A. Munch og Henrik Wergelands synspunkt. Likevel må det understrekast at funnssjikt enn dei som elles stelte med lærdomsområdet språk. Den politiske overtydin- Aasen òg står i ein tradisjon. I fundamentet for hans målreising inngår dei fleste sidene ved ga og Aasens særprega danning gjorde sitt til at det var ein lærdomskultur, men ein sosialt europeisk skriftkultur frå renessansen og fram til hans eiga samtid. Utviklinga i Danmark på omformulert lærdomskultur, som kom fram med landsmålet. 1700-talet viste at nasjonalfilologi kunne samordnast med naturrettslege prinsipp. Dette progressive elementet i borgarleggjeringa på 29 30 Notar 4 Samantenking av fleire forhold går att i dei fleste Denne artikkelen bør samanhaldast med artikkelen «Ein europear så god som nokon?» i Syn stykka som skal grunngje målreisinga, jf. Om og Segn 1/1996. Nokre av emna, særleg det som går på meir allmenne, internasjonale Ivar Aasen med innleiding av Stephen J. Walton, grunnlaget for norsk målreising. Seks artiklar av Voss 1984. forhold, er betre utdjupa der. Eg vil gjerne få takke Ove Langlo og Geir 5 Hjorthol, Høgskulen i Volda, for nyttig diskusjon, gjennomsyn og korrigeringar. Takk også 6 Alle sitata er henta frå Ivar Aasen: «Om vort Skriftsprog», i Skrifter II, Oslo 1926, s. 47ff. Eg vil understreke at det ikkje er mi oppfatning at landsmålet/nynorsken og nasjonalromantik- til Ottar Grepstad som ved fleire høve har gått gjennom manuskriptet. ken ikkje har noko med kvarandre å gjere, for det er innlysande at det ligg gjensidige påverknader her. Poenget er at nasjonalromantikken 0 Det er ikkje sjølvsagt at nynorsk alltid høyrer korkje kan forklare kvifor landsmålet oppstod saman med munnleg kultur (folkeviser, stev- eller fekk den utforminga det fekk. Når ein jam- tradisjon og eventyr), materiell folkekultur fører med språkstoda elles i Europa på 1700-, (bunader, hardingfeler og treskurd) eller mot- 1800- og 1900-talet er det freistande å hevde at kulturelle rørsler (ungdomslag, fråhaldssak og det nok ville ha kome likevel. Frå min synsstad bedehus). Det var særlege historiske forhold er det først og fremst dei kulturpolitiske argu- som i si tid førte elementa saman, og det er ikkje menta i striden om landsmålet sist på 1800-talet like sikkert at grunnlaget for samkøyring er til og inn i vårt hundreår som er nasjonalroman- stades på same vis i dag eller i morgon som for 100 år sidan. 1 tiske. 7 «At skriftkulturen har bragt civilisationen store ane att i forhold som maktfordeling, ytrings- og fremskridt, vil vel ingen benægte. Uden den trykkefridom, vektlegging av naturleg gjevne havde vi formentlig endnu levet i en stenalder- menneskerettar og ei fornuftig og vitskapleg kultur. Skriften har muliggjort, at vi kan have en styring av samfunnsutviklinga for å sikre størst enorm viden uden at behøve at kunne huske den, for den har samtidig forsynet os med over- 2 3 I politisk argumentasjon viser opplysningsidé- nytte for alle. 8 Aasen var ingen naiv skribent. Snarare kan vi skuelige metoder til at bringe orden i denne tale om ei form for regissert naivisme. Han viden,» Jan Lindhardt: Tale og skrift. To kulturer, sleppte ingen ting frå seg som ikkje ville gagne København 1989, s. 76f. han sjølv eller saka. T.d. let han ikkje dei mest Ingrid Marcussen: «Kunne Jeppe på Bjerget læse kritiske skriftene publisere. Dei kom først for og skrive? Læse- og skriveferdighed i dansk og dagen etter at han var død. Andre stader kan det internationalt historisk perspektiv», i Den jyske vere grunn til å ha Aasen mistenkt for under- historiker, 62-63, Århus 1993, s. 38. driving. Dei årlege oversyna over kva han hadde Ivar Aasen: «Fortalen til Grammatiken», i Skrifter lese av litteratur tidleg i livet, seier truleg for lite II, Oslo 1926, s. 158f. om kva han reelt hadde sett gjennom eller lese. Trass alt hadde han nær dagleg tilgjenge til tre bibliotek i fleire år før 1840. Eit døme på slik underdriving er forholdet mellom utsegna «Jeg til andre verk av same type. erindrer engang at have seet Hallagers norske 13 Alv Teig: Barn – samfunn, Oslo 1985, s. 73. Ordsamlinger» (i sjølvbiografien til Neumann i 14 Nynorsken spelar same rolle som heimebrent i 1841, Ivar Aasen: Skrifter I, Oslo 1926, s. 13) og jamføring med konjakk, vadmål med blådress, påskrifta «Nogle vexters navne paa latinsk, vassgraut med entrecôte, Sputnik med Mozart dansk og norsk, udskrevet af H. Strøms Beskr. osb. over Søndmør, og nogle af L. Halagers norske 9 klusjonane deira ikkje skulle ha overføringsverdi 15 «A controversy that was to give generations of ordsamling. I aaret 1832 af Iver Aasen». Jf. Ivar Norwegians opportunities for the expression of Myklebust: Frå Pontoppidan til Ivar Aasen, aggression in venomous debate and hateful Trondheim 1973, s. 96. polemics (...) The search for identitity and self- Jens Arup Seip: «Teorien om det opinionsstyrte pride led back to the saga era of Norwegian enevelde», i Politisk ideologi. Tre lærestykker, Oslo glory and power and to a search for a language 1988, s. 60ff. nearer to that in use in those days and a different 10 Frå 16 kring år 1800 til 31 hundre år seinare. Jf. from the official Dano-Norwegian. In addition Karl W. Deutsch: «The trend of european the romantic movement of those days glorified Nationalism – the Language Aspect», American nature, the bucolic, and the rustic» Christen T. Political Science Review, vol. 36, 1942. Jonassen: Value Systems and Personality in a 11 Når norske kulturkritikarar påtek seg å saumfare myten Aasen, er det mest utan unntak norskdomsrørslas helt og heilagmenne som påkallar kritisk interesse. Jf. Jostein Gripsruds gjennomgang av myteskaparen Hovden i Folkeopplysningas dialektikk, Oslo 1990, s. 41ff. Jørgen Haugan: «Den nasjonale myte og språket», i 400-årsnatten. Norsk selvforståelse ved en korsvei, Oslo 1991, trekkjer i same lei. Det Western Civilisation: Norwegians in Europe and America, Ohio State University Press, Columbus 1984, s. 209. 16 Til dømes at røyndomsoppfatninga er intellektuelt forankra. 17 Hjalmar Hegge: «Filosofi og filosofer», i Semmingsen m.fl. (red.) Norges kulturhistorie, band 5, Oslo 1984, s. 260. 18 Ingrid Marcussen: «Kunne Jeppe på Bjerget læse undrar meg kvifor kritisk saumfaring av den og skrive? Læse- og skriveferdighed i dansk og langt meir utbreidde myten om Aasen som internationalt historisk perspektiv», i Den jyske kulturkverulant og undergravar av danning og sivilisasjon stort sett er fråverande. Det kan i alle historiker, 62-63, Århus 1993, s. 39. 19 Forfattarskapen til Strøm er ein av dei større frå fall ikkje vere skort på tekstdøme som fører til 1700-talet, og mest alt tilhøyrer opplysnings- slik ubalanse. litteraturen. Sjå Arne Apelseth: Hans Strøm 12 Eg viser til Atle Kittang, Per Meldahl og Hans H. Skei: Om litteraturhistorieskriving, Øvre Ervik 1983, for meir prinsipielle og empiribaserte (1726-1797). Ein kommentert bibliografi. Forskingsrapport nr. 2, Volda 1995. 20 Strøm var kanskje også involvert i Knud Leems synspunkt både på denne sjangeren spesielt og arbeid. Det er mogeleg at han sende språkleg oversynsverk generelt. Eg kan ikkje sjå at kon- tilfang til Leem og Pontoppidan på same vis som 31 32 han teikna sjøorm til den siste. Den velkjende teikninga av sjøormen finn vi i Erich Pontoppidan: Det første Forsøg til Norges naturlige Historie, bd. II, København 1753, s. 318. Hans Strøm stod føre den øvste, medan teiknaren på Hans Egedes ferd til Grønland laga den nedste. 21 Arne Apelseth: Hans Strøm (1726-1797). Ein kommentert bibliografi. Forskingsrapport nr. 2, Volda 1995, s. 51ff. 22 Maurits Aarflot: Sivert Aarflot og hans samtid, Volda 1951, s. 84ff. 23 Sjå oversyna i Jostein Fet: «Far etter menneske. Gunnar Olsson og Hilde Gunnarsdotter Dravlaus», i Voldaminne, Volda 1982; Ivar Myklebust: Frå Pontoppidan til Ivar Aasen, Trondheim 1973; og Maurits Aarflot: Sivert Aarflot og hans samtid, Volda 1951. 24 Francis Bull: Fra Holberg til Nordahl Brun. Studier til norsk aandshistorie, Kristiania 1916, s. 60ff. 25 Rasmus J. Wasbotn: Tids-Register, Volda 1916, oppattrykt 1980. Slektskrønikene frå Bjørkedalen er samla i Tre ættebøker frå Bjørkedalen, Volda 1983. 26 Ei samanfatning av den eldste kjende skrivinga i Bjørkedalen finst i Jostein Fet: «Friarferda til Gjøtland», Maal og Minne 3-4 1993, s. 149ff. Ein jamførande artikkel er Audun Dybdahl: «Annaler fra Rissa», i Gulbrand Alhaug, 29 Maurits Aarflot: Sivert Aarflot og hans samtid, Volda 1951, s. 108. 30 Sjur Halkjelsvik: «Ærede Forsamling», i Voldaminne 1987, Volda 1987, s. 25f. 31 Jostein Nerbøvik: «Overgangen til lokalt sjølvstyre i Volda», Voldaminne 1987, Volda 1987, s. 12ff. 32 Kjell Skorgevik: «Sandstormen». Trekk fra det religiøse liv på Sunnmøre i åra 1880-1900. Hovedoppgave i kristendomskunnskap, Univ. i Oslo 1974. Jf. òg Reidun Høydal: Periferiens nasjonsbyggjarar. Vestlandslæraren og Volda lærarskule 1895-1920, Oslo 1995, s. 39ff. 33 Atle Døssland: Med lengt mot havet. Fylkeshistorie for Møre og Romsdal 1. 1671-1835, Oslo 1990, s. 492f. 34 Pål Strandbakken: «Hans Nielsen Hauge og kapitalismens ånd», i Sosiologi idag 2/1995, s. 44. 35 Inge Krokanns hamskifteteori fokuserer mest på endringa i produksjons- og omsetjingsforhold i innlandet. Jf. Inge Krokann: Det store hamskiftet i bondesamfunnet (2. utg.), Oslo 1976. 36 Johs Buset: «Forklåringsstrid på Sunnmøre, serleg i Ørsta og Volda», i Tidsskrift for Sunnmøre historiske lag 1946-47, Ålesund 1947, s. 89ff. 37 Stephen J. Walton: Ivar Aasens nedre halvdel, Oslo 1991, s. 254ff. 38 Ifølgje Ivar Myklebust debuterte Aasen med «En Kristoffer Kruken og Helge Salvesen (red.): Gudfryktig Sjæls Bøn» (1825) (Ivar Myklebust: Heidersskrift til Nils Hallan på 65-årsdagen 13. Frå Pontoppidan til Ivar Aasen, Trondheim 1973, s. desember 1991, Oslo 1991. 96). 27 Gustav Indrebø: Nokre eldre vestnorske bygdemålsskrifter, Bergen 1933, s. 37. 28 Han var med som den anonyme, «en bonde av 39 Willy Dahl: Norges litteratur 1, Oslo 1981, s. 46. 40 Med publiseringsverksemda, særleg frå 1807 og utetter – portofridom, trykkeri, avis, bøker, storthings-deputationen», ved kroninga av Carl viser, artiklar, ABC-bøker – kom det til bygda Johan i Trondheim i 1818. Bjørkedal er nr. 23 på ein heil infrastruktur for det trykte ordet. Med høgre side på eit bilete lengst framme i Carl W. Sogneselskabet vart det etablert eit forum for det Schnitler: Slægten fra 1814, Kra. 1911. talte ordet. Dermed er det også sagt at det struk- turelle grunnlaget for det ein plar kalle ei borgarleg offentlegheit (borgarleg ålmente) også 46 Rasmus Aarflot (1792–1845) heldt fram med Ugebladet (1817-19), Den lille Maanedsavis (1820- var utvikla. Frå om lag 1810, altså fire år før 23) og Landboeavisen (1833-44), jf. Halkild Niel- Grunnlova og 27 år før formannskapslovene, sen: Skolestell og folkeopplysningsarbeid i bygdene i fanst det eit regionalt forum for offentleg resonnement og ein lokal øvingsarena for politisk verksemd. Her finn vi kanskje ei forklaring på kvifor eit så lite samfunn som Volda heldt seg med «eigne» stortingspolitikarar gjennom heile 1800-talet. 41 Ekset-institusjonen kjem godt ut av dei fleste Bergens stift 1800-1850, Oslo 1953, s. 440. 47 Arne Apelseth: «Den ‘fornuftige’ patriotismen. Om kulturell overføring og tileigning kring år 1800», i Voldaminne 1991, Volda 1991. 48 Ivar Aasen: Selvbiografi, i Skrifter I, Oslo 1926, s. 10. 49 Spectator (tilskodar) var namnet på eit blad som samanlikningar som gjeld skriftkultur tidleg på kom ut i London tidleg på 1700-talet. Forma var 1800-talet. I 1814 fanst det seks trykkeri i Noreg. vurderande og diskuterande. Publikasjonar som Tre låg i Christiania, medan Bergen, Trondheim likna dette kallar ein gjerne spectator-litteratur. og Volda hadde eit kvar. Bokomsetjinga frå I København kom Den Patriotiske Tilskuer ut Ekset kan jamførast med at det i 1820-åra var fire 1761–63. Den litterære forma i dette bladet var bokhandlar i Bergen, to i Christiania og ein kvar ein viktig modell då Hans Strøm gav ut tobands- i Trondheim og Drammen. Talet på trykte skrif- verket Tilskueren paa Landet I-II (1775). Han gav ter, 134 mellom 1809 og 1817, i snitt 17 pr. år, og eitt eksemplar til kvar skulekrins, og bøkene der mest alt var originalproduksjon, kan saman- sirkulerte mellom omgangsskulelærarane til haldast med landsgjennomsnittet pr. år 1814– 1848. Dette var 83, og mykje var omsetjingar. Sjå langt ut på 1800-talet. 50 Det finst ikkje vasstette kriterium for å avgjere elles Kjell Ivar Vannebo: En nasjon av skriveføre, dette, og eg har vanskeleg for å følgje dei skrå- Oslo 1984, s. 38ff. og Jostein Fet: «Sivert Aarflot sikre synspunkta til Kåre Lunden og Anton og Norsk Landboeblad 1810-1816», i Lokalpressa i Fjeldstad på dette punktet. Jf. debatten dei imel- eldre og nyare tid, Volda 1985, s. 34. 42 Johan Leif Olaisen: Volda Folkebibliotek 1797-1900, 1978, s. 78. 43 I 1844, då Ekset-biblioteket brann, fanst det om lom i Syn og Segn 3/1989, 2/1990, 1/1991 og 1/ 1992. 51 Halfdan Arneberg: «Et boktrykkeri på landsbygda», i Fra sortekunst til samfunnsfaktor, Oslo lag 1000 band, jf. Halkild Nielsen: Skolestell og 1982, s. 46ff. Jf. òg Maurits Aarflot: Sivert Aarflot folkeopplysningsarbeid i bygdene i Bergens stift og hans samtid, Volda 1951, s. 42ff. 1800-1850, Oslo 1953, s. 441. 44 Sjå Aarflots eigen omtale i Norsk Landboeblad 1815, s. 50-56. 45 Det er diverre ingen som enno har laga oversyn 52 Norsk Landboeblad 1810:2-46. 53 NL 1810: 9, 12, 25 og 26. 54 Jostein Fet hevdar med referanse til bokskifta på Sunnmøre at Sivert Aarflots utdrag frå Heims- over dette. Det som er oppført i bibliografiar tel kringla var det første møtet med dei norske berre ein brøkdel av Aarflots samla skriftlege kongesogene for dei fleste lesarane, jf. Jostein produksjon. Fet: «Sivert Aarflot og Norsk Landboeblad 1810- 33 34 1816», i Lokalpressa i eldre og nyare tid, Volda kulturen. Det ville ha vore interessant å få 1985, s. 18. kvantifisert innslaget frå europeisk litteratur, 55 Sorenskrivar G.P.Blom (1825) hadde òg lagt kunst og filosofi i bykulturen. Rimelegvis må det merke til at biblioteket inneheldt islandsk og også fastsetjast minimumsverdiar (talfesta over- vitskapleg litteratur, jf. Halkild Nielsen: Skolestell syn) som skal innverke på alle epokenemningar og folkeopplysningsarbeid i bygdene i Bergens stift og tidskarakteristikkar, slike som m.a. dei 1800-1850, Oslo 1953, s. 440. nasjonale oversynsverka er så rike på. Faren er 56 Jostein Fet: «Sivert Aarflot og Norsk Landboe- sjølvsagt at talet på mogelege «knaggar» ville bli blad 1810-1816», i Lokalpressa i eldre og nyare tid, så dramatisk redusert at heile framstillinga løy- Volda 1985, s. 19. ser seg opp i sine einskilde delar. Det er nemleg 57 «Dersom Aarflot hadde halde fram med prent- svært sjeldan at den allmenne oppslutninga er ingane, kunne det kanskje ha vorte ei ord- stor om nye kultureksperiment eller kulturtiltak. samling på mellom to og tre tusen ord» (Oddvar Det gjeld både for sentrum (t.d. København, Nes: «Ei sunnmørsk ordsamling», Tidsskrift for Oslo) og for periferien (t.d. Volda). Spørsmålet Sunnmøre historiske lag, Ålesund 1978, s. 25). er heller om dette tiltaket vart modell for seinare Ordsamlingane til Vassbotn og Rodtwitt kan ha utvikling og organisering, og såleis kan sjåast kome i stand etter oppmoding frå den danske som ein epokeinnleiar. Det meiner eg at Ekset ordbokkommisjonen frå 1809 (Nes s. 24), men var, og då særleg for utviklinga av ei nynorsk dei uttrykkjer også ein langtidstendens som går offentlegheit frå 1850 og utetter. Aasen hadde i attende til innsamlinga i 1743. Både Hans Strøm alle fall god greie på kva Ekset var verd som og fleire kring han hadde stelt med slikt, og det kan vél tenkjast at Vassbotn og Aarflot hadde fått tilskuv derifrå. 58 Reidar Djupedal og H.C. Broholm: «Marcus Schnabel og Bronzealderfundet fra Grevensvænge», i Aarbøger for Nordisk Oldkyndighed og Historie, København 1952, s. 38. 59 Sivert Aarflot: Runetrolldom og ringstav, Volda 1949. 60 Jostein Fet: «Sivert Aarflot og Norsk Landboe- modell. 62 Desse namna er like sentrale for studiet av åndslivet sist på 1700-talet og først på 1800-talet som det Grundtvig, Marx, Darwin, Freud, Brandes o.a. er det for siste del av 1800-talet og på 1900talet. 63 Jamfør P.A. Munchs språkpolitiske utspel «Norsk Sprogreformation» i Vidar (1832). Han lanserte tanken om å styrkje kjennskapen til norrønt og «saa rendyrke en Almuedialekt.» Om blad 1810-1816», i Lokalpressa i eldre og nyare tid, noko skal kallast nasjonalromantisk filologi, ja, Volda 1985, s.19. då må det vere dette framlegget og ikkje det 61 I tilfelle det trengst ei revidert/omskriven norsk kulturhistorie burde ein, for å vere konsekvent, krevje talmateriale for alle former for kulturell og politisk organisering i Noreg, dersom det skal vere kriteriet for inndelingar. Kravet må rettast uavkorta til både sentrumskulturen og periferi- Aasen ville fram til. 64 Bjarne Hodne: En norsk nasjonalkultur. En kulturpolitisk oversikt, Oslo 1994, s. 42. 65 Sitata frå Grunnlova er frå Finn Erik Vinje: Et språk i utvikling, Oslo 1978, s. 78. 66 Rasmus Rask: «Om Benævnelsen norsk Sprog (..)», i Nyeste Skilderie af København, nr. 19, 1828. 67 Referert i Jakob Skauge: «Nemningene bokmål og riksmål» (1969), oppattprenta i Lars S. Vikør/ Geirr Wiggen (red.): Språklig samling på folkemåls grunn. Artikler frå bladet Språklig Samling, Oslo 1979, s. 33. 68 Stephen J. Walton står bak dei grundigaste Hungrvekja av Jan Prahl. Ingen av dei viste særleg omsut for majoriteten av språkbrukarane. 76 Maurits Aarflot: Sivert Aarflot og hans samtid, Volda 1951, s. 112f. 77 Caroline Henriksen: «En indføring og en àjourføring», i Henrik Bertelsen (udg.): Danske Grammatikere, bd. 6, 2. udgave, København 1979, arbeida om Ivar Aasen og nasjonalromantikken. s. 5f.; Gun Widmark: «De nordiska rikstal- For dei som ikkje vil gje seg i kast med doktor- språken i historiskt perspektiv», i Nordisk avhandlinga, Farewell the Spirit Craven. Ivar Aasen and National Romanticism, Oslo 1987, vil ei Tidskrift 3/1995, s. 257ff. 78 Ivar Aasen: «Om vort Skriftsprog», i Skrifter II, kort og tenleg samanfatning finnast i «Kva er ein Oslo 1926, s. 47. (Ein takk til Odd Monsson som nasjon?», Mål og Makt 3-4, Oslo 1989. Sjå òg Om gjorde meg merksam på dette språkbiletet.) grunnlaget for norsk målreising. Seks artiklar av Ivar Aasen med innleiding av Stephen J. Walton, Voss 1984, og «Ivar Aasen – samfunnskritikar og språkmann», Mål og Makt nr. 4 1985, Oslo 1985. 69 Om grunnlaget for norsk målreising. Seks artiklar av Ivar Aasen med innleiding av Stephen J. Walton, Voss 1984, s. 34. 70 Sitata er henta frå Ivar Aasen: «Om Dannelsen og Norskheden», i Skrifter II, Oslo 1926, s. 56f, 68. 71 Om grunnlaget for norsk målreising. Seks artiklar av Ivar Aasen med innleiding av Stephen J. Walton, Voss 1984, s. 37ff. 72 Ohle Ohltzén Scharfvebagchen (Ivar Aasen): «Brev om Kulturen», i Skrifter II, Oslo 1926, s. 19ff. 73 Jens Arup Seip: Et regime foran undergangen, Oslo (1945) 1990, s. 53, jf. s. 132f. 74 Jens Arup Seip: Et regime foran undergangen, Oslo (1945) 1990, s. 202. 75 Hadde Aasen følgt tilrådingane frå til dømes P.A. Munch, kunne han ha kome ut med eit skriftspråk som låg vesentleg nærare norrønt enn det landsmålet gjorde. Samanlikn t.d. idéen til P.A. Munch frå 1832 med språket i Ny 35 Desse står bak 36 Det Norske Samlaget vart grunnlagt i 1868. Det er eit allment forlag som gir ut alle typar kvalitetsbøker på nynorsk: Skjønnlitteratur, barnebøker, sakprosa, skulebøker og bøker for høgare utdanning. Telefon 22 68 76 00 Noregs Mållag arbeider for auka bruk av nynorsk og språkleg rettferd på alle samfunnsområde. Snakk dialekt, skriv nynorsk! er slagordet for målsaka. Noregs Mållag fyller 90 år i 1996. Telefon 22 47 71 00 Noregs Ungdomslag er ein kulturorganisasjon med barn og ungdom som hovudmålgruppe. Lokallaga driv med amatørteater, folkedans, bunadsarbeid, internasjonalt arbeid og mykje anna. NU er 100 år i 1996. Telefon 22 47 70 00 Landssamanslutninga av nynorskkommunar (LNK) er ei samanslutning av kommunar, fylkeskommunar og interkommunale tiltak som arbeider for å fremja nynorsk språk og kultur i offentleg verksemd. LNK har over 100 medlemmer frå 9 ulike fylke. Telefon 22 47 71 70 Ting tilfang! Ver med og gjer Ivar Aasen-året synleg! 37 Ta for deg av det flotte tilfanget vårt: IVAR AASEN-KNIVEN Levert i gåveask. Frå Brusletto på Geilo 599,- HULDREGÅVA, CD Med tekstar av Ivar Aasen 129,- T-SKJORTE, Aasen-portrett (Ludvik Eikaas) Storleik Stor Ekstra stor Svært stor 125,T-SKJORTE, Aasen-signatur (Rainer Jucker) Storleik 7 år Stor Ekstra stor 110,KRUS med signatur (Figgjo) PLAKAT, Portrett Aasen Signert 1–200 99,200.- Laga av Ludvig Eikaas Usignert KLOKKE med Ivar Aasen-signatur 75,199,- KORT, Aasen-portrett (Ludvik Eikaas) JAKKEMERKE, Ivar Aasen-signatur 20,20,- SNURREBASS KLISTREMERKE 15,5,- BALLONGAR PLAKAT 1,Gratis LIVSSOGA ÅT IVAR AASEN Kortbiografi av Kjell Venås Klassesett: 50.Rabatt MELLOM TRADISJON OG INNOVASJON Om Ivar Aasen sin ståstad Klassesett: 50.Rabatt Av Arne Apelseth «TIDT EG MINNEST» 3500.- Litografi av Ludvig Eikaas, 1–100 Set tal i ruta for kor mange de ønskjer. X i ruta tyder ein av kvart. Klipp ut eller ta kopi av sida og send inn i konvolutt. Bruk vanleg brevporto. Aasen-året betaler sendinga når de tingar for over 250 kroner og betaler på førehand. Elles kjem varene i oppkrav. Ivar Aasen-året 1996 Kirkegata 32 Telefon 22 33 19 96 Telefaks 22 47 71 01 0153 Oslo Bank 8101 05 45889
© Copyright 2024