Salto 2 Lærarbok B side 4-51
10 Tid 4 5 Tid Tid Om kapittelet Dette kapittelet handlar om tid. Gjennom lesetekstar og illustrasjonar får elevane høve til å utvikle kunnskap og nye omgrep knytte til tid. Den munnlege ferdigheita vi legg vekt på i dette kapittelet, er å stille spørsmål. Sjangerteksten i dette kapittelet er kalender. Gjennom felles lesing lærer elevane kva som kjenneteiknar kalenderen som sjanger, og korleis vi hentar ut informasjon frå han. Gjennom felles skriving er elevane med på å lage ein kalender. Det språklege emnet i dette kapittelet er stavingar. Elevane blir kjende med korleis vi deler opp ord i stavingar, både skriftleg og munnleg, og korleis vi kan bruke kunnskap om stavingar til å lese vanskelege ord. 4 år årstid månad døgn time minutt sekund Tid Mål Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • fortelje om eigne opplevingar og erfaringar med tid • stille spørsmål til ytringar frå andre Munnlege ferdigheiter Å stille spørsmål Minn elevane på at å spørje er noko heilt anna enn å fortelje. Når vi lurer på noko, vil vite noko, er i tvil om noko eller ønskjer noko frå andre, stiller vi spørsmål. Når vi skal lære noko nytt, er det svært viktig å stille spørsmål. Spørsmål begynner ofte med bestemte ord som kven, kva, kvar, korleis, kvifor og når. Når vi skriv eit spørsmål, må vi ha spørsmålsteikn til slutt, mens når vi stiller eit spørsmål munnleg, stig tonefallet vårt mot slutten. Elevane lærer meir om spørjesetningar i kapittel 17. Arbeid med sidene Introduksjon av emnet Fortel elevane at dei skal få lese og snakke om tid. Tida går heile tida. Vi måler tida med klokka. Klokketida blir styrt av omdreiingane jorda gjer rundt seg sjølv, og rundane ho gjer rundt sola. Vi måler tid i sekund, minutt, timar, døgn, veker, månader, årstider og år. Kva er det som avgjer om det er dag eller natt? Kvifor er det natt nokre stader på jorda, mens det er dag andre stader? Kva vil det seie å ha god tid? Kva vil det seie å ha dårleg tid? Kva bruker vi til å måle tid? Biletsamtale La elevane assosiere fritt, men legg vekt på at dei bruker heile setningar. Oppfordre gjerne elevane til å stille eigne spørsmål til biletet. – Kva ser du på biletet? – Kvar bur personane på biletet (USA, Noreg, Japan)? – Kor mykje er klokka i Tokyo? – Kor mykje er klokka i San Diego? – Kva for ein dato er det i Noreg? I Japan? I USA? – Kvifor gjer barna forskjellige ting? Etter samtalen kan du vise korleis jorda snurrar rundt sin eigen akse. Bruk for eksempel ein appelsin eller ein badeball til å symbolisere sola, mens ein annan type ball eller globus førestiller jorda. Vis at jorda går rundt sola og samtidig snurrar rundt sin eigen akse. La til slutt elevane forklare for kvarandre korleis det blir dag og natt. Ordbanken Snakk med elevane om orda og still gjerne spørsmål som opnar for undring og refleksjon. Her er nokre forslag til formuleringar du kan bruke i samtalen. År: Den tida jorda bruker på å gå éin gong rundt sola. Det tek cirka 365 dagar. Årstid: Dei fire delane året er delt inn i. Vi kallar dei vinter, vår, sommar og haust. Månad: Den tida månen bruker på å gå éin gong rundt jorda. Det tek cirka 30 dagar. Døgn: Den tida jorda bruker på å gå rundt seg sjølv – ein heil dag og ei heil natt. Det tek 24 timar. Time: Ein time er det same som 60 minutt. Det er 24 timar i eit døgn. Minutt: Eit minutt er det same som 60 sekund. Det er 60 minutt i ein time. Sekund: Sekund er den grunnleggjande måleininga for tid. Det er 60 sekund i eit minutt. Eitt minutt Fortel elevane at de skal ha ein gjetteleik: «Kor lenge er eitt minutt?» Bruk eit timeglas til å vise elevane korleis sanden renn gjennom glaset på eitt minutt. Så dekkjer du til timeglaset slik at barna ikkje kan sjå det. Be dei leggje hovudet på pulten slik at dei ikkje ser kvarandre. Barna skal så rekkje opp handa når dei trur det har gått eitt minutt. Når det har gått eitt minutt, seier du ifrå. Var det nokon som rekte opp handa tidleg? Var det nokon som trudde det var lenge igjen? Gjenta aktiviteten. Var det fleire som kom nærare no? Snakk med elevane: Kva rekk ein å gjere på eitt minutt? Kor langt rekk vi å telje på eitt minutt? La barna gjette, og skriv gjerne svara deira på tavla. Tel så saman høgt i kor mens du snur timeglaset ein gong til. Sei gjerne tala slik at du seier eitt tal i sekundet. Då kjem de til cirka 60. Gjenta gjerne aktiviteten. Var det fleire som klarte å treffe nærare eitt minutt no? Kvifor? Munnlege aktivitetar Spørjeleik La elevane gå saman i grupper på to, og la kvar gruppe få eit kort med spørjeord. I Lærarrommet finn du ferdige kort, klare til utskrift. Vis elevane eit bilete av ein gjenstand frå gamle dagar eller eit bilete av eit forhistorisk dyr. La elevane bruke korta og finne på spørsmål til biletet, for eksempel: Kvar levde dyret? Kva åt det? Elevane treng cirka fem minutt på å fullføre oppgåva. Til slutt går de gjennom spørsmåla i fellesskap. Nokre av spørsmåla greier de å svare på, andre spørsmål kan opne for undring. Leik med språket Songar Referansar til songane finn du på side 174. • Da klokka klang •Morgenstund • Godnattsang for Jørgen Moes vei nr. 13 • For siste gang Høgtlesing Les meir om dei ulike høgtlesings forslaga på side 178–180. Tikk takk, sier tiden av Gro Dahle og Svein Nyhus Tiden bor ingen steder av Gerhard Stoltz Saltos bokhylle Saltos bokhylle nivå 1–4 består av 24 nyskrivne lesehefte. Kvart hefte inneheld ein lesetekst i to vanskegradar. Adam og klokka av Bjørn Ingvaldsen passar godt til dette kapittelet. Leikane er beskrivne på side 175–177. Leik 1: Ta ein ting … Leik 2: Eg ser, eg ser Andre ressursar Forslag til lekser Leselekser I lærarboka finn du forslag til lese lekseoppdrag til desse tekstane: «Tida går» side 6–7. «Åse og klokka» side 10–11. «Klokkesurr» side 150. «Fælt som tida går» side 150. «Kyrkjeklokka – ei molbuhistorie» side 151. Bruk gjerne Salaby.no for å øve meir. Eigenvurdering La elevane sitje i par. Den eine eleven fortel om ein gong han eller ho var for seint eller for tidleg ute. Den andre eleven bruker eitt av korta med spørjeord og stiller spørsmål til det som blei fortalt. Gjer ei oppsummering i samla klasse til slutt: Korleis var det å bruke spørjekorta for å finne på spørsmål? I Arbeidsbok B handlar oppgåve 7–12 på side 8–11 om leseforståing. Resultatet av «Vi skriv saman» kan gjerne brukast som leselekse. Andre lekser Oppgåve 2–5 på side 4–6 i Arbeidsbok B. Tilpass oppgåvetype og -mengd til kvar enkelt elev. I Lærarrommet • Kort med spørjeord • Pusle tøyseord •Automatiseringsaktivitetar •Ordkort www.gyldendal.no/salto 5 Tida går Tida går Lesing Vi tilrår at du bruker Saltos lese metodikk i arbeidet med lesetekstane. Trinn 1 og 2 gjer de i samla gruppe, slik at alle blir kjende med alle tekstane. Trinn 3 og 4 gjer de anten i samla gruppe (vi foreslår at du då bruker -teksten som utgangspunkt) eller i nivådifferensierte grupper. Les meir om Saltos lesemetodikk på innsida av omslaget bakarst i boka. – Er det langt igjen? – Eit stykke, seier pappa. Stian sukkar. Tida går så seint. Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å automatisere konsonant sambandet st• å lese dialogar • å variere lesetempoet Trinn 3: Sjå på ordet stykke. Finn andre ord som begynner med st(stad, stein, støl). Skriv orda på tavla og les i kor. Finn andre ord som rimar på -ykke (lykke, dykke, smykke, rykke). Skriv orda på tavla og les i kor. Snakk 6 Tid De tid Id Me om De ell Då Trinn 1: Repeter Saltos lure leseknep («Superblikk», «Alt eg veit», «Lesemåte», «Tenkjestopp», «Oppsummering »). Vis gjerne til plakaten. Førebu lesinga ved å ta eit superblikk på teksten i fellesskap: Kva fortel illustrasjonane? Kva fortel over skrifta? Kva viser illustrasjonane på side 7 (eit solur og ei kompassrose)? Snakk om kva elevane veit om dette frå før: Korleis synest du det er å køyre bil? Korleis synest du det er å stå på skøyter? Kva trur du teksten kjem til å handle om? Trinn 2: Modeller og snakk om lesemåte. Gjer tenkjestopp undervegs for å gi rom for innspel og kommentarar og for å klare opp innhaldet i teksten: Kva gjer Stian og faren? Kvifor trur du Stian synest tida går sakte? Kva for ein leik leikar Ida og vennene? Kvifor trur du ho synest tida går fort? Kvar på himmelen er sola når det er midt på dagen? Kva vil det seie at tida står stille? Har du nokon gong følt at tida har stått stille? Snakk om orda nedst på sida. Deretter bruker du spørsmåla i elevboka til å oppsummere innhaldet i teksten. I re De Vis Vis Sto An De ell Då Tid Ell Tik Ka Isen er spegelblank. Ida og vennene leikar doktersisten. Dei er mange. Dei har det så gøy! Ida blir ikkje henta før om ein time. Plutseleg ser ho på klokka. Er ho seks alt? Kvar blei tida av? 6 Tid Gyldendal_Salto2_Tid.indd 4-5 om korleis vi kan sjå at orda rimar. Snakk om skrivemåte og uttale av langt og igjen. Kva for andre ord veit du om som kan bety fleire ting (tre, bolle, hjul/jul)? Snakk om at talestreken markerer at nokon snakkar. Modeller korleis teksten blir lesen med innleving, ved å endre tonefall og trykk på enkelte ord og endre karakter i stemma for kvar av personane. Vis korleis den siste setninga kan lesast med ulikt tempo for å understreke bodskapen. Skriv setningar som begynner med «Tida går …». Skriv setningane på tavla og les i kor. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten i kor. Les i ulikt tempo: først veldig sakte, så fort, deretter i normalt tempo. Kva for ord er vanskelege å lese? Kvifor? Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å lese kjende ord med flyt • å bruke ulike avkodings strategiar • å lese tekst med utropsteikn og spørsmålsteikn Trinn 3: Les teksten i kor. Kva for ord i teksten er lette å lese? Kjenner du igjen nokon ord med ein gong du ser dei? Kva for ord er vanskelege å lese? Kva lesemåte bruker du når du les orda spegelblank, doktersisten og plutseleg (lyderer, stavingsles, kjenner igjen delar av eller heile ordet)? Snakk om kva for skiljeteikn som finst i teksten. Repeter at utropsteikn betyr at nokon seier noko som eit utrop. Spørsmålsteikn markerer at nokon Snakk om I retteleg gamle dagar brukte menneska sola som klokke. Dei såg opp på himmelen for å sjå kvar sola stod. Viss sola stod i aust, var det morgon. Viss sola stod høgt på himmelen, var det middag. Stod sola i vest, var det kveld. Snakk med elevane om orda og still gjerne spørsmål som opnar for undring og refleksjon. Her er nokre forslag til formuleringar du kan bruke i samtalen. Dei gamle egyptarane trudde at tida gjekk fortare midt på dagen. I dag veit vi at det ikkje stemmer. Seint: At noko har liten fart. Sakte og langsamt er ord for det same. Middag: Midt på dagen, når sola står høgast på himmelen. Tidlegare var middagen eit måltid som blei ete midt på arbeidsdagen, cirka klokka 12. I dag er det meir vanleg å ete middag seinare. Men ofte kjennest det som om tida går fort. Det kan vere når vi leikar eller les ei spennande bok. Då kan éin time kjennast som eitt minutt. Fort: Eit anna ord for rask eller hurtig. Eit fort kan òg vere ei festning som ligg i eller ved sjøen. Andre gonger kjennest det som om tida står stille. Det kan vere når vi ventar på nokon eller gleder oss til noko. Då kan eitt minutt kjennast som éin time. Stå stille: Å ikkje bevege seg. Tida går alltid like fort. Eller like seint. Tikk, takk, tikk, takk. Kanskje det er slitsamt for tida aldri å stå stille? Skriving Enkle skriveoppgåver Elevane skriv • ei liste over kva dei liker å bruke tid på • eit tankekart med ord knytte til tid Spørsmål til teksten 1 2 3 4 Når synest du tida går fort? Når synest du tida går seint? Når skulle du ønskje at du kunne stoppe tida? Viss du kunne skru tida tilbake, når ville du ha skrudd ho tilbake til? Snakk om: seint middag fort stå stille 7 14.06.14 16:46 stiller eit spørsmål. Snakk om at tonefallet går opp mot slutten av eit spørsmål. Modeller korleis teksten skal lesast ved utropsteikn og spørsmåls teikn. Skriv setningar som begynner med «Tida går fort når …». Skriv på tavla og les i kor. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten i kor, linje for linje. La utropsteikna og spørsmålsteikna avgjere tonefallet i lesinga. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Vi trenar på • å lese kjende ord med flyt • å lese ord med stumme lydar • å bruke ulike avkodings strategiar • å ta pause ved komma og punktum Trinn 3: Snakk om uttale og skrivemåte av orda med stumme lydar: det, kveld, tida (uttalen kan variere i ulike dialektar). Kjenner du til andre ord som har stumme lydar (god, eplet, jord)? Kva ord i teksten er lette å lese? Kjenner du igjen nokon ord med ein gong du ser dei? Kva ord er vanske lege å lese? Korleis les du orda himmelen, egyptarane, spennande, slitsamt (lyderer, stavingsles, kjenner igjen delar av eller heile ordet)? Korleis bør vi lese ein tekst når andre skal høyre på? Snakk om og modeller forskjellen på komma og punktum. Komma angir ein kort pause, mens punktum fortel at setninga er slutt. Meir utfordrande skriveoppgåver Elevane skriv • ei forteljing om ein gong dei hadde dårleg tid • om ei reise tilbake i tid, for eksempel til oldtida eller vikingtida Leseoppdrag Les teksten tre gonger. Øv på å lese teksten i passe tempo. Les teksten tre gonger. Øv på å bruke utropsteikn og spørsmålsteikn når du les. Les teksten tre gonger. Øv på å ta pause ved komma og punktum. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. La elevane sitje i par og lese teksten som veksellesing der dei les annakvar setning. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? www.gyldendal.no/salto 7 kalender Ta eit superblikk! Vekedagar Vekenummer SØNDAG LAURDAG FREDAG TORSDAG ONSDAG TySDAG SØNDAG MÅNDAG LØRDAG FREDAG TORSDAG AG ONSD AG 5 TIRSD 4 DAG MAN 3 2 1 Mats ishockey 5 1 4 3 2 1 Mats ishockey 1 E Dato 6 2 2 6 7 7 8 8 9 9 Marte symjiing 11 11 • 12 12 • Marte svømming Mormor 67 år Mormor 67 år Teksten fortel kva som skal skje. 10 10 3 13 3 13 14 14 15 15 Marte symjing 4 5 20 21 22 22 Marte symjing 21 18 17 18 17 Foreldremøte Mats kl. 18 Foreldremøte Mats kl. 18 Marte svømming 4 20 16 16 23 23 19 19 Marte skøytedag kl. 13 Marte skøytedag Hugs bollar! kl. 13 Husk boller! 25 24 25 24 Mats ishockey Mats ishockey 26 26 Pappa tannlege Marte svømming kl. 10 Pappa tannlege kl. 10 5 27 28 27 29 Marte symjing 28 Vi 29 30 Marte svømming Hugs bollar 1 31 30 1 31 5 5 2 2 Lag Mats ishockey 1 Mats ishockey 2 Mats 7 år Mats 7 år 8 3 Tid 04.09.14 18:23 Gyldendal_Salto2_Tid_nynorsk.indd 1 04.09.14 18:23 Gyldendal_Salto2_Tid.indd 6 Kalender Mål Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • gi eksempel på kva som kjenneteiknar ein kalender • lage ein bursdagskalender i samarbeid med andre etter mønster frå ein eksempeltekst Vi bruker kalendrar for å halde orden på tida. Kalendrar kan vare i eitt eller fleire år, og det finst fleire typar kalend rar. I Noreg bruker vi den gregorianske kalenderen, som er den mest brukte kalenderen internasjonalt. Januar Felles lesing Før lesing: Gjer elevane merksame på 8 Tid Salto, som ber dei om å ta eit superblikk på teksten. Kva betyr det å ta eit superblikk på teksten? Kva ser du viss du bruker superblikket her? Har du sett ein slik tabell før? Forklar elevane at vi kallar ein slik tabell for ein kalender, og at ein kalender er eit system som hjelper oss med å halde orden på dagane og månadene i året. Under lesing: Denne teksten krev ei tydeleg modellering for å vise elevane korleis dei får oversikt over og les ein slik tekst. Gjer elevane merksame på strukturen i tabellen, sjå faksimile. Kvifor er nokre tal raude? Vis elevane at tabellar er oversikter der det er lite føremålstenleg å lese alt. For å finne informasjon må vi leitelese. Å leitelese betyr at vi ser etter viktige ord som gir informasjon. Viss vi for eksempel lurer på når symjetimen er, må vi leitelese etter ordet symjing i tabellen. Korleis les vi tabellen viss vi lurer på kva Marte skal denne veka? Korleis les vi tabellen viss vi lurer på kva aktivitetar Mats har denne månaden? Korleis les vi tabellen viss vi lurer på kva som skjer i helgane? Etter lesing: Snakk om spørsmåla på side 9. Les sjangerkjenneteikna. Når er det lurt å bruke ein kalender? Korleis les vi ein kalender? Snakk om at det finst ulike typar kalendrar som hjelper oss med å halde orden på tida, for eksempel julekalender og bursdagskalender. Kva typar kalendrar veit du om? Korleis ser dei ut? Vi skriv saman De skal lage ein bursdagskalender i fellesskap. Gjennom samtale blir de einige om kva teksten skal innehalde, og korleis han skal utformast. De kan for eksempel lage ein kalender for kvar månad eller ein kalender med eitt ark for kvar bursdag. Spørsmål til teksten 1 Kva vekedag har Marte symjing? 2 Kva dato skal pappa til tannlegen? 3 Kor ofte trenar Mats ishockey? 4 Når begynner skøytedagen til Marte? 5 Når har Mats bursdag? y Ein kalender • er ei oversikt over dagar, veker og månader Tina Geir • hjelper oss til å få oversikt over tida Frikk key Vi skriv saman Lag ein felles bursdagskalender for alle i klassen. ckey 1 Snakk om korleis de vil at kalenderen skal sjå ut. 2 Lag ei liste over alle bursdagane i klassen. Begynn med dei som har bursdag i januar. 3 Lag kalenderen slik de vil han skal vere. 04.09.14 18:23 KALENDER 9 04.09.14 18:23 Før skriving: Snakk saman om korleis bursdagskalenderen skal sjå ut (punkt 1 i elevboka). Korleis bør han sjå ut for at vi lett skal sjå kven som har bursdag neste gong? Korleis skal vi vise at nokon har bursdag? Lag ei liste over alle bursdagane i klassen (punkt 2 i elevboka). Begynn med dei som har bursdag i januar. Under skriving: Skriv namn på månader og datoar på kalenderen og marker bursdagane (punkt 3 i elevboka). Har de valt å lage ein kalender med eitt ark for kvar bursdag, kan elevane eventuelt lage kvart sitt kalenderark med namn og dato. Du kan skrive teksten på tavle, flippover eller datamaskin med projektor, men pass på at elevane ser teksten etter kvart som du skriv han. Etter skriving: Kontroller at burs dagane til alle elevane er tekne med i kalenderen, for eksempel ved å be elevane gå saman i par og finne bursdagane til kvarandre. Vidare skrivearbeid • Lag ein bursdagskalender for familien din. • Lag ein kalender over denne månaden og skriv inn alle aktivitetane du skal på. • Lag ein kalender som hjelper deg til å telje ned til noko du gleder deg til, for eksempel vinterferie, påskeferie eller bursdag. – kva for ein vekedag du og dei andre i familien din blei fødde på – kva for ein vekedag julaftan var på i fjor – kva for ein vekedag julaftan fell på i år – kva for ein vekedag du har bursdag på når du blir 18 år Eigenvurdering La elevane sitje i par og vurdere kalenderen dei har laga, med utgangspunkt i spørsmåla: Kva er det som gjer dette til ein kalender? Kva bruker vi ein kalender til? Gjer ei oppsummering i samla klasse til slutt. Fleire aktivitetar Ver datodetektivar På Internett finst det digitale kalendrar der det er mogleg å finne datoar langt tilbake i tid. Søk for eksempel på «kalender» + ønskt årstal. Bruk Internett til å finne ut – kva for ein vekedag 17. mai er på i år www.gyldendal.no/salto 9 w Åse og klokka Åse og klokka Lesing Åse har fått ei klokke. Klokka er fin. Ho har tal og to visarar. Men Åse kan ikkje klokka. Vi tilrår at du bruker Saltos lese metodikk i arbeidet med lesetekstane. Trinn 1 og 2 skal gjerast i samla gruppe, slik at alle blir kjende med alle tekstane. Trinn 3 og 4 gjer de anten i samla gruppe (vi foreslår at du då bruker -teksten som utgangspunkt) eller i nivådifferensierte grupper. Les meir om Saltos lesemetodikk på innsida av omslaget bakarst i boka. Trinn 1: Førebu lesinga ved å ta eit superblikk på teksten i fellesskap: Kva fortel illustrasjonane? Kva fortel over skrifta? Kvifor er det bilete av så mange urskiver, trur du? Kva viser urskivene? Snakk om kva elevane veit om dette frå før: Korleis er det å lære seg klokka? Kva trur du teksten kjem til å handle om? Trinn 2: Les teksten høgt. Modeller og snakk om lesemåte. Gjer tenkjestopp undervegs for å gi rom for innspel og kommentarar og for å klare opp innhaldet i teksten: Kven handlar teksten om? Kva er det Åse vil lære seg? Kven er Ola? Kvifor kan ikkje Ola lære henne klokka? Kvifor kan ikkje far lære Åse klokka? Snakk om orda nedst på sida. Deretter bruker du spørsmåla i elevboka til å oppsummere innhaldet i teksten. –O –E –K Ås Så –U O Ås –H Åse tel tala. Det er tolv tal på klokka. Visarane går og går. – Mor, vil du lære meg klokka? seier Åse. Men mor har ikkje tid. – Eg må koke poteter, seier ho. – Klokka er jo alt to! Åse ser på klokka. – No er ho to, seier ho. Gyldendal_Salto2_Tid.indd 8-9 10 Gyldendal_Salto2_Tid.indd 8-9 Tid Gyldendal_Salto2_Tid.indd 8-9 Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å lese stavingar i ord • å lese med trykk • å byggje ut setningar Trinn 3: Kor lang kjede av ord kan de lage når de begynner med ordet har og byter ut ein og ein bokstav (har her der den din osv.)? Skriv ordet visarar på ein lapp og klipp ut bokstavane. Pusle bokstavane saman til ord (vi, sar, visar, risa). Skriv orda på tavla og les i kor. Finn ord med to eller fleire stavingar (Å-se, klok-ke, klok-ka, vi-sar-ar, ik-kje). Skriv orda på lappar og klipp dei opp i stavingar. La elevane pusle stavingane saman til nye tøyseord. Snakk om korleis vi kan lese teksten med innleving ved 10 Tid å leggje trykk på enkelte ord (f.eks. klokke, fin, tal). Bygg ut setninga «Åse har fått ei klokke» (Åse har fått ei stilig, rosa klokke). Kor lange setningar klarer de å lage? Skriv setningane på tavla og les i kor. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten i kor, linje for linje. Gjer tydelege pausar ved punktum. Kva for nokre ord er vanskelege å lese? Kvifor? Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å lese kjende ord med flyt • å kjenne igjen høgfrekvente ord • å automatisere bøyingsmorfema -a, -er og -ene • å lese dialogar med innleving Trinn 3: La elevane finne ordet ho i teksten. Gjenta med klokka, går, ikkje og ser. Kva er forskjellig i orda tal og tala? Skriv bøyinga av ordet (eit tal – talet – tal – tala). Gjer tilsvarande med ordet klokka (ei klokke – klokka – klokker – klokkene). Modeller korleis teksten kan lesast med innleving, ved å endre tonefall og trykk på enkelte ord og karakter i stemma for kvar av personane. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Elevane sit i par. Éin les setningane med talestrek, den andre les dei forteljande setningane. Etter ein runde byter de, slik at begge får lese heile teksten. La elevane øve på å lese med innleving. Kva for ord er vanskelege å lese? Kvifor? Så –V –S K –K Om –N Ås –N –K –D Call Beg er Åse. Kvarter: Eit kvarter er 15 minutt. Det er det same som å dele opp ein time i fire delar. Eit kvarter blir dermed ein av dei fire delane. Eit kvarter kan òg vere eit område der nokon bur. – Ola, kan du lære meg klokka? seier Åse. – Eg må gjere lekser, seier Ola. – Klokka er jo alt kvart over to! Åse ser på klokka. – Kvart over to, seier ho. Travelt: Å ha mykje å gjere. Så kjem far. Han har det travelt. – Uff, eg gløymde å kjøpe bollar. Og klokka er alt halv tre! seier han. Åse ser på klokka. – Halv tre. No veit eg det, seier ho. Setje i vatn: Setje blomstrar i ein vase med vatn oppi. Skriving Enkle skriveoppgåver Elevane skriv • eit dikt der dei fortset dette rimmønsteret: Klokka eitt er eg sveitt, klokka to tek eg på sko klokka tre … • ei liste over kva dei gjer på ulike klokkeslett i løpet av ein dag. For eksempel: «Klokka sju står eg opp. Klokka fire går eg heim. Klokka fem et eg middag.» • ein tekst om kvifor det er lurt å kunne klokka Så kjem tante Lotte. – Vil du lære meg klokka? seier Åse. – Seinare, jenta mi. Eg må setje blomstrane i vatn. Klokka er alt kvart på tre. – Kvart på tre, seier Åse og ser på klokka. Om kvelden seier mor og far: – No har vi tid. No kan vi lære deg klokka. Åse ser på klokka si. – Nei, no er klokka alt åtte. No må eg sove. – Kva?! seier dei andre. – Du kan jo klokka! Kven har lært deg den? Calli Thaugland: forkorta utdrag frå Då klokka klang. Begynnarbok i lesing Meir utfordrande skriveoppgåver Elevane skriv • ei forteljing om ei reise tilbake i tida då besteforeldra var barn • ei forteljing om ei reise inn i framtida Spørsmål til teksten 1 Åse spør mange om hjelp. Kven spør ho? 2 Korleis har Åse lært seg klokka? 3 Har du nokon gong lært deg noko av deg sjølv? 14.06.14 16:46 Snakk om: klokke kvarter travelt setje i vatn 14.06.14 16:46 11 14.06.14 16:46 Vi trenar på • å lese kjende ord med flyt • å leitelese • å automatisere høgfrekvente ord • å byggje ut setningar • å lese dialogar med innleving Trinn 3: Finn ord i teksten som blir skrivne på ein annan måte enn dei blir uttalte. Skriv orda på tavla og les i kor. Snakk om skrivemåte og uttale. Kor mange gonger står det Åse i teksten (6)? Gjenta med orda klokka (12), han (2) kvart (4). Finn fleire ord de kan leite etter i teksten. Bygg ut setninga «Åse ser på klokka si» (Åse ser på den nye klokka si). Skriv setningane på tavla og les i kor. Kor lang setning klarer de å lage? Snakk om og modeller korleis teksten kan lesast med innleving, ved å endre tonefall, trykk på enkelte ord og karakter i stemma for kvar av personane. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. La elevane øve på å lese teksten med innleving ved å lese roller i kor – nokon er Åse, nokon er mor, nokon er Ola, nokon er far, og nokon er tante Lotte. Les fleire gonger, slik at alle får lese heile teksten. Kva for ord er vanskelege å lese? Kvifor? Leseoppdrag Les teksten tre gonger. Øv på å ta pause ved punktum. Les teksten tre gonger. Øv på å lese med innleving. Les teksten tre gonger. Øv på å lese med innleving. Snakk om Snakk med elevane om orda og still gjerne spørsmål som opnar for undring og refleksjon. Under finn de nokre forslag til formuleringar du kan bruke i samtalen. Klokke: Ei klokke er eit instrument som viser tida. Ei klokke kan òg vere ei bjølle vi kan ringje med. www.gyldendal.no/salto 11 s t av i n g a r Fa He Fa Mo Sto Sto Og Vi les stavingar Alle ord har stavingar. Vi kan klappe ordet for å finne stavingane. Vokalane bestemmer kor mange stavingar ordet har. Viss vi skal lese eit vanskeleg ord, kan vi lese det i stavingar. Ku rt rf ill if jo ng am ar ilt eo do sa bb ed us se Time Fritid Tid Ur Klokke Kalender Klokkemakar Sekundvisar ng el se nj os ef in Ti-me Fri-tid Tid Ur Klok-ke Ka-len-der Klok-ke-ma-kar Se-kund-vi-sar Fa –U K –E –E –K sut –K N –E –H –N sei Oppgåver 1 Les orda saman høgt og klapp stavingane. 2 Les orda for deg sjølv. Bruk stavingane til å lese orda. 3 Les namnet på kaninen. Bruk stavingane til å lese ordet. 12 Tid Gyldendal_Salto2_Tid.indd Stavingar Mål Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • finne stavingar i ord • lese lange ord ved hjelp av stavingslesing Alle ord har éi eller fleire stavingar. Ei staving utgjer eit rytmisk slag i tale språket, og kjernen til stavinga er ein vokal eller ein diftong. Stavingslesing inneber at elevane deler opp skrivne ord ord på same måte som dei klappar rytmen i talte ord. For å kunne dele ord i stavingar må elevane kjenne igjen vokalar og diftongar i orda. Stavingslesing effektiviserer lesinga. Det er lettare å trekkje nokre få stavingar saman (le-se-lek-ser) enn 12 Tid å lese ein og ein bokstav (l-e-s-e-l-e-ks-e-r). Stavingslesing er ein av lesemåtane i Saltos lure leseknep, i strategien «Lesemåte». Arbeid med stavingar Førebu lesinga ved å lese overskrifta og sjå på flagget til kaninen. Kva står det på flagget til kaninen? (Namnet er henta frå Holmsen/Brænne, 1986). Les ordet høgt for elevane. Snakk om at slike lange ord kan bli lettare å lese om vi deler dei opp i stavingar. Les teksten som står øvst på venstre side. Kva er ei staving (eit rytmisk slag eller klapp i eit ord)? Korleis finn vi stavingar i eit ord? Les orda i ramma. Klapp orda samtidig som du les dei. Skriv eitt og eitt ord på tavla: Kor mange stavingar er det i ordet? Kor mange vokalar er det? Set ein raud prikk under vokalane. Gjer det same med resten av orda. Forklar elevane at når vi skal lese ord i stavingar, leitar vi etter vokalane (eller diftongane) og les staving for staving. Skriv Kurtamarilteodorfillifjongsabbe dussengelsenjosefin på tavla. Finn vokalane i ordet i fellesskap og set ein prikk under dei. Deretter set de strek etter kvar staving: Kur|ta|ma|ril|te|o|d or|fil|li|fjong|sab|be|dus|seng|el|se n|jo|se|fin. Les ordet fleire gonger i kor. La elevane finne på andre lange ord som kan vere vanskelege å lese (f.eks. strikkepinne, fargeblyanteske, stiftemaskin, mobiltelefon, isbjørntann). Skriv orda på tavla, finn vokalane, del i stavingar og les orda i kor. Etter lesinga gjer de oppgåvene i elevboka for å oppsummere. Familien Ur skal på tur Felles lesing Dette er ein tekst der dei lange orda er delte inn i stavingar. På den måten Familien Ur skal på tur Her er fa-mi-li-en Ur. Far heiter Ur-fa-pa-pa. Mor heiter Ur-ma-ma-la. Sto-re-bror heiter Ur-fa-li-to. Sto-re-sys-ter heiter Ur-ta-ma-ta. Og ves-le-bror heiter Ur-ki-ur-ko. in Fa-mi-li-en Ur skal på tur. – Ur-fa-li-to, Ur-ta-ma-ta, Ur-ki-ur-ko! Kvar er de? roper Ur-ma-ma-la. – Eg fell, seier Ur-fa-li-to. – Eg et to-ma-tar, seier Ur-ta-ma-ta. – Kvar er Urk, vesle ko-se-klok-ka mi? sutrar Ur-ki-ur-ko. – Kom no, seier Ur-fa-pa-pa. No må vi tikke av garde. – Er det farleg? Kan ein ramle? spør Ur-fa-li-to. – Har de hugsa to-mat-ar? spør Ur-ta-ma-ta. – Nei! Eg tikkar ikkje eit hakk før eg finn Urk, seier Ur-ki-ur-ko. Oppgåver 1 Kva heiter medlemmene i familien Ur? 2 Finn på andre namn i familien Ur ved å byte om på stavingane i namna. Ordbilete: då når dag STAVINGAR tid Gyldendal_Salto2_Tid.indd 11 blir det lettare å vise korleis elevane skal lese ord ved hjelp av stavings lesing, og gi dei erfaring i å bruke strategien. Før lesing: Førebu lesinga ved å ta eit superblikk på teksten. Kva fortel over skrifta? Kva fortel illustrasjonen? Kven er familien Ur? Kva trur du teksten kjem til å handle om? Ser du noko spesielt med teksten (det er mange bindestrekar)? Under lesing: Les heile teksten høgt for elevane. Les tydeleg orda som er delte i stavingar, med trykk på kvar vokal. Kvifor er det mange binde strekar i teksten? Kva for ord er delte med bindestrekar (dei lange orda)? Studer orda som er delte i stavingar, og les dei i kor. Les teksten fleire gonger i kor eller som veksellesing. Du kan for eksempel lese det meste av teksten, mens elevane les alle namna etter kvart som dei dukkar opp. 13 14.08.14 19:55 Etter lesing: Kva handlar teksten om? Når er det lurt å bruke stavingslesing? Forklar elevane at å dele opp ord i stavingar er ein av lesemåtane i Saltos lure leseknep. Ordbilete Øv på automatisert lesing av orda då, når, dag og tid. Ordkort og forslag til automatiseringsaktivitetar fins i Lærarrommet. Bruk gjerne ordbileta i tavlerommet til Smart Tavle. Fleire aktivitetar Ordkonkurranse Skriv desse stavingane på tavla: se, de, ne, re, te, le, pe, ke, ba, ga, fi, ha, fa, le, ma, ra, ri, se, so, va. Del inn i grupper på tre–fire elevar. På signal skal gruppene lage så mange ord dei kjem på, ved hjelp av stavingane. Elevane får fem minutt på seg til å fullføre oppgåva. Gruppene får eitt poeng for kvart ord dei klarer å lage. De kan gjere leiken vanskelegare ved at elevane får fleire poeng for ord som dei andre gruppene ikkje har, eller for ord som har meir enn to stavingar. Pusle tøyseord Elevane får ark med stavingar og klipper ut stavingane, sjå Lærarrommet. Dei skal klippe ut stavingane og byggje ord. Gi gjerne spesifikke oppgåver, som at dei skal lage tøyseord, ord med minst fire stavingar eller ord som sluttar på -le. Elevane kan skrive ned orda og lese dei etterpå. Eigenvurdering Skriv eit langt ord på tavla (f.eks. stoppeklokke, sekundvisar). La elevane dele ordet i stavingar. Gjer ei oppsummering i samla klasse til slutt: Korleis delte du ordet? Korleis var det å lese orda med stavingslesing? www.gyldendal.no/salto 13 hØgtlesing Eit kort frå Paris «A-ha,» sa Bulle da han så hva som stod. Doktor Proktor har reist til Paris for å finne den store kjærleiken. For det han så, var dette: Ein dag får Lise og Bulle eit spesielt postkort. Doktor Proktor er i fare. Jo Nesbø: ut Høgtlesing Mål 14 lese teksten høgt for elevane, slik at dei kan få felles leseopplevingar. Tid Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • lytte til og samtale om innhaldet i teksten «Eit kort frå Paris» • stille spørsmål til ein tekst Leselyst «Eit kort frå Paris» er eit utdrag frå Jo Nesbø si bok Doktor Proktors tids badekar (2008). Det er den andre boka i serien om Lise, Bulle og Doktor Proktor og er oppfølgjaren til Doktor Proktors prompepulver. Som lesetekst vil denne teksten vere for vanskeleg for mange andre klassingar. Det er meininga at du skal 14 Tid «Vi skal al «Åleine.» «Åleine sa det er ikkj «Det er le Sarpsborg «Berre så «Eg må sp om lov til «Gløym d «Du får ikk Dei kjem b betre å ko Og då vei «Å?» sa Li «Kva skjer «Ingenting «Ingen vak doktor Pro ‘Tidssåpe? Det var di Han visste «Kanskje» «Men … m Han er no «Klart eg «Og Prokt «Nettopp «Så korleis «Elementæ Og venne Lise såg le «Det», sa Så kva gje beskjed på baksida av frimerket, forstår ho og vennen Bulle at doktoren er i trøbbel. Lise og Bulle reiser til Paris, kapitteltittel l 25 hoppar i karet og dreg tilbake til Eit kort frå Paris fortida for å hjelpe han. Før lesing: Førebu lesinga ved å ta eit Under lesing: Modeller for elevane superblikk. Kva fortel illustrasjonane? korleis du vil ta for deg teksten: Vis at Kva trur de vi skal lese om i denne du begynner å lese ingressen øvst til teksten? Har nokon av dykk skrive eit venstre på venstre side, deretter postkort? Kva er eit frimerke? Kor stort teksten som står i illustrasjonen. Les er eit frimerke? Minn elevane på at ein høgt for elevane. Teksten bør lesast god lyttar ser på den som snakkar, og samanhengande første gong. Denne høyrer godt etter. Fortel elevane at teksten står på frimerket, vi har omsett denne teksten er eit utdrag frå ei bok den til nynorsk for lærarboka: som heiter Doktor Proktors tidsba dekar. Doktor Proktor er ein oppfinnar «SOS. Eg har forsvunne i tida. Ta med som har dratt til Paris for å finne igjen glaset som er merkt med tidssåpe ungdomskjærasten sin, Juliette i laboratoriet og kom til Paris straks. Ta Margarin. Han har reist tilbake i tida òg med fransknaseklypene som ligg ved hjelp av den gamle oppfinninga i skuffen for ‘ikkje-patenterte oppfin si, tidsbadekaret, for å forandre ningar’. Pengar til flybilletten skaffar historia slik at han endar opp med de ved å selje dette frimerket til Lang Juliette. Ein dag dukkar det opp eit frakk klokkebutikk i Rosenkrantzgata. postkort frå Doktor Proktor i postkassa Men ikkje eit ord til innehavaren om til Lise. Etter å ha tyda ein mystisk neste gatelykta og studerte det inngående mens han mumlet flere hm-er som alle lød grublende og intelligente. «Vi skal altså til Paris», sa Lise. «Åleine.» «Åleine saman», retta Bulle. «Og det er ikkje så langt.» «Det er lenger enn til Sarpsborg», sa Lise. «Berre så vidt», sa Bulle. «Eg må spørje mor og far om lov til å dra», sa Lise. «Gløym det», sa Bulle. «Du får ikkje lov. Dei kjem berre til å seie at det er betre å kontakte politiet i Paris. Og då veit vi no kva som skjer.» «Å?» sa Lise litt usikkert. «Kva skjer då?» «Ingenting», sa Bulle. «Ingen vaksne vil tru på slikt som doktor Proktor finn opp. ‘Tidssåpe?’ vil dei seie. ‘Høyrt sånt sludder!’ Det var difor professoren sende kortet til oss. Han visste at ingen andre ville tru han, ikkje sant?» «Kanskje», sa Lise forsiktig. «Men … men er du heilt sikker på at vi trur på han, då? Han er no snill, men eigentleg litt … eh, sprø.» «Klart eg er sikker på at vi trur», sa Bulle. «Og Proktor er ikkje litt sprø. Han er spikande galen.» «Nettopp», sa Lise. «Så korleis kan du vere så sikker?» «Elementært, mi kjære Lise. Doktor Proktor er vennen vår. Og venner trur på kvarandre.» Lise såg lenge på månen. Og nikka. «Det», sa ho, «er det sannaste du har sagt på lenge. Så kva gjer vi?» kortet fra paris l 11 Jo Nesbø: utdrag frå Doktor Proktors tidsbadekar kvar de har fått tak i frimerket og kvar de skal reise. Forstått, Bulle?» Etter å ha lese teksten på frimerket samtalar de om innhaldet i teksten: Kven har skrive kortet? Kva har skjedd? Kva er ei tidssåpe, trur du? Kva er ei fransknaseklype? Kva får Lise og Bulle beskjed om å gjere? Korleis skal dei kome seg til Paris? Kvifor får dei pengar for frimerket? Kvifor trur du at Bulle og Lise må halde oppdraget hemmeleg? Les deretter teksten på høgre side høgt for elevane, utan å stoppe. Etter lesing: Samtale om teksten: Kvifor vil ikkje Lise og Bulle kontakte politiet i Paris? Kvifor trur Bulle og Lise på det Doktor Proktor skriv? Kva er forskjellen på «litt galen» og «spikande galen»? Korleis trur du tidssåpa og tidsbadekaret fungerer? Kva trur du skjer vidare? Vidare arbeid med teksten HØYTLESING 15 • Skriv di eiga oppskrift på tidssåpe. • Lag ein instruksjon for korleis ein byggjer ei tidsmaskin. • Skriv ein mystisk beskjed til ein venn og la han/henne gjette kva som har skjedd. • Teikn eit frimerke i rett storleik og skriv tekst inni. Kor mykje tekst klarer du å få plass til? Eigenvurdering La elevane sitje i par og bruke spørjekorta i Lærarrommet for å lage spørsmål til teksten. Gjer ei oppsummering i samla klasse til slutt der elevane presenterer spørsmåla og svara. www.gyldendal.no/salto 15 11 Datamaskiner 16 17 Datamaskiner Datamaskiner Om kapittelet Dette kapittelet handlar om datamaskiner. Gjennom lesetekstar og illustrasjonar lærer elevane nye ord og korleis vi kan bruke datamaskiner til å kommunisere. Den munnlege ferdigheita vi legg vekt på i dette kapittelet, er å stille oppklaringsspørsmål. Sjangerteksten i dette kapittelet er beskjed. Gjennom felles lesing lærer elevane kva som kjenneteiknar beskjedar som sjanger, kva slags formål beskjedane har, og i kva for situasjonar dei er nyttige for oss. Gjennom felles skriving er elevane med på å skrive beskjedar. Det språklege emnet i dette kapittelet er ord, nærare bestemt rotord. Gjennom arbeidet vil elevane få sjanse til å erfare at identifisering av rotord kan hjelpe til med både å avkode ord og å skrive dei rett. 16 datamaskin PC nettbrett e-post mobiltelefon SMS automat Datamaskiner Mål Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • fortelje om eigne opplevingar og erfaringar med datamaskiner • stille oppklaringsspørsmål til ytringar frå andre Munnlege ferdigheiter Å stille oppklaringsspørsmål Fortel elevane at det er lurt å kunne stille oppklaringsspørsmål. Desse spørsmåla høyrest ut som andre spørsmål, men vi kallar dei oppklaringsspørsmål fordi vi stiller dei når vi vil klare opp noko. Det kan vere noko vi ikkje forstår, eller noko vi vil vite meir om. Arbeid med sidene Introduksjon av emnet Fortel elevane at dei skal få lese og snakke om datamaskiner og kva dei kan brukast til. Mange veit korleis ei datamaskin ser ut, og kan mykje om kva ho blir brukt til. Kva er ei data maskin? Korleis ser det ut inni ei data maskin? Korleis får vi ho til å verke? Går det an å skrive og spele på alle datamaskiner? Kor stor er verdas største datamaskin, trur du? Kor lita er verdas minste datamaskin, trur du? Finst det andre datamaskiner enn PC-ar? Kvar finn vi dei? Biletsamtale La elevane assosiere fritt, men legg vekt på at dei bruker heile setningar. Oppfordre gjerne elevane til å stille oppklaringsspørsmål. – Kva ser du på biletet? – Kva for maskiner ser du på biletet? – Ser du nokon datamaskiner på biletet? – Har du nokon datamaskiner heime? – Kva bruker du datamaskiner til? Ordbanken Snakk med elevane om orda og still gjerne spørsmål som opnar for undring og refleksjon. Her er nokre forslag til formuleringar du kan bruke i samtalen. Datamaskin: Ei maskin som kan behandle mykje informasjon auto matisk. PC: Ei lita datamaskin. PC er ei engelsk forkorting for «personal computer», omsett til norsk som «personleg datamaskin». Nettbrett: Ei lita datamaskin med ein flat berøringsskjerm der ein bruker digital penn eller fingertuppen til å styre med i staden for eit tastatur eller ei mus. E-post: Ei forkorting for «elektronisk post». Ein e-post er ein beskjed som blir send elektronisk gjennom Internett frå éin person til ein annan. Mange bruker òg det engelske ordet e-mail eller mail i staden for det norske omgrepet. Mobiltelefon: Ein berbar telefon. SMS: Ei kort tekstmelding som blir send frå éi elektronisk eining til ei anna, for eksempel frå mobiltelefon til mobiltelefon eller frå mobiltelefon til PC. Blir òg kalla tekstmelding. Automat: Ei maskin som utfører ei handling av seg sjølv (automatisk). Vi leikar robot Læraren begynner med å vere «menneske», som skal gi robotane (elevane) i klasserommet instruksar. Mennesket gir robotane kommandoar, for eksempel: «Gå tre skritt framover, hopp på eitt bein, klø deg på nasen.» Plutseleg gir mennesket robotane ein umogleg kommando, for eksempel: «Gå i taket.» Kva gjer robotane då? Robotane stoppar opp fordi det ikkje er mogleg for dei å gjere det menneska seier. Etter kvart kan nokre elevar prøve seg som menneske og gi kommandoar. Etter aktiviteten kan de samtale om erfaringane frå leiken: Kva er ein robot? Kven bestemmer over maskinene? Kva kan maskiner gjere? Kva kan maskiner ikkje gjere? Korleis får vi maskiner til å gjere som vi seier? Leik med språket Leikane er beskrivne på side 175–177. Leik 3: Kva høyrer vi? Leik 4: Finn framlyden Andre ressursar Forslag til lekser Leselekser I lærarboka finn du forslag til lese lekseoppdrag til desse tekstane: «Vi bruker datamaskiner» side 18–19. «Dei første datamaskinene» side 22–23. «Datamaskin» side 152. «No er det nok Nintendo» side 152. «Datanerden som endra verda» side 153. I Arbeidsbok B handlar oppgåve 9–13 på side 18–21 om leseforståing. Resultatet av «Vi skriv saman» kan gjerne brukast som leselekse. Bruk gjerne Salaby.no for å øve meir. Eigenvurdering La elevane sitje i par og intervjue kvarandre om datamaskiner. Be den eleven som intervjuar, stille minst eitt oppklaringsspørsmål til kvart svar. Gi elevane eksempel på oppklaringsspørsmål som kan stillast: Kva synest du er fint med datamaskiner? Kva bruker du datamaskiner til? Kva skulle du ønskje datamaskinene kunne gjere? Snakk om kva oppklaringsspørsmål som kan passe til kvart spørsmål. Gjer ei oppsummering i samla klasse til slutt. Korleis var det når intervjuaren stilte oppkla ringsspørsmål? Korleis var det å stille oppklaringsspørsmål? Andre lekser Oppgåve 3–6 på side 15–16 i Arbeidsbok B. Tilpass oppgåvetype og -mengd til kvar enkelt elev. I Lærarrommet • Klipp ut delar av ord • Pusle tøyseord •Automatiseringsaktivitetar •Ordkort Høgtlesing Les meir om dei ulike høgtlesings forslaga på side 178–180. Det er en bok! av Lane Smith Bellas nye datamaskin av Valerie Thomas og Korky Paul Roboten er løs av Philip Newth Robotar er ikkje som deg og meg av Mona Fossdal Munnlege aktivitetar Gjett kva eg tenkjer på Vel ut ein elev ved elling (sjå side 181). Eleven får i oppdrag å tenkje på noko, og dei andre elevane skal gjette kva denne eleven tenkjer på, ved å stille oppklaringsspørsmål. Det er berre lov til å svare ja eller nei på spørsmåla. Gjenta leiken, slik at fleire får prøve seg. www.gyldendal.no/salto 17 Vi bruker datamaskiner Vi bruker datamaskiner De De Ma De Lesing Vi tilrår at du bruker Saltos lese metodikk i arbeidet med lesetekstane. Trinn 1 og 2 gjer de i samla gruppe, slik at alle blir kjende med alle tekstane. Trinn 3 og 4 gjer de anten i samla gruppe (vi foreslår at du då bruker -teksten som utgangspunkt) eller i nivådifferensierte grupper. Les meir om Saltos lesemetodikk på innsida av omslaget bakarst i boka. Eg ser på film. Eg teiknar. Eg spelar. Eg skriv SMS. Rundt oss er det mange datamaskiner. Det finst ulike typar datamaskiner. Kanskje du har ein PC heime? Eller eit nettbrett eller ei spelemaskin? Trinn 1: Repeter Saltos lure leseknep, vis gjerne plakaten. Førebu lesinga ved å ta eit superblikk i fellesskap: Kva fortel bileta? Kva fortel overskrifta? Snakk om kva elevane veit om dette frå før: Kva kan vi bruke datamaskiner til? Kva typar datamaskiner veit du om? Kva trur du teksten kjem til å handle om? Trinn 2: Les teksten høgt. Modeller og snakk om lesemåte. Gjer tenkjestopp undervegs for å gi rom for innspel og kommentarar og for å klare opp innhaldet i teksten: Kva typar data maskiner les vi om? I kva ting er det datamaskiner? Korleis ser dei fleste datamaskinene ut? Kva betyr PC? Kva er Internett? Snakk om orda nedst på sida. Deretter bruker du spørsmåla i elevboka til å oppsummere innhaldet i teksten. Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å automatisere konsonantsambandet skr• å automatisere høgfrekvente ord • å endre syntaks i setningar Trinn 3: Finn andre ord som begynner med skr- (skrike, skravle, skrelle). Snakk om skrivemåte og uttale av teiknar. Skriv alle orda frå teksten på papirlappar, eitt ord på kvar lapp. Bland lappane. Finn eg, ser, på, skriv. Pusle lappane tilbake til setningar. Byt om på orda i setninga slik at det blir spørjesetningar. Skriv setningane på tavla og les i kor. Skriv setningar om kva de gjer med datamaskiner: «Eg …» Skriv på tavla og les i kor. 18 Datamaskiner Ing me PC «p De Dei fleste datamaskiner er bitte små. Vi tenkjer ikkje over at vi bruker dei. Det er små datamaskiner i mobiltelefonar, i bilar, i klokker og i mange leiker. 18 Datamaskiner Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. La elevane sitje i par og lese teksten i kor. La elevane øve på å lese nøyaktig. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å lese kjende ord med flyt • å lese ord med sj-lyd • å lese samansette ord • å ta pause ved komma Trinn 3: Snakk om skrivemåte og uttale av orda rundt, PC, tenkjer, kanskje og datamaskiner. Snakk om at sj-lyden [∫ ] ikkje har eigen bokstav. Finn andre ord med sj-lyd (her kan det vere mange variantar, f.eks. sk-, sj-, ski-, skj-). Skriv orda på tavla og snakk om ulike skrivemåtar. Finn samansette ord i teksten. Skriv orda på ein papirstrimmel og klipp opp orda mellom rotorda (f.eks. spele + maskin). La elevane pusle nye tøyseord, for eksempel fjerntelefonar og nett kontrollar. Finn kommaa i teksten. Snakk om at komma betyr at vi skal ta ein liten pause i lesinga. Modeller korleis du les teksten ved oppramsing. Veit du om nokon gjenstandar som innheld datamaskiner? Skriv på tavla og les i kor. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten fleire gonger i kor med forskjellig stemme: kviskrestemme, kraftig stemme, glad stemme og trist stemme. Gjer tydelege opphald ved komma. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Da Då De På ko Ma ka Me og Forkorting: Eit ord skrive på ein kortare måte. Det finst òg kjempestore datamaskiner. Dei tek stor plass og kostar mykje pengar. Maskinene blir brukte til å rekne ut vanskelege reknestykke. Dei blir brukte av bankar, flyselskap og oljeselskap. Nettverk: Datamaskiner som er kopla saman anten med kablar eller gjennom Internett. Kople: Å setje noko saman. Ingen treng så store maskiner heime, men mange har ein PC. PC er ei engelsk forkorting for «personal computer». Det betyr «personleg datamaskin». Kabel: Ei samling av leidningar som er fletta saman. Ein elektrisk kabel blir brukt til å overføre elektriske signal. Ein elektrisk kabel har isolasjon rundt. Datamaskiner kan koplast saman i eit nettverk. Då kan maskinene «snakke saman». Skriving Det største nettverket i verda er Internett. På Internett er mange milliardar maskiner kopla saman. Maskinene «snakkar saman» gjennom kablar eller radiosignal. Enkle skriveoppgåver Elevane skriv • ei liste over kva datamaskiner dei har heime • ei liste over ting det finst datamaskiner i Meir utfordrande skriveoppgåver Elevane skriv • ein tekst om kva dei bruker datamaskiner til i løpet av ein dag • ein tekst om kva dei kunne ønskje at dei kunne få ei datamaskin til å gjere Med Internett kan vi sende e-post, spele spel og leite etter informasjon. Spørsmål til teksten 1 Kvifor treng bankar og flyselskap store maskiner? Leseoppdrag 2 Korleis kan maskinene «snakke saman» gjennom Internett? Les teksten tre gonger. Øv på å lese nøyaktig. 3 Kva bruker du Internett til? Snakk om: forkorting nettverk Vi trenar på • å lese kjende ord med flyt • å lage samansette ord • å lese ord med dobbel konsonant • å oppsummere Trinn 3: Finn ord i teksten som blir skrivne på ein annan måte enn dei blir uttalte (f.eks. kjempestore, maskiner, personal computer). Skriv orda på tavla og les i kor. Snakk om skrivemåte og uttale. Finn samansette ord i teksten. Lag samansette ord med -maskin. De kan gjerne lage tulleord. Kor lange ord klarer de å lage? Kva for ord i teksten har dobbel konsonant? Skriv orda på tavla og les i kor. Visk ut ein av konsonantane. Les orda slik dei står no. Snakk om forskjellen i betyd- kople kabel 19 ning og uttale i ord med enkel og dobbel konsonant. Repeter kva det vil seie å oppsummere (frå Saltos lure leseknep). Korleis kan vi oppsummere kvart avsnitt med éi setning. Skriv ei setning på tavla som oppsummerer kvart avsnitt. Les i kor. Les teksten tre gonger. Øv på å ta pause ved komma. Les teksten tre gonger. Øv på å lese så nøyaktig som mogleg. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. La elevane sitje i par og lese teksten som veksellesing, annakvart avsnitt. La elevane øve på å lese teksten så nøyaktig som mogleg. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Snakk om Snakk med elevane om orda og still gjerne spørsmål som opnar for undring og refleksjon. Her er nokre forslag til formuleringar du kan bruke i samtalen. www.gyldendal.no/salto 19 beskjedar Ta eit superblikk! Vi skriv beskjedar < Meldinger M am m E a Kont ak K a n eg Soufia ha med heim? • t • Mikkels mamma, Miras pappa, Peders mamma, Atles pappa, Laras pappa, Sanats pappa OK • Viktig beskjed til foreldra i 2C K a n vi h vasskri a g i sto va Nei! !! • Til foreldra i 2C. ? På tysdag skal vi lage spikarbrett i matematikken. Det er fint om elevane tek med seg sin eigen hammar. Laurits Berg Kontaktlærar 2C Myra skule Vi Skr de 1 2 Mona! brødknivar! e s s a v k r fo Vi har ta. Er på legevak tt mat. Tarzan har få Pappa 20 Beskjedar Mål Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • gi eksempel på kva som kjenneteiknar ein beskjed • skrive ein beskjed i samarbeid med andre etter mønster frå ein eksempeltekst På desse sidene skal elevane arbeide med beskjedar. I perioden der de arbeider med beskjedar, kan du gjerne skrive beskjedar på tavla i staden for å gi dei munnleg, for eksempel: «Rydd pulten og ta opp matpakken!», eller de kan prøve å kommunisere berre ved hjelp av skriftlege beskjedar ein heil skoletime. 20 Datamaskiner Datamaskiner Vi skriv beskjedar Felles lesing Før lesing: Gjer elevane merksame på Salto, som ber dei om å ta eit superblikk på teksten. Kva betyr det å ta eit superblikk på teksten? Kva ser de viss de bruker superblikket her? Har de sett slike tekstar før? Kva slags type tekst er dette? Forklar elevane at slike små tekstar blir kalla beskjedar. Vi gir beskjedar til andre når vi skal fortelje noko viktig. Nokre gonger må vi skrive beskjeden, for eksempel på papir, SMS eller e-post, andre gonger seier vi han. Under lesing: Kommenter strukturen på sida. Tenk høgt om kvar du vel å begynne å lese: Her er det fleire tekstar. Eg begynner med den øvste teksten til venstre. Tenk høgt om utforminga av beskjedane før du begynner å lese, for eksempel: Denne beskjeden ser ut til å vere frå ein mobiltelefon eller Denne beskjeden ser ut til å vere skriven av ein med dårleg tid sidan han er på ein avriven papirlapp! Modeller lesinga av alle tekstane ved å bruke peikefingeren til å markere startstad, leseretning og teiknsetjing. Etter lesing: Snakk om spørsmåla på side 21. Les sjangerkjenneteikna. Har du skrive ein beskjed nokon gong? Veit du om andre måtar å sende beskjedar på? Kva bør vere med i ein beskjed? Når er det lurt å skrive beskjedar på papir? Når er det lurt å sende SMS? Kva er forskjellen på eit brev og ein beskjed? Vi skriv saman De skal saman skrive ein beskjed til nokon som skal låne klasserommet på kveldstid. Gjennom samtale blir de einige om kva som skal skrivast. Modeller skrivinga ved å tenkje høgt, ppa, Spørsmål til teksten 1 Kven skriv SMS til kvarandre? 2 Kven er e-posten frå? 3 Kvifor skal elevane i klasse 2C ta med hammar på tysdag? 4 Kva har skjedd med pappa? Ein beskjed • startar ofte med kven han er til Andreas Hugs å gi Pepper mat før du går! Mamma • fortel noko viktig • er kort • avsluttar med kven han er frå Vi skriv saman Skriv ein beskjed til nokon som skal låne klasserommet deira på kveldstid. 1 Bli einige om kva de vil skrive i beskjeden. 2 Skriv beskjeden saman på tavla. Eg håpar de hugsar å setje stolane på plass. Eg håpar de ikkje øydelegg det vi har laga. Eg håpar de let PC-ane vere i fred. BESKJEDAR og kommenter både dei tekniske sidene ved skrivinga og innhaldet i teksten undervegs. Før skriving: Snakk om kvifor det kan vere lurt å skrive ein beskjed til nokon som skal låne klasserommet dykkar. La elevane kome med forslag til kva de kan skrive på tavla. Bli einige om kva de vil skrive i beskjeden (punkt 1 i elevboka). Skriv stikkord på tavla. Under skriving: Bruk stikkorda på tavla til å skrive beskjeden (punkt 2 i elevboka). La elevane diktere setningane mens du skriv. Still spørsmål som tek utgangspunkt i sjangerkjenneteikna som er lista opp i elevboka, for eksempel: Kva skal vi skrive først? Kva for eit teikn skal vi ha etter denne setninga? Kva skal vi skrive på slutten? Teksten kan du skrive på tavle, flippover eller datamaskin med projektor, men pass på at elevane ser teksten etter kvart som du skriv. 21 Etter skriving: Les beskjeden høgt saman fleire gonger. Kontroller at beskjeden oppfyller sjangerkjenneteikna som er lista opp i elevboka. Vidare skrivearbeid • Skriv fleire beskjedar til nokon som skal låne klasserommet dykkar på kveldstid. • Du har farga håret grønt og vil åtvare foreldra dine før dei ser deg. Skriv ein beskjed til dei. • Du har krangla med foreldra dine og vil rømme heimanfrå. Skriv ein beskjed til dei. • Skriv fantasibeskjedar til nokon du kjenner. Forslag til startsetningar: «Hugs …», «Eg må …», «Kan du …», «Ver så snill å …», «Eg er lei meg for …». Fleire aktivitetar Ver datadetektivar Opne ei datamaskin og sjå korleis ho ser ut inni, eller finn bilete av ho på Internett. La elevane beskrive kva dei ser, anten ved å samtale i par eller ved å lage ei teikning eller beskriving. Eigenvurdering La elevane skrive ein beskjed til deg, anten på tavla eller ved at dei gir deg eit exitkort på veg ut av klasserommet. www.gyldendal.no/salto 21 Dei første datamaskinene Dei første datamaskinene – Éin pluss tre pluss fem … – Dette tek lang tid! – Vi treng ei maskin. – Ei reknemaskin! Lesing Vi tilrår at du bruker Saltos lese metodikk i arbeidet med lesetekstane. Trinn 1 og 2 gjer de i samla gruppe, slik at alle blir kjende med alle tekstane. Trinn 3 og 4 gjer de anten i samla gruppe (vi foreslår at du då bruker -teksten som utgangspunkt) eller i nivådifferensierte grupper. Les meir om Saltos lesemetodikk på innsida av omslaget bakarst i boka. Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å lese det samansette grafemet sk• å automatisere høgfrekvente ord • å lese med innleving Trinn 3: Snakk om skrivemåte og uttale av lang, treng, maskin, reknemaskin. Snakk om at sk-lyden [∫ ] ikkje har eigen bokstav. Finn andre ord med sk-lyd (her kan det vere mange variantar: ski, sjåfør, skjerm). Skriv orda på tavla og snakk om ulike skrivemåtar. Skriv alle orda i dei tre siste setningane på papir lappar, eitt ord på kvar lapp. Bland lappane. Finn dette, tek, lang, vi, ei. Pusle lappane tilbake til setningar. Byt 22 Datamaskiner Av Då På Fra id De De Fle éi De Trinn 1: Repeter Saltos lure leseknep, vis gjerne plakaten. Førebu lesinga ved å ta eit superblikk i fellesskap: Kva fortel bileta? Kva gjer mennene? Kva fortel overskrifta? Snakk om kva elevane veit om dette frå før: Kva slags maskiner ser du på bileta? Kva trur du teksten kjem til å handle om? Trinn 2: Les teksten høgt. Modeller og snakk om lesemåte. Gjer tenkjestopp undervegs for å gi rom for innspel og kommentarar og for å klare opp innhaldet i teksten: Kva er ei rekne maskin? Kva er ein abakus? På kva måte er ei kuleramme ei maskin? Kva var ENIAC? Kva vil det seie at det er bugs i maskina? Kva var spesielt med PC-en? Snakk om orda nedst på sida. Deretter bruker du spørsmåla i elevboka til å oppsummere innhaldet i teksten. De EN Ma Ho Du har sikkert sett ein abakus, eller ei kuleramme. Dette var den første reknemaskina. Etter kvart blei det laga mekaniske reknemaskiner. Dei hadde hjul og gir. Reknemaskinene kunne rekne fort. Dei rekna fortare enn menneska, og dei gjorde ikkje feil. 22 Datamaskiner om på orda i setningane slik at det blir spørjesetningar. Skriv setningane på tavla og les i kor. Repeter kva talestrek og utropsteikn betyr, og korleis vi les med innleving. Finn fleire ord som begynner eller sluttar på maskin. Skriv på tavla og les i kor. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten i kor, linje for linje. Legg vekt på å lese med innleving. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å lese kjende ord med flyt • å kjenne igjen høgfrekvente ord • å kjenne att bøyingsendringar • å ta pause ved komma Trinn 3: Finn ord i teksten som blir skrivne på ein annan måte enn dei blir uttalte. Skriv orda på tavla og snakk om skrivemåte og uttale. Kor mange gonger står det dei (3) i teksten? Gjer det same med det (1) og og (2). Kan gir bety noko anna? Kva andre ord har vi for fort? Sjå på orda reknemaski nene og reknemaskiner. Kva er forskjellig i orda? Skriv bøyinga av ordet (ei reknemaskin – reknemaskina – reknemaskiner – reknemaskinene). Snakk om korleis vi føyar bøyingsend ingar til rotordet for å markere form og tal. Snakk om og modeller korleis vi tek pause ved komma. Korleis såg dei første reknemaskinene ut? Skriv setningar på tavla og les i kor. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten i kor, linje for linje. Gjer tydelege pausar ved komma. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Ett De Me og PC bakus, Reknemaskin: Ei maskin som løyser reknestykke. Reknemaskiner kan vere digitale, for eksempel ein kalkulator, eller analoge, for eksempel ei kuleramme og ein abakus. Den første elektroniske datamaskina heitte ENIAC. ENIAC var ei reknemaskin for militæret i USA. Maskina fylte eit heilt rom og brukte mykje straum. Ho kunne rekne ut 5000 reknestykke i sekundet. Gir: Ei innstilling som bestemmer kor fort og kor kraftig ei maskin skal arbeide. På eit lågt gir arbeider maskina sakte. På eit høgt gir arbeider maskina raskt. Mange syklar og bilar har gir. Av og til flaug det insekt inn i maskina. Då stoppa ho. På engelsk heiter insekt «bugs». Framleis seier nokon at det er «bugs» i datamaskina når noko er gale med henne. Militæret: Eit system som skal forsvare eit område mot fiendar. I militæret har soldatar utstyr som dei kan bruke for å verne menneska i eit område. Dei første reknemaskinene tok stor plass. Dei kosta veldig mykje pengar å lage. Fleire meinte at det var nok med éi datamaskin for hele Europa. Den skulle stå i Roma eller i København. Insekt: Eit leddyr med seks bein. Etter kvart kom PC-en. Den var mindre og billegare. Med den kunne ein skrive og rekne og spele spel. PC-en blei raskt veldig populær. Skriving Vi foreslår at skriveoppgåvene i dette kapittelet blir skrivne på ei datamaskin. Enkle skriveoppgåver Elevane skriv • ei liste over kva vi kan bruke ei datamaskin til • beskjedar om kva ein robot skal gjere ENIAC er. Spørsmål til teksten 1 Korleis såg dei første reknemaskinene ut? 2 Kvifor trur du menneska fann opp reknemaskinene? 3 Korleis ville det vore viss det berre var éi datamaskin i Europa? 4 Kvifor trur du PC-ane blei så populære? Snakk om: reknemaskin gir militæret insekt 23 Meir utfordrande skriveoppgåver Elevane skriv • faktasetningar om ENIAC • ei forteljing om ein robot Leseoppdrag Vi trenar på • å lese kjende ord med flyt • å bruke ulike avkodings strategiar • å endre syntaks i setningar Trinn 3: Finn ord i teksten som blir skrivne på ein annan måte enn dei blir uttalte. Skriv orda på tavla og les i kor. Snakk om skrivemåte og uttale (f.eks. bugs, Europa, København, billegare, PC-en). Snakk om kvifor ordet bugs står i hermeteikn. Korleis les du orda elektroniske, reknemaskin, militæret, engelsk (lyderer, stavingsles, kjenner igjen delar av eller heile ordet)? Skriv setninga «ENIAC var ei reknemaskin for militæret i USA» på ein papirstrimmel. Klipp opp setninga i enkeltord og la elevane pusle saman setninga på ulike måtar. Skriv setningane de lagar, på tavla. Les i kor. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. La elevane sitje i par og lese teksten som veksellesing. Den eine eleven begynner og les ei eller to setningar før han eller ho stoppar etter eit tilfeldig ord. Den andre eleven overtek lesinga og les ei eller to setningar før han eller ho stoppar ein tilfeldig stad, osv. La elevane øve på å lese teksten nøyaktig. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Les teksten tre gonger. Øv på å lese med innleving. Les teksten tre gonger. Øv på å ta pause ved komma. Les teksten tre gonger. Øv på å lese så nøyaktig som mogleg. Snakk om Snakk med elevane om orda og still gjerne spørsmål som opnar for undring og refleksjon. Her er nokre forslag til formuleringar du kan bruke i samtalen. www.gyldendal.no/salto 23 rotord Vi Vi finn rotord u lykke leg rotord Ord kan vere bygde opp av fleire delar. Den viktigaste delen av ordet kallar vi rotord. Det er lettare å lese eit ord viss vi deler det opp i små delar. bil bilen bilar bilane høg høgt høge høgare høgast høgaste lykke ulykke ulykka ulykkeleg lykkelege mislykka Oppgåver 1 Bruk rotordet venn og lag nye ord. 2 Kor mange ord kan du lage med rotordet fri? 24 Rotord Mål Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • finne rotord i ord • lese lange ord ved å dele dei opp i mindre delar Eit ord kan vere bygd opp av fleire meiningsberande delar, og desse delane kallar vi morfem. Eit ord har alltid minst eitt rotord, og det er den delen av ordet som betyr noko i seg sjølv, for eksempel venn, båt eller maskin. Eit ord kan ha fleire rotord, for eksempel brannbil. I tillegg kan ordet ha delar som fortel oss noko anna eller noko meir, som viss vi set ein u framfor venn, -ane etter båt, eller -are etter billeg. 24 Datamaskiner Datamaskiner Ved at elevane lærer å kjenne igjen desse meiningsberande delane av ord som ordbilete, vil avkodinga bli enklare og vegen mot ortografisk lesing kortare. Det er viktig at elevane lærer å kjenne igjen kva som er rota i eit ord. Finn elevane rota, er det lettare å dele opp ordet. I opplæringsfasen kan det vere føremålstenleg å setje bindestrek mellom orddelane, både for å vise korleis ordet er bygd opp, og for å gjere avkodinga lettare. Arbeid med rotord Fortel elevane at dei skal lære om rotord. Snakk om at eit ord kan delast opp i fleire delar, og at det kan få ei anna meining når vi legg til eller tek bort ein del av ordet. Ta utgangspunkt i ordet ulykkeleg, som står øvst på sida. Kva for eit ord står her? Kva for delar er dette ordet bygd opp av? Kva skjer viss vi tek bort u-en? Kva skjer viss vi tek bort -leg? På kva måte endrar det betydninga av ordet? Kva for ein del synest du er den viktigaste i ordet (lykke)? Les deretter teksten under ordet høgt for elevane. Snakk saman: Kva heiter den vikti gaste delen av ordet (rotord)? Forklar elevane at det er lettare å lese eit ord dersom vi kjenner igjen rotordet. Gi eksempel ved å lese dei tre kolonnane med rotorda bil, høg og lykke. Gjer oppgåvene nedst på sida for å oppsummere det språklege emnet. Vi puslar ord Felles lesing Før lesing: Førebu lesinga ved å ta eit superblikk på teksten. Kvifor er delar av orda utforma som puslespel brikker? Kva trur de vi skal gjere med desse brikkene? Vi puslar ord venn -e kyss -er moleg -en u- båt -a ku -et pennal -ene sakn -ar Oppgåver 1 Lag ord ved å setje saman puslespelbrikkene. 2 Finn rotorda i desse orda: paraplyane, guten, skiene. Ordbilete: med utan av Under lesing: Les alle orda og delane av orda høgt. Kva ord klarer de å lage ved å pusle rotorda saman med delar av ord framfor og/eller bak dei (f.eks. uvenner, vennene, kysset, ubåt, ubåtar, kua, pennalet, saknet)? Skriv orda de lagar, på tavla. Etter lesing: Finn rotorda i desse orda: paraplyane, guten, skiene. Finn rotorda i andre ord som de kjem på. Ordbilete Øv på automatisert lesing av orda med, utan, av og på. Ordkort og forslag til automatiseringsaktivitar fins i Lærarrommet. Bruk gjerne ordbileta i tavlerommet til Smart Tavle. på ROTORD 25 Fleire aktivitetar Kven skal ut? Skriv fire ord på tavla. Tre av orda skal vere rotord, mens eitt av orda skal ha eit bøyingsmorfem i tillegg, for eksempel: hest, ku, sau, grisen. La elevane forklare kvifor dei meiner at det eine ordet skal ut. Klipp ut delar av ord Elevane får ei saks og eit ark med ulike ord (sjå arbeidsark i Lærarrommet). Dei skal så klippe opp orda i delar, slik at rotordet eller rotorda står åleine. For å gjere aktiviteten meir avansert kan elevane lage ord til kvarandre i staden for å bruke arbeidsarket. Pusle ord Elevane får ark med ulike rotord og morfem og klipper opp orda. Dei skal så lage forskjellige ord ved å pusle saman rotorda og morfema. Arbeidsark finn du i Lærarrommet. Eigenvurdering La elevane gå saman i par. Skriv desse orda på tavla: uvenner, bilane, smartingen, sukkerbiten. La elevane dele opp orda i mindre delar og skrive dei. Gjer ei oppsummering i samla klasse til slutt: Korleis delte de orda? Kva var rotorda? Korleis var det å lese orda på denne måten? www.gyldendal.no/salto 25 hØgtlesing Matilda lager kake Sam har ein robot som heiter Matilda. Ho er gammal og brukt og fungerer ikkje heilt som ho skal. Ein dag skal Matilda hjelpe Sam og venninna Peta med å lage ferdig ei kake. «No kan du gjere resten, Matilda. Når kaka er ferdig steikt, tek du henne ut og pyntar med stivpiska krem, og så hugsar du på lysa, vel?» «Naturlegvis, Sam. Eg er ganske flink til å lage mat, eg …» begynte Matilda. «Sikkert, Matilda. Berre det blir rett, så», sa Sam og sprang inn i stova for å fortelje far og mor om skuledagen. «PLING», høyrdest det frå kjøkenet. Kaka var ferdig. Dei høyrde Matilda romstere lenge der ute. «Kjem ikkje kaka snart, då?» spurde far utolmodig. «Straks», sa Peta og Sam i kor. Dei var like spente som far. Høgtlesing26 Datamaskiner mellom barn og foreldre, om korleis Mål foreldra til Samantha lèt seg sluke opp av finessane i teknologien og overlèt omsorga til robotar. Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • lytte til og samtale om innhaldet i teksten «Matilda lagar kake» • stille oppklaringsspørsmål til ytringar frå andre Tekstutdraget i dette oppslaget er ein skjønnlitterær tekst med skjønnlitterære verkemiddel. Som lesetekst vil han vere for vanskeleg for mange andreklassingar. Det er meininga at du skal lese teksten høgt for elevane, slik at dei kan få felles leseopplevingar. Leselyst «Matilda lager kake» er eit utdrag frå boka Roboten er løs av Philip Newth (1982). Boka er den første i ein serie bøker om roboten Matilda. Roboten er løs er full av morosame hendingar som illustrerer forskjellen mellom robotar og menneske, som episoden frå dette tekstutdraget. Men det eigentlege temaet i boka er forholdet 26 Datamaskiner Vi foreslår at elevane ikkje har boka framme under høgtlesinga. På den måten kan dei rette heile merksemda mot innhaldet i forteljinga. Matilda lagar kake Før lesing: Kva er ein robot? Kva er forskjellen på ein robot og eit menneske? Fortel elevane at teksten er eit utdrag frå ei bok som går føre seg i ei framtid der robotar har teke over mykje av arbeidet som menneska Ute frå kjø «Men har «Jau, visst Straks ette med eit st – og midt Ho gjekk s og sette b Ho skar ka «Ummm!» «Som eg g Sam såg d «Matilda h Far tok ein og togg fo «Ummm … og spruta «Æsj!» Ha og drog u «Kva i all v «Stearinlys men det v «Matilda!» «Eg bad d Ho let att «Ja», sa M «Saman m Eg piska ly «Huff! Og «Og kva e «Det stem «Men du s Ho hadde Philip Newth gjer. Samantha (Sam) får ein robot av foreldra sine. Roboten skal passe på henne når foreldra er på jobben – og når dei er travelt opptekne med å sjå på den fantastiske videoveggen i stova om kveldane. Det ingen av dei veit, er at roboten både er gammal og brukt – og har ein skrue laus. Under lesing: Les teksten høgt for elevane med innleving. Teksten har mykje dialog der fleire personar snakkar. Lag gjerne ei robotaktig stemme når Matilda snakkar. Du bør lese teksten samanhengande, men ta gjerne nokre korte stopp undervegs der elevane kan kome med tankane og reaksjonane sine, og får høve til å stille oppklaringsspørsmål. Sjå forslag til stoppestader i teksten. Stopp 1: Kvifor trur de Sam er nervøs? Kvifor trur de Matilda piskar kremen ein gong til? Kva betyr å romstere? Stopp 2: Kvifor smakte kaka heilt fryk teleg? Kva er det Matilda har misfor kake. m, Ute frå kjøkenet kom piske-lydar. «Men har ikkje du piska kremen, då?» kviskra Peta nervøst til Sam. «Jau, visst!» stønna Sam like nervøst. Straks etter kom Matilda inn med eit stort brett med tallerkar og gaflar – og midt på brettet – Sam og Peta si flotte blautkake. Ho gjekk seint bort til bordet og sette brettet høgtideleg frå seg. Ho skar kaka opp i stykke og gav til far og mor først. Stopp 1 «Ummm!» sa far og sleikte seg om munnen. «Som eg gleder meg!» Sam såg det straks. «Matilda har gløymt å setje på lysa», kviskra ho til Peta. Far tok ein svær bit av kaka og togg fornøgd med attlatne auge: «Ummm … det smaker heilt … heilt … frykteleg!» utbraut han og spruta kakebitar utover heile bordet. «Æsj!» Han opna munnen og drog ut ein lang tråd med ein svær kvit bit på. «Kva i all verda er dette!?» «Stearinlys, herr Åsen. Dei er ikkje i bruk lenger i dag, men det var heilt vanlig i gamle…», begynte Matilda. «Matilda!» ropte Sam. «Eg bad deg om å ta lysa på kaka!» Ho let att auga og talde til ti. «Ja», sa Matilda uforstyrreleg. «Saman med kremen. Eg piska lysa saman med kremen.» Stopp 2 «Huff! Og så så salt!» sa mor. «Og kva er dette?? Eggeskal!» «Det stemmer», sa Matilda. «Eg tok tre egg …» «Men du skulle ta av skalet først», hiksta Peta. Ho hadde begynt å le, og klarte ikkje å stanse. Philip Newth: utdrag frå Roboten er løs stått? Kvifor må Sam late att auga og telje til ti? Etter lesing: Samtale om teksten: Kva er fint med robotar? Korleis ville du likt å ha ein robot som leikekamerat eller barnevakt? Viss du laga din eigen robot, kva skulle han ha gjort for deg? Finn på spørsmål til teksten i fellesskap. Eigenvurdering HØGTLESING 27 La elevane finne ei setning frå teksten som dei syntest var morosam, anten ved at dei gir deg eit exitkort, eller seier setninga til deg på veg ut av klasserommet. Vidare arbeid med teksten • La elevane dramatisere forteljinga. • Lag ei oppskrift på ei kake som Matilda ville ha laga. La elevane deretter beskrive korleis ho smaker. • La elevane skrive korleis dei trur det ville ha vore dersom ein robot skulle passe på dei ei veke. • La elevane skrive ein tekst om draumeroboten sin. www.gyldendal.no/salto 27 12 Kjensler 28 29 Kjensler Kjensler Om kapittelet Dette kapittelet handlar om kjensler. Gjennom lesetekstane og illustrasjonane får elevane høve til å reflektere over korleis kjensler som sinne, spenning, misunning, flauheit, stoltheit, tristheit og frykt påverkar dei sjølve og andre. Den munnlege ferdigheita vi legg vekt på i dette kapittelet, er å skape meining med tonefall. Sjangerteksten i dette kapittelet er dikt. Gjennom felles lesing lærer elevane kva som kjenneteiknar diktet som sjanger, og gjennom felles skriving er dei med på å lage eit dikt. Det språklege emnet i dette kapittelet er synonym og antonym. Elevane lærer å finne synonym og antonym i ulike tekstar og å skape tekstar med desse sjølv. 28 sint spent flau glad trist redd Kjensler Mål Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • setje ord på eigne opplevingar og erfaringar med kjensler knytte til glede, sinne, spenning, misunning, vere flau, stoltheit, vere trist og frykt • samtale om korleis tonefall skaper meining i utsegner Munnlege ferdigheiter Å skape meining med tonefall Når vi snakkar, bevegar tonen seg i språket vårt. Tonen kan stige og falle, han kan bevege seg mykje, og han kan vere heilt flat. Dette fenomenet kallar vi tonefall. Fortel elevane at kjenslene våre ofte kjem til uttrykk gjennom tonefallet vårt. Tonefallet kan fortelje om vi er glade, sinte, optimistiske, alvorlege eller sure. Sei for eksempel: «I morgon kjem Jensen på besøk», med forskjellig kjensleuttrykk, som sur, blid eller sint, og la elevane gjette kva kjensle du uttrykkjer. Arbeid med sidene Introduksjon av emnet Fortel elevane at dei skal snakke om ulike typar kjensler. Dei skal lytte til tekst og samtale med kvarandre om korleis det er å vere glad, sint, spent, flau, trist og redd. Dei skal òg lese tekstar og dikt og skrive om ulike kjensler. Kva betyr ordet kjensle? Kva kjensler har du høyrt om? Korleis kan vi sjå andre sine kjensler? Biletsamtale La elevane assosiere fritt, men legg vekt på at dei bruker heile setningar. – Kva ser du på bileta? – Korleis ser ansikta ut? – Kva slags kjensler viser ansikta? – Korleis ser du ut når du er sint, glad, trist og flau? – Kvifor trur du kjenslene er synlege i ansiktet? – Kva er du redd for? – Kva kan du bli flau over? – Når kan ein vere spent? – Når kan ein vere stolt? Ordbanken Snakk med elevane om orda og still gjerne spørsmål som opnar for undring og refleksjon. Her er nokre forslag til formuleringar du kan bruke i samtalen. Sint: Å vere misfornøgd. Ei kjensle som kan kome når ein meiner at noko er urettferdig eller dumt. Spent: Å vere forventningsfull og oppspilt. Å sjå fram til noko som skal skje, men ikkje vere heilt sikker på korleis det blir. Flau: Å vere brydd eller skamfull. Å gjere noko som ein eigentleg ikkje skal gjere, og som ein er redd andre synest er rart eller dumt, for eksempel å ramle av stolen. Nokon tykkjer det er flaut å snakke høgt i klassen. Glad: Å vere fornøgd. Blir gjerne vist med smil og latter. Trist: Å vere lei seg. Ei kjensle som kan kome når ein for eksempel misser noko eller nokon. skal gjette kva for ei kjensle eleven prøver å uttrykkje. Gjenta leiken slik at fleire får prøve seg. Forslag til utsegner: På søndag skal vi på fisketur. I friminuttet skal heile klassen spele fotball. Vi skal gå på ski i gymmen. Eg kjem og besøkjer deg etterpå. Leik med språket Leik 5: Fin fletting Leik 6: Fantasifakta Forslag til lekser Leselekser I lærarboka finn du forslag til lese lekseoppdrag til desse tekstane: «Gode og vonde kjensler» side 30–31. «Klassefesten» side 34–35. «Bursdag» side 154. «Mors beste barn / Frosken og den spesielle dagen» side 154–155. Kva for ei kjensle har eg no? Andre lekser Oppgåve 2, 3, 5 og 6 på side 25–27 i Arbeidsbok B. Tilpass oppgåvetype og -mengd til kvar enkelt elev. Elevane trekkjer kvar sin lapp og mimar den kjensla dei har fått. (Det er fleire elevar som får den same kjensla.) Dei andre elevane i klassen gjettar kva for ei kjensle det er. Munnlege aktivitetar Vi snakkar med tonefall Vel ut ein elev ved elling (sjå side 181) som får i oppdrag å seie noko med eit bestemt tonefall, for eksempel eit tonefall som uttrykkjer glede, sinne, skuffelse eller det å grue seg. Eleven kan sjølv velje kva slags tonefall han eller ho vil bruke. Dei andre elevane Saltos bokhylle nivå 1–4 består av 24 nyskrivne lesehefte. Kvart hefte inneheld ein lesetekst i to vanskegradar. Øydelagt av Linn T. Sunne passar godt til dette kapittelet. Bruk gjerne Salaby.no for å øve meir. Andre ressursar I Arbeidsbok B handlar oppgåve 7–12 på side 28–31 om leseforståing. Læraren har på førehand laga lappar til alle elevane. På kvar lapp står det eitt ord: sint, trist, glad, flau, spent eller redd. Saltos bokhylle Leikane er beskrivne på side 175–177. Redd: Å vere engsteleg eller skremt. Å oppleve noko skremmande. Det kan òg bety at nokon bekymrar seg for nokon eller noko. Innlei gjerne med å minne om at kroppsspråk både er ansiktsuttrykk og kroppshaldning. Vis eksempel på korleis vi ser ut i kroppen og i ansiktet når vi er glade, og når vi er sinte. Prins Storm av Ingunn Røyset og Annlaug Auestad Resultatet av «Vi skriv saman» kan gjerne brukast som leselekse. Eigenvurdering La elevane sitje i par og finne på ei setning som kvart av barna på side 28–29 kunne ha sagt. Be elevane uttale setningane med ulikt tonefall og trykk. Gjer ei oppsummering i samla klasse til slutt der elevane får presentere setningane sine: Korleis endrar tonefallet meininga i utsegnene? Korleis høyrer vi kjenslene? Gjer ei oppsummering i samla klasse til slutt. I Lærarrommet •Synonym-loop •Antonym-loop •Automatiseringsaktivitetar •Ordkort Songar Referansar til songane finn du på side 174. • Tante Sofies sinte vise • Smil og vær glad • No vil eg vere åleine Høgtlesing Les meir om dei ulike høgtlesings forslaga på side 178–180. Misunnelige Magda av Stina L. Ørdal Draumar av Gyrid Axe Øvsteng Gutten som ikke ville være redd av Mathilde Stein og Mies van Hout www.gyldendal.no/salto 29 Gode og vonde kjensler Gode og vonde kjensler Lesing Vi tilrår at du bruker Saltos lese metodikk i arbeidet med lesetekstane. Trinn 1 og 2 gjer de i samla gruppe, slik at alle blir kjende med alle tekstane. Trinn 3 og 4 gjer de anten i samla gruppe (vi foreslår at du då bruker -teksten som utgangspunkt) eller i nivådifferensierte grupper. Les meir om Saltos lesemetodikk på innsida av omslaget bakarst i boka. Tara er redd. Ho er kvalm. Ho er sveitt i hendene. Tara ser edderkoppen. Tore står først i køen. Det er ikkje lett å stå i ro. Han kjenner at det boblar i kroppen, og hjartet hans bankar fort. Han stirer spent gjennom vindauget. No er det snart hans tur. Kanskje han får halde edderkoppen. Trinn 1: Førebu lesinga ved å ta eit superblikk i fellesskap. Kva ser du på illustrasjonen? Kva fortel overskrifta? Snakk om kva elevane veit om dette frå før: Kva for kjensler har barna? Kva synest du om edderkoppar? Korleis merkar du at du er redd? Kva trur du teksten kjem til å handle om? Trinn 2: Les teksten høgt. Modeller og snakk om lesemåte. Gjer tenkjestopp undervegs for å gi rom for innspel og kommentarar og for å klare opp innhaldet i teksten: Kva er Tara redd for? Korleis merkar ho at ho er redd? Kvifor bankar hjartet til Tore fort? Hugsar du førre gong du var spent? Kva er ei kjensle? Kva for kjensler kan vi ha? Snakk om orda nedst på sida. Deretter bruker du spørsmåla i elevboka til å oppsummere innhaldet i teksten. Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å automatisere konsonantsambandet sv• å lese ord med dobbel konsonant • å bøye adjektiv • å lese med tonefall og trykk Trinn 3: Kva for lydar høyrer du i Tara? Kva for eit ord får vi om vi tek bort bokstaven som står til slutt? Finn fleire jentenamn som begynner på T. Finn fleire ord som begynner med sv-. Skriv på tavla og les i kor. Finn ord i teksten med dobbel konsonant (redd, sveitt, edderkoppen). Skriv orda på tavla. Visk ut ein av konsonantane i kvart ord og les i kor. Snakk om forskjellen på 30 Kjensler 30 Kjensler ord med enkel og dobbel konsonant. Bøy adjektiva redd (redd – reddare – reddast), kvalm og sveitt. Skriv på tavla og snakk om bøyingsmorfema -are og -ast. Finn andre beskrivande ord (glad, snill, trist, lur) og bøy dei på same måte. Snakk om og modeller korleis teksten kan gjerast meir spennande, ved å endre tonefall og trykk på enkelte ord. Skriv fleire setningar som beskriv kjenslene til Tara, som begynner med «Tara er …». Skriv på tavla og les i kor. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten fleire gonger i kor. Øv på å lese teksten med tonefall og trykk. Teksten kan lesast i «lydbølgjer»: først svakt, så sterkare, deretter svakt igjen. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å lese kjende ord med flyt • å lese ord med j-lyd • å finne rotord i ord • å finne synonym Trinn 3: Snakk om skrivemåte og uttale av orda hjartet, gjennom og kanskje. Finn andre ord med j-lyd. Lag ein tabell med fire kolonnar: ein for ord med j-, ein for ord med hj-, ein for ord med gi- og ein for ord med gj-. Plasser orda på rett stad. Les orda i kor. Finn rotorda i køen, kroppen, hjartet, vindauget og edderkoppen. Skriv orda på tavla og set ring rundt rotordet. Byt ut ordet stirer med andre ord (glanar, ser, glor, myser) og lag nye setningar. Skriv setningane på Kjensle: Eit fellesnamn på opplevingar som sinne, glede og frykt. Ansikts uttrykk og kroppshaldning kan vise kva for ei kjensle ein person har. I tillegg vil personen sjølv kjenne kjensla inni seg. Du har sikkert opplevd å vere redd. Då fekk du kanskje vondt i magen din, eller kanskje hjartet ditt banka veldig fort. På denne måten fortel kroppen vår kva slags kjensler vi har. ppen, Mage: Magen er den kroppsdelen der maten hamnar. Vi kjenner kjensler i magen, vi seier for eksempel at det kilar i magen når vi er spente, og at vi har vondt i magen når vi gruar oss til noko. Somme er veldig redde for edderkoppar, mens andre ikkje bryr seg om dei i det heile. Difor kan ein ha ulike kjensler, sjølv om ein opplever det same. auget. ppen. Edderkopp: Leddyr med åtte bein. Edderkoppen har samanvakse hovud og bryst. Han har åtte auge, som ofte er i to rader. Edderkoppen et berre mat som er i flytande form. Han gneg i stykke byttet og løyser opp delane med spytt. Kjenslene fortel korleis vi har det inni oss. Vi kan ha mange ulike kjensler på éin dag. Kjenslene forandrar seg etter kva vi opplever. Det finst mange ulike kjensler. Redsel, glede og misunning er nokre av dei. Nokre kjensler er gode, og nokre er vonde. Å vere glad er ei god kjensle. Å vere redd er ei vond kjensle. Å vere spent kan vere både ei god og ei vond kjensle. Vond: Noko som er ille eller smertefullt. Ordet kan òg brukast i uttrykk viss noko er vanskeleg å forstå, at ein har «vondt» for å tru det. Skriving Spørsmål til teksten 1 Korleis kan du kjenne på kroppen at du er redd? 2 Kva er du redd for? 3 Redsel er ei kjensle. Nemn to andre kjensler. 4 Korleis merkar du om ei kjensle er god eller vond? Snakk om: kjensle mage tavla og les i kor. Kva skjer vidare? Skriv setningar på tavla og les i kor. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. La to og to elevar lese teksten som ekko, der éin les først og den andre gjentek. Etter ein runde byter dei roller. La elevane øve på å lese teksten nøyaktig. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Vi trenar på • å lese kjende ord med flyt • å finne antonym • å oppsummere Trinn 3: Finn ord i teksten som blir skrivne på ein annan måte enn dei blir uttalte. Skriv orda på tavla og les i kor. Snakk om skrivemåte og uttale. Finn edderkopp vond 31 motsetningar i teksten (god/vond, redd/glad). Finn motsetningar til orda fort og mange. Byt ut ordet edder koppar i setninga «Somme er veldig redde for edderkoppar …» med andre ord (mus, slangar, høgder) og lag nye setningar. Repeter kva det vil seie å oppsummere. Korleis kan vi oppsummere kvart avsnitt med ei setning? Skriv ei setning som summerer opp kvart avsnitt, på tavla og les i kor. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. La elevane lese teksten som ekkolesing, der den eine eleven les ei setning og den andre gjentek. La elevane øve på å ta pause ved punktum og komma. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Enkle skriveoppgåver Elevane skriv • setningar som begynner med «Eg er redd for …» og «Eg blir glad av …» • bilettekstar til eigne teikningar. Elevane teiknar tre menneske med ulike kjensler og skriv bilettekstar som passar til Meir utfordrande skriveoppgåver Elevane skriv • eit brev om ein gong dei var redde • ei historie om ein gong dei var stolte Leseoppdrag Les teksten tre gonger. Øv på å lese teksten med tonefall og trykk på enkelte ord. Les teksten tre gonger. Øv på å lese nøyaktig. Les teksten tre gonger. Øv på å ta pause ved punktum og komma Snakk om Forslag til samtale om orda nedst på sida. www.gyldendal.no/salto 31 dikt Ta ein tenkjestopp! Sur Eg er sur. Eg er surare enn dei fleste, endå dei fleste er nokså sure Kvifor skal ikkje eg vere sur? Det er over fire dagar til laurdag og over hundre dagar til jul og eg får ikkje gå ut i regnet på sokkeleisten. Snart regner forresten alt vekk Vatnet kjem til å stige Heilt opp til hustaket. Då må vi setje oss på taket og vente på helikopteret som skal redde oss. Men heilt til det kjem har eg altså tenkt å vere sur. Er det greitt? Vi Sk 1 2 3 Ragnar Hovland 32 Dikt Mål Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • gi eksempel på kva som kjenneteiknar eit dikt • skrive eit dikt i samarbeid med andre etter mønster frå ein eksempeltekst Dei eldste dikta vi kjenner, er fleire tusen år gamle. Desse dikta blei ikkje skrivne ned, men fortalde munnleg. Etter kvart som menneska utvikla skriftspråk, begynte dei å skrive dikt. Når vi skriv dikt, bruker vi for eksempel klang, rim, rytme og bilete for å få fram kva vi føler sjølv, og for å vekkje kjensler, tankar og undring hos den som skal lese diktet. 32 Kjensler Kjensler Sur Felles lesing Før lesing: Førebu lesinga ved å ta eit superblikk på teksten. Kva fortel illus trasjonen? Kva fortel overskrifta? Kva slags tekst skal vi lese? Kva trur du vi skal lese? Fortel elevane at de skal lese eit dikt. Rett merksemda mot korleis teksten er bygd opp. Snakk om at ei og ei linje står under kvarandre, og at dette er vanleg i dikt. Kven handlar diktet om? Under lesing: Les diktet høgt for elevane utan å stoppe. Gjer tydelege stopp ved punktum og spørsmåls teikn. Gjer elevane merksame på Salto, som ber dei ta eit tenkjestopp. Kva vil det seie å ta eit tenkjestopp? Kva tenkjer du når du høyrer denne teksten? Kva lurer du på? Etter lesing: Snakk om spørsmåla på side 33. Les sjangerkjenneteikna. Kva sjangerkjenneteikn har diktet «Sur»? Vi skriv saman De skal skrive eit dikt om å vere glad. Gjennom samtale blir de einige om kva diktet skal innehalde, og korleis det skal utformast. Modeller skrivinga ved å tenkje høgt og kommenter både dei tekniske sidene ved skrivinga og innhaldet i teksten undervegs. Før skriving: Lag eit tankekart om glede (punkt 1 i elevboka). Bruk gjerne tankekartet i Tavlerommet som mal viss de har tilgang til Saltos Smart Tavle. Forslag til ord i tankekartet: bade, spele, besøk, venner. Finn rimord til nokre av orda (punkt 2 i elevboka). Lag ein tabell for rimorda ved sida av tankekartet. Spørsmål til teksten 1 Kva slags kjensle har guten? 2 Når blir du sur? Kva gjer du då? 3 Kva får ikkje guten lov til? 4 Kor mykje trur guten at det kjem til å regne? 5 Kva liker du å gjere når det regner? Eit dikt • er delt i linjer Vi skriv saman Skriv eit dikt om å vere glad. 1 Lag eit tankekart om glede 2 Finn rimord til nokon av orda. • kan ha rim og rytme • kan ha gjentakingar • fortel noko meir enn det som står med ord 3 Bruk orda til å skrive eit dikt. hoppe på trampolinen glede nokon seier noko pent sommar DIKT Under skriving: Bruk orda de fann i tankekartet, saman med rimorda i tabellen. Skriv diktet på tavla (punkt 3 i elevboka). Etter skriving: Les diktet høgt i kor. Elevane lærer seg diktet utanåt. Diktet kan framførast for parallellklassen eller ein annan klasse på skulen. Vidare skrivearbeid • Elevane skriv av diktet de skreiv saman. • Elevane skriv sine eigne dikt som handlar om kjensler. Fleire aktivitetar Problemløysing Førebu eit rollespel med to elevar i klassen. Dei skal vere ueinige om kven av dei som skal få låne klasseballen i friminuttet. Stopp dei etter ei lita stund og spør både dei og resten 33 av klassen: Korleis kan vi løyse dette slik at begge blir fornøgde? Fleire forslag til tema: «Får ikkje vere med i leiken», «Kven skal bestemme kva vi skal leike?» Mål «glade» og «triste» bilete Elevane får to ark kvar og skal måle eitt bilete som viser glede, og eitt som viser noko eller nokon som er trist. Som ei førebuing er det viktig å snakke om kva fargar elevane tenkjer på i samband med glede, og kva fargar dei tenkjer på i samband med sorg. Til slutt skriv elevane ein tittel til bileta. Eigenvurdering La elevane sitje i par og vurdere diktet de laga i fellesskap. Ta utgangspunkt i spørsmålet: Kva er det som gjer denne teksten til eit dikt? Gjer ei oppsummering i samla klasse til slutt. Lag ein teikneserie Teikneserien skal bestå av minst to bilete som står etter kvarandre og fortel ei lita historie. Under kvart bilete skal det vere ein tekst som fortel kva som skjer på biletet. Teikneserien skal handle om å vere redd eller misunneleg. www.gyldendal.no/salto 33 Klassefesten Klassefesten Lesing Liv er glad. Ho smiler. Liv liker å danse. Ho klarer ikkje å stanse. Vi tilrår at du bruker Saltos lese metodikk i arbeidet med lesetekstane. Trinn 1 og 2 gjer de i samla gruppe, slik at alle blir kjende med alle tekstane. Trinn 3 og 4 gjer de anten i samla gruppe (vi foreslår at du då bruker måneteksten som utgangspunkt) eller i nivådifferensierte grupper. Les meir om Saltos lesemetodikk på innsida av omslaget bakarst i boka. Kv Ka ell Då Kv Ka Då Trinn 1: Førebu lesinga ved å ta eit superblikk i fellesskap. Kva fortel illus trasjonane? Kva fortel overskrifta? Snakk om kva elevane veit om dette frå før: Kva er ein klassefest? Kva gjer ein på ein klassefest? Kva slags kjensler kan ein ha på ein klassefest? Kva trur du teksten kjem til å handle om? Trinn 2: Les teksten høgt. Modeller og snakk om lesemåte. Gjer tenkjestopp undervegs for å gi rom for innspel og kommentarar og for å klare opp innhaldet i teksten: Kvifor er Liv glad? Kvifor er Mia spent? Kvifor er Jona sur? Kva er Leo sint for, trur du? Korleis merkar du sjølv at du er sint? Korleis kan vi sjå på andre at dei er sinte? Korleis kan vi sjå at nokon er flaue? Snakk om orda nedst på sida. Deretter bruker du spørsmåla i elevboka til å oppsummere innhaldet i teksten. Vi trenar på • å automatisere høgfrekvente ord • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å automatisere konsonant sambandet kl• å finne synonym • å lese med trykk Trinn 3: Finn ordet er i teksten. Finn andre ord som begynner med kl(klokke, klype, klore). Skriv på tavla og les i kor. Skriv ordet smiler på ein lapp og klipp ut bokstavane. Pusle bokstavane saman til nye ord (le, lime, slim). Skriv orda på tavla og les i kor. Finn synonym til ordet stanse (stoppe, slutte). Kva for ord rimar i teksten? Snakk om korleis vi kan leggje trykk på 34 Kjensler Kv Ka ell Då og Kv Ka ell Då Kv Ka ak Då Mia er spent på kva dei skal ete. Sana blir glad når ho ser Anne-Lise. Jona er sur, han må vente på tur. Steve er glad, han syng tra-la-la. Leo er sint, han flyg snart i flint. 34 Kjensler desse orda for at rima skal bli tydelege når vi les, og modeller for elevane korleis teksten skal lesast med trykk på danse og stanse. Kva gjer Liv når ho er ferdig med å danse? Lag setningar, skriv på tavla og les i kor. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten fleire gonger i kor. Legg vekt på å lese rima i teksten. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å lese kjende ord med flyt • å automatisere konsonantsambandet fl• å automatisere rimstavingseininga -ur • å lese med trykk Trinn 3: Snakk om skrivemåte og uttale av orda glad, syng, snart. Finn andre ord som sluttar på -ur. Det kan godt vere tulleord. Snakk om kvifor orda rimar. Finn orda som begynner på fl-. Finn andre ord som begynner med fl-. Skriv på tavla og les i kor. Kva for ord rimar i teksten? Snakk om korleis vi kan leggje trykk på desse orda for at rima skal bli tydelege når vi les, og modeller for elevane korleis teksten skal lesast med trykk på sur og tur. Lag fleire setningar som rimar på setningane i teksten. Skriv på tavla og les i kor. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten som ekko: Du les først, og elevane gjentek linje for linje. Legg trykk på rima i teksten. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? anse. Toppen: Den øvste delen av noko. «I toppen» blir ofte brukt om hovudet. Kva gjer deg glad? Kanskje at du får gåver, eller at nokon seier noko pent til deg. Då blir du varm i heile din kropp og synest at alt er heilt topp. Mutt: Å vere sur og tverr. Skriving Enkle skriveoppgåver Elevane skriv • ord i eit tankekart som dei synest høyrer til kjenslene trist og flau • enkle setningar om noko som gjer dei glad. Begynn setningane med: «Eg blir glad når …» Kva gjer deg flau? Kanskje viss du prompar høgt i klassen, eller nokon ler av deg. Då blir du raud i toppen og vil helst gå din veg. Kva gjer deg trist? Kanskje viss vennen din flyttar til ein annan stad. Då blir du heilt tom i kroppen og er ikkje glad. Meir utfordrande skriveoppgåver Elevane skriv • eit brev om ein gong dei var spente • ei forteljing om ein gong dei var misunnelege Kva gjer deg sint? Kanskje viss noko er urettferdig, eller viss du taper i spel. Då blir du stille og mutt eller seier farvel. Leseoppdrag Kva gjer deg misunneleg? Kanskje viss vennen din får ein ny genser, akkurat den som du ville ha. Då vil du vere for deg sjølv, og har det ikkje bra. Les teksten tre gonger. Øv på å lese rima i teksten. Les teksten tre gonger. Øv på å lese rima i teksten. Les teksten tre gonger. Øv på å lese rima i teksten.. Spørsmål til teksten 1 Korleis ser du ut når du er glad? 2 Kva gjer deg glad? 3 Kva kan gjere deg flau? 4 Kvifor blir vi misunnelege? Snakk om: stanse fly i flint Vi trenar på • å lese kjende ord med flyt • å kjenne igjen rim • å lese diftongane ei og au • å lese med rytme Trinn 3: Finn ord i teksten som blir skrivne på ein annan måte enn dei blir uttalte. Skriv orda på tavla og les i kor. Snakk om skrivemåte og uttale. Kva for ord i teksten rimar? Finn andre ord som rimar på orda veg og deg. Snakk om at ord kan rime sjølv om dei ikkje blir skrivne likt. Snakk om at diftongen ei har to bokstavar, men blir uttalt som éin lyd. Finn fleire ord i teksten som blir skrivne med diftongar (heilt, flau, seier). Finn andre ord med ei og au. Skriv på tavla og les i kor. Snakk om og modeller korleis teksten kan lesast toppen mutt 35 med rytme. Legg trykk på enkelte ord for å få fram rima. Lag setningar og skriv på tavla. Trinn 4: Elevane øver på automatise-teksten. La elevane sitje ring av i par og lese annakvart avsnitt. Etter ein runde byter dei om. La elevane øve på å lese rima i teksten. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Snakk om Snakk med elevane om orda og still gjerne spørsmål som opnar for undring og refleksjon. Her er nokre forslag til formuleringar du kan bruke i samtalen. Stanse: Å slutte å bevege på seg. Ordet kan òg bety at nokon får noko til å stoppe. Fly i flint: Eit uttrykk som blir brukt når nokon er veldig sint. www.gyldendal.no/salto 35 Sy n o ny m o g a n t o ny m A Synonym An Fo Synonym er ord som betyr nesten det same. For eksempel rask og hurtig. Tu Ma Ho Ho er Ho Kva for nokre ord betyr det same? grine pus ransel niste høyre matpakke lytte katt ryggsekk gråte La Ha Ha er Ha Oppgåver 1 Kva er synonym? 2 a Orda skrike og rope er synonym, men betyr dei det same? b Når skrik du? Når roper du? c Finn fleire synonym til ordet skrike. 3 Finn fleire synonym til orda morosam, snill, springe. 36 Synonym og antonym Mål Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • forklare kva synonym og antonym er • finne synonym og antonym til ord Språket vårt inneheld mange ord. Nokre av desse orda har same eller nesten same betydning. Slike ord kallar vi synonym. Vi bruker synonym når vi skal variere språket, for eksempel når vi vil forklare noko. Andre ord betyr det motsette av kvarandre. Desse orda kallar vi antonym. 36 Kjensler Kjensler Arbeid med synonym og antonym Les overskrifta på side 36 saman. Har du høyrt ordet synonym før? Les teksten om synonym. Veit du om fleire ord som betyr det same? Vi har mange ord for å gå: rusle, traske, labbe, vandre, skride, tråkke. Prøv å førestille deg korleis det ser ut når nokon ruslar av stad, og når nokon labbar av stad. Begge orda betyr å gå, men dei betyr likevel ikkje heilt det same. Les alle orda som står i ramma. Snakk om kva dei betyr. Les orda ein gong til. Kva ord betyr det same? Kva for nokre av desse orda bruker de? Ransel eller ryggsekk? Pus eller katt? Her vil kanskje nokon elevar oppdage at dei bruker begge orda, men på litt ulik måte. Det er difor viktig å presisere at synonyma ikkje alltid betyr heilt det same. Les overskrifta på side 37 saman. Har du høyrt ordet antonym før? Les teksten om antonym saman med elevane. Veit du om fleire ord som betyr det motsette? Til slutt gjer de oppgåvene i elevboka. Turdag Felles lesing Før lesing: Ta eit superblikk. Kva fortel overskrifta? Kva fortel illustrasjonen? Under lesing: Les teksten høgt for elevane med ekstra trykk på antonyma (gleder seg / gruar seg, spring/går, beste/verste, først/sist), slik at elevane blir merksame på desse orda. Les teksten samanhengande først. Les ein gong til. Stopp etter det første verset og snakk om innhaldet. Antonym Antonym er ord som betyr det motsette. For eksempel dag og natt. Turdag Mari gleder seg. Ho spring til skulen. Ho synest at turdagen er den beste dagen i veka. Ho kjem først i klasserekkja. Lars gruar seg. Han går til skulen. Han synest turdagen er den verste dagen i veka. Han kjem sist i klasserekkja. Oppgåver 1 Kva er antonym? 2 Finn antonyma i teksten. 3 Finn antonym til orda snill, morosam, trist. 4 Finn antonym til orda stor, lang, stille. 5 Finn antonym til orda pen, gammal, lys. Ordbilete: det dette den denne Etter lesing: Kva er ulikt? Kva for antonym finn du i teksten? Les teksten i kor etter at de har snakka om innhaldet. Del gjerne klassen i to. Kvar gruppe les kvart sitt vers. Gruppene bruker forskjellige stemmer til versa. Til slutt gjer de oppgåvene i elevboka. Ordbilete Øv på automatisert lesing av orda det, dette, den og denne. Ordkort og forslag til automatiseringsaktivitar finst i Lærarrommet. Bruk gjerne ordbileta i tavlerommet til Smart Tavle. Fleire aktivitetar Synonym-loop Seks elevar får eitt kort kvar. Korta er delte i to felt, og i det øvste feltet står ordet som elevane skal finne synonymet til. Synonymet er nedst på kortet til ein av dei andre elevane. Barna sit i ein ring, og eleven som har SYNONYM OG ANTONYM 37 varm øvst på kortet, startar. Eleven seier «varm», så svarar eleven som har heit nedst på kortet sitt. Denne eleven fortset leiken med å seie det øvste ordet på sitt kort: stor. Det ligg ferdig utfylte kort og meir utfyllande instruksjon i Lærarrommet. Antonym-loop Dette spelet fungerer på same måte som synonym-loopen. Seks barn sit i ein ring, og eleven som har opp øvst på kortet, startar. Eleven som har ned, svarer. Skrive vers Elevane lagar ei teikning ut frå teksten «Turdag». Elevane teiknar seg sjølve i klasserekka og skriv nokre setningar om seg sjølve. Eigenvurdering La elevane sitje i par. Dei får papirlappar dei skal skrive synonym frå elevboka på, for eksempel grine – gråte. Dei kan òg skrive andre synonym. Deretter blandar dei lappane og legg dei med baksida opp. Den eine eleven trekkjer ein lapp og les det første ordet høgt, for eksempel grine. Den andre eleven kan då for eksempel seie: «Å grine betyr det same som å gråte.» Deretter byter elevane roller. Gjer ei oppsummering i samla klasse til slutt: Kva for synonym skreiv de? Kvifor er det lurt å kunne synonyma til ord? www.gyldendal.no/salto 37 høgtlesing Bak Mumme bur Moni Nokre gon Og stolan og Lasteb For Moni og pressa Og alt blir Stein og g Sand og s Det er fint å berre vere Mumme. Det er roleg. Men bak Mumme bur Moni. Og Moni eig Store Svarte Hesten med seksten bein. Nokre gonger når Moni kjem, rir Moni på Store Svarte Hesten tvers gjennom Mumme. Svarte Hesten vil ikkje stå stille. Hesten vil berre trampe. Stopp 1 Andre dag Heilt, heilt Så stille at og lytte o og vinden Så stille at gløyme se Så stille at og pusle h og lime el Andre gonger kjem Moni i Lastebilen. Lastebilen har hundre og femti hjul. Og det blir store hjulspor og djupe grøfter der Lastebilen køyrer fram. Viss det berre blir ei lita ripe på bildøra, tek Moni og øydelegg heile Lastebilen. Han vrakar han og smadrar han. Og det einaste som blir igjen er rust og skrap. Stopp 2 Men Mon Og Mumm Og det er og ventar Då må Mu Mumme forstår ikkje. Kvifor kjem Moni? Kvifor kan ikkje Moni la Mumme vere i fred? Mumme kjenner han igjen når han kjem. Mumme kjenner han igjen på farten opp av bakken. Mumme kjenner han igjen på røyklukta. Knust glas og vridd metall og svidd gummi. Mumme får ikkje til å seie noko til Moni når Moni er sånn. Mumme held seg berre vekk frå Moni då. Gro Dahle: u Stopp 3 Høgtlesing 38 Kjensler Mål Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • lytte til og samtale om innhaldet i teksten «Bak Mumme bur Moni» • lytte etter korleis tonefall skaper meining i utsegner Leselyst Tekstutdraget er henta frå boka Bak Mumme bor Moni. Ho er skriven av Gro Dahle og illustrert av Svein Nyhus. Dette er ei biletbok der tekst og illustrasjonar utgjer ein heilskap. Boka handlar om korleis Mumme opplever å vere sint. Når Mumme blir sint, blir han Moni. Moni kjem ridande på den store svarte hesten som har seksten 38 Kjensler bein, eller kjem med ein lastebil som har hundre og femti hjul. Det er viktig at elevane får reflektere over at Mumme og Moni er den same personen. For nokon av elevane verkar dette kanskje litt rart, mens det for andre er heilt naturleg. Kanskje nokon av elevane sjølv føler at dei er ein annan person når dei er sinte. Det er òg viktig å reflektere over kor sint Mumme er når han blir Moni, og kvifor han er så sint. Boka legg opp til kontrastar mellom det lyse, stille og det mørke, bråkete. Dette kan ein finne eksempel på både i illustrasjonane og i teksten. Bruk teksten og illustrasjonane til å reflektere over kva for ord og bilete som er positive og negative. Det er meininga at du skal lese teksten høgt for elevane, slik at dei kan få felles leseopplevingar. Vi foreslår at elevane ikkje har boka framme under lesinga, og at dei følgjer med på illustrasjonane til teksten på Smart Tavle. Bak Mumme bur Moni Før lesing: Fortel elevane at dei skal få høyre ei forteljing om Mumme. Mumme synest det er fint å berre vere Mumme, då slappar han av. Men nokon gonger kjem Moni fram, då blir det veldig bråkete. Under lesing: Les teksten høgt for elevane med innleving. Du bør lese teksten samanhengande, men ta nokre korte stopp undervegs der elevane kan få kome med tankane og reaksjonane sine. Sjå forslag til stoppestader i faksimilen. Stopp 1: Kva meiner vi med at Moni bur bak Mumme, trur de? Stopp 2: Kva slags kjensle har Moni når han øydelegg den store lastebilen? Trur du Moni klarer å øydeleggje den store lastebilen, Nokre gonger er Moni der heilt frå morgonen av og bråkar. Og stolane veltar, dørene smell, sand rasar, og Lastebilen bryt gjennom stein. For Moni gir ikkje opp, Moni berre pressar på og pressar på til Blå Fjellet sprekk. Og alt blir øydelagt. Alt blir grus. Stein og grus. Sand og stein og grus. Andre dagar er det heilt stille. Heilt, heilt stille. Så stille at Mumme kan sitje og lytte og høyre klokka inne og vinden ute. Så stille at Mumme kan gløyme seg heilt bort og le. Så stille at Mumme kan sitje og pusle heilt roleg og lime eller klippe spiralar i kvitt papir. Stopp 4 Men Moni sit og ventar. For Moni gøymer seg. Og Mumme veit ikkje akkurat kvar Moni kan vere. Og det er litt ekkelt, synest Mumme når Moni sit og ventar og ventar og plutseleg kan kome. Då må Mumme sjå seg over skuldra. Gro Dahle: utdrag frå Bak Mumme bor Moni slik det står her? Kvifor / kvifor ikkje? Stopp 3: Korleis veit Mumme at det er Moni som kjem? Kvifor trur du Moni kjem? Kvar kjem Moni frå? Kven er eigentleg Moni? Kvifor er Mumme/ Moni så sint? Stopp 4: Korleis kan dagane til Mumme vere? Kva er det som gjer at dagane er så forskjellige, trur du? Etter lesing: Samtale om teksten: Kvifor er Mumme redd for at Moni skal kome? Kan Mumme føle på seg at Moni kjem? Korleis føler han det, trur du? Snakk om korleis Mumme har det. Kva for ein del av teksten passar å lese med kraftig stemme? Med forsiktig stemme? HØGTLESING • La elevane teikne eller måle til forteljinga. • Les boka Bak Mumme bor Moni høgt i klassen. 39 Eigenvurdering La elevane sitje i par. Elevane vel eit avsnitt frå teksten som dei skal øve seg på å lese med tonefall. Elevane i paret les i kor. Gjer til slutt ei oppsummering i samla klasse der para får presentere avsnittet dei las, for dei andre. Kvifor valde de å lese teksten på denne måten? Kva ord i teksten gjorde at de valde å lese på denne måten? Vidare arbeid med teksten • La elevane skrive korleis det går vidare med Mumme. www.gyldendal.no/salto 39 13 Eventyr og segner 40 41 Eventyr og segner Eventyr og segner Om kapittelet Dette kapittelet handlar om eventyr og segner. Gjennom lesetekstar og oppgåver får elevane lære kva som kjenneteiknar slike forteljingar, i tillegg til kva forteljingar kan bety for oss menneske. Den munnlege ferdigheita vi legg vekt på i dette kapittelet, er å fortelje att. Sjangerteksten i dette kapittelet er segner, nærare bestemt opphavssegner, ein type segner som forklarer opphavet til spesielle formasjonar og fenomen i naturen. Elevane lærer kva som kjenneteiknar desse segnene, og gjennom felles skriving får dei vere med på å skape ei segn. Det språklege emnet i dette kapittelet er faste uttrykk. Her vil elevane lære om opphavet til og betydninga av nokre kjende ordtak og faste uttrykk. 40 Oskeladden Tyrihans Veslefrikk Smørbukk Hans og Grete Snøkvit Raudhette Tommeliten Eventyr og segner Mål Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • fortelje om eigne opplevingar og erfaringar med eventyr og segner • fortelje att Munnlege ferdigheiter Å fortelje att Fortel elevane at eventyra våre blei fortalde att i hundrevis av år før dei blei skrivne ned. Når vi skal fortelje att noko, må vi passe på at vi hugsar det viktigaste. Vi må ha klart for oss kven det handlar om, kva som skjer, og korleis det endar. Deretter kan vi fortelje att med våre eigne ord. Arbeid med sidene Introduksjon av emnet Eventyr er forteljingar om menneske, dyr og overnaturlege fenomen. Dei inneheld ofte mykje fantasi. Eventyra har djupe røter i forteljartradisjonen vår, og vi veit ikkje kven som har skapt dei. Dei blei fortalde frå generasjon til generasjon i mange hundre år før nokon samla dei og skreiv dei ned. Våre mest kjende eventyrsamlarar heitte Peter Christen Asbjørnsen og Jørgen Moe. For at eventyra skulle vere lette å hugse, fekk dei ei eiga form. Eventyr har • faste formuleringar som «Det var ein gong» og «Snipp, snapp, snute» • ein helt som skal nå eit mål • få beskrivingar • ofte med tala tre og sju • ein moral (ein leveregel som kan trekkjast ut av forteljinga) Det er ikkje berre i Noreg det har blitt samla inn folkeeventyr. Mange av eventyra vi kjenner best, som «Askepott», «Hans og Grete» og «Snøkvit», kjem frå Tyskland og blei samla inn og skrivne ned av brørne Grimm. Ei anna eventyrform er kunsteventyra. Det er eventyr som er dikta av ein forfattar, og som dermed ikkje er overleverte munnleg. Den danske diktaren Hans Christian Andersen skreiv mange eventyr som norske barn kjenner, for eksempel «Den stygge andungen» og «Den vesle havfrua». Desse eventyra har ofte ei meir kompleks handling og meir detaljerte beskrivingar og forklaringar enn folkeeventyra. Fortel elevane at dei skal lære om eventyr, og spør kva dei veit om eventyr. Biletsamtale Biletet viser figurar frå kjende folkeeventyr, både norske og utanlandske. La elevane assosiere fritt i samtalen, men legg vekt på at dei bruker heile setningar. – Kva ser du på biletet? – Kva figurar kjenner du igjen på biletet? – Kva kjenneteiknar dyra i eit eventyr? – Er trolla i eventyra kloke eller dumme? – Kva handlar favoritteventyret ditt om? Under biletsamtalen: Sjå på illustrasjonen i fellesskap, vel ut ein av eventyrskikkelsane frå biletet og fortel kort kva eventyret handlar om. Under «Ordbanken» finn du ei kort beskriving av nokre av eventyrfigurane. La elevane prøve å fortelje att det du seier. Mimeleik Bruk papirlappar og skriv namn på forskjellige eventyrfigurar, for eksempel Snøkvit, Raudhette, ulven, trollet, prinsessa, Oskeladden. Ein elev trekkjer ein lapp og mimar, og dei andre gjettar. Munnlege aktivitetar Å fortelje att Begynn med å fortelje at elevane skal få høyre eit eventyr, og at dei må lytte nøye for å få med seg kven det handlar om, kva som skjer, og korleis det endar. Fortel eventyret, for eksempel «Dei tre bukkane Bruse». Elevane skal no fortelje att eventyret som ei ringforteljing, der éin begynner å fortelje, nestemann overtek osv. Kvar elev seier ei setning. Hjelp elevane dersom forteljinga stoppar opp. Leik med språket Leikane er beskrivne på side 175–177. Leik 7: Oskeladden og trollet Leik 8: Vi tek bort lydar og får nye ord Ordbanken Snakk med elevane om orda og still gjerne spørsmål som opnar for undring og refleksjon. Her er nokre forslag til formuleringar du kan bruke i samtalen. Oskeladden: Ein helt i dei norske folkeeventyra. Tyrihans: Ein gut med ei magisk gullgås. Veslefrikk: Ein fattiggut som hjelper ein som er endå fattigare. Som takk får han ønskje seg tre ting. Smørbukk: Ein gut som kjem opp i vanskar fordi han er grådig. Hans og Grete: Eit fattig syskenpar som blir tekne til fange av ei heks. Snøkvit: Ei snill prinsesse som må rømme heimanfrå og klare seg sjølv i skogen. Raudhette: Ei lita jente som møter ulven når ho skal besøkje den gamle bestemora si. Tommeliten: Ein gut som er så liten som ein tommel. • Ordkort og spelereglar til loop om ord og uttrykk • Ordkort og spelereglar til loop om kjende ordtak •Automatiseringsaktivitetar •Ordkort Songar Referansar til songane finn du på side 174. •Eventyrvisa •Eventyr •Eventyrdrøm Høgtlesing Les meir om dei ulike høgtlesings forslaga på side 178–180. Hans og Grete og andre eventyr av Jacob og Wilhelm Grimm Skrinet med det rare i og andre eventyr av Peter Christen Asbjørnsen og Jørgen Moe Kjerringa, Askeladden og kongen sjølv. Eventyr frå Sogn og Fjordane av Ove Eide og Finn Egil Eide Bruk gjerne Salaby.no for å øve meir. Andre ressursar Forslag til lekser Leselekser I lærarboka finn du forslag til lese lekseoppdrag til desse tekstane: «Fortel eit eventyr!» side 42–43. «Bjørnepels» side 46–47. «Troll» side 156. «Trolla som kunne teie» side 156. «Nøkkelen til kongens port» side 157. Eigenvurdering La elevane sitje i par. Ein elev fortel att eit eventyr han eller ho liker godt. Den andre lyttar. Gjer ei oppsummering i samla klasse til slutt: Kva for eit eventyr høyrde du om? Hadde du høyrt eventyret før? Forstod du kva eventyret handla om? I Arbeidsbok B handlar oppgåve 7–12 på side 38–41 om leseforståing. Resultatet av «Vi skriv saman» kan gjerne brukast som leselekse. Andre lekser Oppgåve 2, 4 og 5 på side 35–37 i Arbeidsbok B. Tilpass oppgåvetype og -mengd til kvar enkelt elev. I Lærarrommet • Eventyret om pannekaka til høgt lesing • Eventyret om pannekaka til drama tisering • Ordkort og spelereglar til loop om eventyr www.gyldendal.no/salto 41 Fortel eit eventyr! Fortel eit eventyr! Lesing Tiril står på hovudet. Ho får ikkje sove. Tobias stuper kråke. Han vil ikkje sove. Vi tilrår at du bruker Saltos lese metodikk i arbeidet med lesetekstane. Trinn 1 og 2 gjer de i samla gruppe, slik at alle blir kjende med alle tekstane. Trinn 3 og 4 gjer de anten i samla gruppe (vi foreslår at du då bruker måneteksten som utgangspunkt) eller i nivådifferensierte grupper. Les meir om Saltos lesemetodikk på innsida av omslaget bakarst i boka. Trinn 1: Førebu lesinga ved å ta eit superblikk i fellesskap: Kva fortel illus trasjonane? Kva gjer barna? Kva fortel overskrifta? Snakk om kva elevane veit om dette frå før: Kva liker du å gjere før du legg deg? Kva for eventyr er du glad i? Kva trur du teksten kjem til å handle om? Trinn 2: Les teksten høgt. Modeller og snakk om lesemåte. Gjer tenkjestopp undervegs for å gi rom for innspel og kommentarar og for å klare opp innhaldet i teksten: Kvifor får ikkje barna sove, trur du? Kva betyr det at pappa er ein forteljar? Kvifor vil ikkje Tiril høyre om Tyrihans? Kva trur du skjer etter at pappa har lese even tyret? Snakk om orda nedst på sida. Deretter bruker du spørsmåla i elevboka til å oppsummere innhaldet i teksten. Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å automatisere konsonant sambandet kr• å automatisere rimstavings eininga -år • å automatisere høgfrekvente ord • å ta pause ved punktum Trinn 3: Finn andre ord som rimar på får (lår, sår, vår). Lag gjerne tulleord. Skriv på tavla og les i kor. Kva for ord i teksten begynner med kr-? Finn andre ord som begynner med kr(kreps, krafse, krise). Skriv på tavla og les i kor. Sjå på ordet hovudet. Kva for andre ord bruker de for hovud? Skriv orda på tavla, og snakk om skilnadene mellom kva vi seier og korleis vi skriv ordet. Skriv alle orda i teksten på 42 Eventyr og segner Klokka er åtte. Det er tid for å sove. Men Tiril og Tobias er ikkje trøytte. – Pappa! roper dei i kor. Pappa kjem inn døra. – Det er natta no, seier han strengt. – Eitt eventyr til, pappa! Berre eitt! Tiril og Tobias elskar eventyr. Det gjer pappa òg. Pappa les ikkje eventyr. Pappa er ein forteljar. Han kan alle eventyr utanåt! 42 Eventyr og segner papirlappar, eitt ord på kvar lapp. Bland lappane. Finn orda på, ikkje og vil. Pusle lappane tilbake til setningar. Byt om på orda i setninga slik at det blir spørjesetningar. Skriv setningane på tavla og les i kor. Repeter at ei setning er ei lita forteljing, at ho handlar om noko som skjer, at punktum viser at setninga er slutt, og at vi då kan ta ein pustepause. Skriv setningar om eventyr etter mønsteret «Eventyr er …». Skriv på tavla og les i kor. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten fleire gonger i kor med forskjellige stemmer: kviskrestemme, kraftig stemme, glad stemme og trist stemme. Gjer tydelege pausar ved punktum. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å lese kjende ord med flyt • å lese ord med å-lyd • å lese ord i stavingar • å automatisere høgfrekvente ord • å byggje ut setningar Trinn 3: Snakk om skrivemåte og uttale av orda sove, og og forteljar. Snakk om at nokre ord blir skrivne med o, men blir uttalte å. Finn andre ord med o for å (troll, konge, sopp). Skriv på tavla og les i kor. Kva for ord har flest stavingar (ev-en-tyr, for-tel-jar, ut-an-åt)? Skriv orda på papirlappar og klipp dei opp der stavinga deler kvart ord. La elevane lage tøyseord ved å byte plass på stavingane. Kor elevane øve på å lese med innleving. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Pappa set seg på sengekanten. – Kva for eit eventyr vil de høyre, då? Tobias liker ikkje skumle eventyr før han skal sove, men det seier han ikkje høgt. – Fortel om Tyrihans, ber han. Det vil ikkje Tiril. – Pappa fortalde om Tyrihans i går, seier ho. Men Tobias kan høyre eventyr om og om igjen. Snakk om Snakk med elevane om orda og still gjerne spørsmål som opnar for undring og refleksjon. Her er nokre forslag til formuleringar du kan bruke i samtalen. Eventyr: Ei fantasifull og oppdikta forteljing om menneske, dyr og overnaturlege fenomen. Tiril vil helst høyre om hekser og troll. Ho liker grøss, og det fine med eventyr er at dei alltid endar godt! – Fortel om ulven og dei sju killingane, ber ho. Tobias er einig, og pappa fortel. – Det var ein gong ei geit som hadde sju killingar, og ho elska dei slik mødrer elskar barna sine. Forteljar: Ein som fortel ei historie. Skummel: Noko som gjer deg redd. Lytte: Å høyre godt etter. Skriving Tiril og Tobias lyttar. Etter eventyret må dei sove. Spørsmål til teksten 1 Kvifor roper Tiril og Tobias på pappa? 2 Kva slags eventyr liker Tobias? 3 Kva slags eventyr liker Tiril? 4 Kva slags eventyr liker du? Snakk om: eventyr forteljar mange gonger står det er i teksten? Gjenta med orda pappa og ikkje. Bygg ut setninga «Tiril og Tobias elskar eventyr». Kor lange setningar klarer de å lage? Skriv på tavla. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. La tre og tre elevar lese teksten saman og øve seg på å lese med innleving. Ein er forteljar, ein er pappa, og ein er Tiril og Tobias. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Vi trenar på • å lese kjende ord med flyt • å finne ord i ord • å kjenne igjen eigennamn • å lese ord med | ∫ |- og |ç|-lyd • å lese med innleving skummel lytte 43 Trinn 3: Finn ord i teksten som blir skrivne på ein annan måte enn dei blir uttalte. Skriv orda på tavla og les i kor. Snakk om skrivemåte og uttale. Kva ord finn de i sengekanten (seng, kant, te, kan, eng)? Kvifor står Tyrihans med stor forbokstav? Finn fleire namn i teksten. Snakk om forskjellen i uttale i sju [∫ ] og killingar [ç]. Finn andre ord som begynner på lydane sj- og ki-. Skriv orda i to kolonnar på tavla og les i kor. Snakk om at ord med desse lydane blir skrivne forskjellig sidan dei ikkje har eigen bokstav. Snakk om og modeller korleis vi kan lese forteljarstemma og dialogane med innleving. Enkle skriveoppgåver Elevane skriv • namn på eventyrskikkelsar • eit tankekart om troll eller prinsesser • ord som begynner på eventyr, for eksempel eventyrprinsesse. Det kan godt vere fantasiord Meir utfordrande skriveoppgåver Elevane skriv • faktasetningar om eventyr • ei kort forteljing om Tiril og Tobias • eit eventyr der forslag til titlar kan vere «Prinsessa og trollet», «Oskeladden og trollet» og «Bjørnen og reven» Leseoppdrag Les teksten tre gonger. Øv på å ta pause ved punktum. Les teksten tre gonger. Øv på å lese med innleving. Les teksten tre gonger. Øv på å lese med innleving. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. La elevane sitje i par og lese teksten som veksellesing. Ein elev les forteljarstemma, den andre eleven les dialogane. La www.gyldendal.no/salto 43 segner Bautasteinane i Sogn Har med kvar det skjedde Er ei oppdikta forteljing Har med når det skjedde Ta ein tenkjestopp! I Urnes og Solvorn i Sogn budde det ein gong to kjemper. Det var i kristendommen si første tid, og kjempene ville byggje kvar si kyrkje. Kyrkja på Urnes blei veldig vakker. Då kjempa på Solvorn såg det, blei han sint. Han greip ein svær stein og kasta han tvers over fjorden for å knuse kyrkja. Men han trefte ikkje. Kjempa på Urnes blei òg sint. Han greip eit fjellstykke, og dette kasta han tvers over fjorden. Han var så sterk at steinen fall ned langt bak kyrkja. Du kan sjå begge steinane den dag i dag. Vi Skr 1B 2B 44 Segner Mål Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • forklare kva ei segn er • forklare kva som er forskjellen på ei segn og eit eventyr • skrive ei segn i samarbeid med andre etter mønster frå ein eksempeltekst Segner har til felles med eventyr at dei er forteljingar som er overleverte munnleg frå generasjon til generasjon. Men der eventyra er fri dikting med mykje fantasi, fortel segnene historier som gir seg ut for å vere sanne. Av den grunn har segnene ofte beskrivingar av både tid og stad, i motsetning til eventyra, som begynner med «Det var ein gong». 44 Eventyr og segner Eventyr og segner Det er vanleg å dele segnene inn i ulike typar etter kva dei handlar om. Vi har dei naturmytiske segnene, som handlar om overnaturlege hendingar og fenomen, for eksempel at nokon blir lokka ut i vatnet av nøkken. Desse segnene skal åtvare mot noko ein bør passe seg for, men i motsetning til eventyra endar ikkje segnene nødvendigvis godt. Ein annan type segner er dei historiske, som fortel om historiske hendingar og personar. Den siste gruppa er opphavssegner, og dette er forteljingar som forklarer opphavet til spesielle fenomen og formasjonar i naturen. Teksten «Bautasteinane i Sogn» er eit eksempel på ei opphavssegn. Bautasteinane i Sogn Felles lesing Før lesing: Førebu lesinga ved å ta eit superblikk på teksten. Kva fortel over skrifta? Kva trur du bautastein betyr? Veit du kvar Sogn er? Kva slags tekst trur du vi skal lese? Kva trur du denne teksten handlar om? Fortel elevane at dei skal lese ei segn. Under lesing: Gjer elevane merksame på Salto, som ber dei ta eit tenkjestopp. Fortel elevane at du skal lese teksten og vise korleis du tek tenkjestopp undervegs. Les teksten høgt for elevane. Tenk høgt undervegs, still spørsmål til innhaldet og resonner deg fram til svar: Urnes og Solvorn, det må vere to stader i Sogn. Kva betyr kjemper? Er det andre ting du lurer på med teksten? Etter lesing: Snakk om spørsmåla på side 45. Les sjangerkjenneteikna. Kva betyr det at segnene er oppdikta? Kvifor trur du segna har med opplys ningar om når og kvar noko har skjedd? Kvifor trur du menneske fortel segner? La elevane teikne og fortelje om bautasteinane i Sogn. Spørsmål til teksten 1 Kven handlar segna om? Ei segn 2 Kvar er segna frå? • er ei oppdikta forteljing 3 Når er segna frå? • gir seg ut for å vere sann 4 Kva handlar segna om? • har med når noko skjedde 5 Er historia sann, trur du? • har med kvar noko skjedde Innleiing Kva handlar segna om? Når skjedde det? Kvar skjedde det? Hovuddel Korleis skjedde det? Kvifor skjedde det? Avslutning Korleis er det i dag? Vi skriv saman Skriv ei segn. 1 Bruk spørsmåla ovanfor til å planleggje segna. Skriv nøkkelord. 2 Bruk nøkkelorda og skriv ei segn saman. SEGNER Vi skriv saman De skal skrive ei segn i fellesskap. Gjennom samtale blir de einige om kva teksten skal innehalde, og korleis han skal utformast. Modeller skrivinga ved å tenkje høgt og kommenter både dei tekniske sidene ved skrivinga og innhaldet i teksten undervegs. Før skriving: Kva betyr det at segnene er oppdikta? Kvifor trur du segna har med opplysningar om når og kvar noko har skjedd? Kvifor trur du menneske fortel segner? Fortel elevane at de skal skrive ei segn saman. Minn dei på at ei segn kan vere fri fantasi, men at ho fortel om tid og stad for å late som om ho er sann. Teikn forteljingsfisken på tavla og bruk han under planlegginga (punkt 1 i elevboka): Tips til kva segnene kan handle om: • Korleis har blåveisen blitt blå? • Kvifor er det ein sprekk i fjellet? 45 • Kvifor er det store eiketreet holt? • Korleis fekk elva ein sving? • Kven har bygd steingjerdet inni skogen? • Korleis blei skjeret til? Under skriving: Bruk nøkkelorda til å skrive ei segn saman. La elevane diktere det du skriv, men bruk tid på å drøfte fram gode setningar (punkt 2 i elevboka). Teksten kan du skrive på tavle, flippover eller datamaskin med projektor, men pass på at elevane ser at teksten blir til. Etter skriving: Les den ferdige teksten høgt for elevane. Teksten kan òg delast ut til elevane og brukast som leselekse. Vidare skrivearbeid • La elevane skrive av teksten de skreiv saman. • La elevane skrive si eiga opphavssegn. Fleire aktivitetar Eventyr-loop I denne leiken skal elevane setje saman ord til titlar på kjende eventyr. Det ligg ein instruksjon til leiken og nødvendig materiell til utskrift i Lærarrommet. Leiken passar for grupper på seks elevar. Eventyret om pannekaka Les og dramatiser eventyret om pannekaka, sjå Lærarrommet. Eventyret høver godt for dramatisering i ei stor gruppe. Eigenvurdering La elevane sitje i par og snakke om kva som er forskjellen på ei segn og eit eventyr. Gjer ei oppsummering i samla klasse til slutt. www.gyldendal.no/salto 45 Bjørnepels Bjørnepels Lesing Det var ein gong ein liten gut. Guten heitte Pål. Pål budde hos ei gammal kone. Kona var ei heks. Vi tilrår at du bruker Saltos lese metodikk i arbeidet med lesetekstane. Trinn 1 og 2 gjer de i samla gruppe, slik at alle blir kjende med alle tekstane. Trinn 3 og 4 gjer de anten i samla gruppe (vi foreslår at du då bruker -teksten som utgangspunkt) eller i nivådifferensierte grupper. Les meir om Saltos lesemetodikk på innsida av omslaget bakarst i boka. Heksa hadde teke Pål til fange. Han måtte jobbe for henne dagen lang. Han henta vatn i brønnen. Han hogg ved. Han kosta og vaska. Ein dag sa heksa: – Eg er svolten på kjøt! Du må ut og skyte eit dyr til meg. Pål fann pil og boge og sprang av stad. Trinn 1: Førebu lesinga ved å ta eit superblikk i fellesskap: Kva fortel illus trasjonane? Kva fortel overskrifta? Snakk om kva elevane veit om dette frå før: Kva er pels? Kva seier kona/ heksa til guten, trur du? Kva seier bjørnane til guten? Kva held guten i handa (ein død fugl)? Kva trur du teksten kjem til å handle om? Trinn 2: Les teksten høgt. Modeller og snakk om lesemåte. Gjer tenkjestopp undervegs for å gi rom for innspel og kommentarar og for å klare opp innhaldet i teksten: Kvifor budde Pål hos heksa? Kva gjorde han hos heksa? Kva gjorde bjørnane då dei møtte Pål? Kva skjedde då Pål putta fuglen og bjørnehåra i gryta? Korleis blei foreldra til bjørnar, trur du? Snakk om orda nedst på sida. Deretter bruker du spørsmåla i elevboka til å oppsummere innhaldet i teksten. Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å automatisere det samansette grafemet -ng • å automatisere bøyingsmorfema -en, -ar og -ane • å byggje ut setningar Trinn 3: Snakk om skrivemåte og uttale av ordet gong. Finn andre ord som har ng-lyd [ƞ] i seg (ting, lang, song). Snakk om rotord og kva som er rota i ordet guten (gut). Snakk om korleis vi kan bøye ordet gut i tal og form (ein gut – guten– gutar – gutane). Skriv bøyinga av ordet på tavla og snakk om kva for bøyingsmorfem som er sette bak rotordet. Gjer det same med ein gong. La elevane finne fleire ord dei kan bøye på tilsvarande måte. Bygg ut setninga «Kona les» («Kona 46 Eventyr og segner På –M Me På –B Kv Fra De –P Då gjo Og Me Ko og Sm sto Be De 46 Eventyr og segner les mange bøker»). Kor lange setningar klarer de å lage? Skriv på tavla og les i kor. Skriv fleire setningar som begynner med «Guten …». Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten fleire gonger i kor. La elevane øve på å lese med innleving, gjerne i «lydbølgjer»: først svakt, så sterkare og så svakt igjen. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Vi trenar på • å trekkje bokstavlydar saman til ord • å lese kjende ord med flyt • å lese det samansette grafemet -ng • å lese ord med dobbel konsonant • å lese med innleving Trinn 3: Snakk om skrivemåte og uttale av orda fange, jobbe, lang, hogg, kjøt og skyte. Snakk om skrivemåte og uttale av ng-lyden og at han ikkje har eigen bokstav. Finn andre ord med ng-lyd [ƞ]. Skriv orda på tavla og les i kor. Kva ord i teksten har dobbel konsonant (hadde, måtte, jobbe, henne, brønnen, hogg, fann)? Skriv orda på tavla og les i kor. Visk ut ein av konsonantane. Les orda slik dei står no. Snakk om forskjellen i betydning og uttale i ord med enkel og dobbel konsonant. Snakk om og modeller korleis teksten kan lesast med innleving. Kva anna måtte Pål gjere for heksa? Skriv setningar på tavla og les i kor. Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. La elevane sitje i par og lese teksten i kor. La dei øve på å lese med innleving. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? n lang. g. stad. Brønn: Eit djupt hol i bakken der det samlar seg vatn som kan ausast opp. Pål lista seg rundt, men ingen dyr var å sjå. – Mor og far, kvar er de? ropte han. Men han fekk ikkje noko svar. Pål gjekk lenger og lenger inn i skogen. Pil og boge: Eit gammalt skytevåpen som blei brukt i jakt og kamp. Ei pil blir skoten av garde ved hjelp av ein boge. – BRAK! Kva var det? Pål stansa. Framfor han stod to kjempestore bjørnar. Den eine gav han ein daud fugl og hår frå pelsen sin. – Putt dette i heksegryta, sa bjørnen. Skriving Enkle skriveoppgåver Elevane skriv • ord frå illustrasjonane i elevboka • namn på dyr som ofte er med i eventyr • ei oppskrift på eit heksebrygg Då Pål kom tilbake til hytta, gjorde han som bjørnen hadde sagt. Og kona var svolten, ho slurpa og smatta. Men så skjedde det noko rart. Kona blei mindre og mindre, og med eit kraftig smell var ho vekk! Meir utfordrande skriveoppgåver Elevane skriv • setningar frå illustrasjonane i elevboka • eit eventyr med tittelen «Bjørnepels» • eit eventyr om heksa i skogen Smellet opna døra, og utanfor stod ein mann og ei dame. Begge var kledde i bjørnepels. Dei opna armane mot Pål. Leseoppdrag Spørsmål til teksten Les teksten tre gonger. Øv på å lese med innleving. 1 Korleis hadde Pål det hos heksa? 2 Kvifor trur du Pål sprang då han drog ut i skogen? 3 Kva skjedde i skogen? 4 Kva hadde skjedd med mora og faren hans? Snakk om: pels brønn pil og boge Vi trenar på • å lese kjende ord med flyt • å automatisere konsonant sambandet sm• å lese lydhermande ord • å finne synonym • å lese med innleving Trinn 3: Finn ord i teksten som blir skrivne på ein annan måte enn dei blir uttalte. Skriv orda på tavla og les i kor. Snakk om skrivemåte og uttale. Finn ord som begynner med sm- i teksten (smatta, smell, smellet). Finn andre ord som begynner på sm- (smile, smelte, smyge). Skriv på tavla og les i kor. Snakk om at BRAK er eit lydhermande ord. Byt ut BRAK med andre lydhermande ord (KNEKK, SVISJ) og les setningane. Byt ut ordet ropte Les teksten tre gonger. Øv på å lese med innleving. Les teksten tre gonger. Øv på å lese med innleving. 47 i setninga «Mor og far, kvar er de? ropte han» med andre ord (skreik, brølte, hylte). Snakk om og modeller korleis vi kan lese forteljarstemma og dialogane med innleving. Kva skjer vidare? Trinn 4: Elevane øver på automatise-teksten. La dei sitje i par ring av og lese annakvart avsnitt. Dei skal øve på å lese med innleving. Etter ein runde byter elevane roller. Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor? Snakk om Snakk med elevane om orda og still gjerne spørsmål som opnar for undring og refleksjon. Her er nokre forslag til formuleringar du kan bruke i samtalen. Pels: Dyreskinn med hår som veks tett i tett. www.gyldendal.no/salto 47 f a s t e u t t ry k K Du har kanskje høyrt uttrykket «å vere lur som ein rev»? Uttrykket kjem frå folkeeventyra. Fleire eventyr handlar om at reven lurer bjørnen. Kvifor bjørnen er stubbrumpa Kva betyr stubbrumpa? Bjørnen møtte ein gong reven, som kom luskande med eit knippe fisk han hadde stole. «Kvar har du fått det frå?» spurde bjørnen. «Eg har vore ute og fiska, herr bjørn!» svarte reven. Kva betyr luskande? Kva betyr knippe? Så fekk bjørnen òg lyst til å lære å fiske, og bad reven seie korleis han skulle bere seg åt. «Det er ein simpel kunst for deg», svara reven, «og han er snart lært. Du skal berre gå ut på isen, hogge deg eit hol og stikke rumpa nedi, og så må du halde henne der bra lenge. Du må ikkje bry deg om at det svir litt i henne, det er når fisken bit. Di lenger du kan halde rumpa der, di meir fisk får du. Og rett som det er, skal du tverrykkje opp!» Kva betyr bere seg åt? Kva betyr simpel? Ja, bjørnen gjorde som reven hadde sagt, og heldt rumpa lenge, lenge nedi holet, til ho var frosen vel fast. Så tverrykte han henne – tvert av, og no går han der stubbrumpa den dag i dag. Kva betyr tverrykte? Peter Christen Asbjørnsen og Jørgen Moe: frå Samlede eventyr 2 48 Faste uttrykk Mål Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • gi eksempel på nokre faste uttrykk i språket vårt • fortelje om betydninga av nokre kjende ordtak I språket vårt har vi ein del faste ord og uttrykk, og mange av dei stammar frå eventyra. Å vere lur som ein rev eller klok som ei ugle er eksempel på slike uttrykk. Desse uttrykka blir kalla faste uttrykk fordi dei høyrer saman, det heiter for eksempel ikkje lur som eit lam. Dei blir kalla òg faste uttrykk fordi dei blir brukte i faste samanhengar. 48 Eventyr og segner Eventyr og segner Arbeid med faste uttrykk «Kvifor bjørnen er stubbrumpa» er eit klassisk folkeeventyr der bjørnen blir lurt av reven. Bjørnen i eventyret er godtruande, mens reven er uærleg og vondskapsfull. Moralen i eventyret er at ein ikkje utan vidare skal gjere som andre seier, men heller bruke si eiga sunne fornuft. Du bør lese heile eventyret høgt for elevane med flyt og innleving. Kvifor bjørnen er stubbrumpa Felles lesing Før lesing: Snakk med elevane om kva det vil seie at noko er eit fast uttrykk. Fortel elevane at dei skal få høyre eit folkeeventyr om bjørnen og reven, og at dette eventyret har gitt oss eit fast uttrykk i språket vårt. Under lesing: Les teksten høgt for elevane med innleving. Du bør lese teksten samanhengande, men ta nokre korte stopp undervegs for oppklaring. Bruk teksten som står i faksimilen. Etter lesing: Kva handlar eventyret om? Korleis hadde reven fått tak i fisken? Kva slags fiskemetode lærte reven bjørnen? Kva skjedde med bjørnen? Kva er moralen i dette even tyret? Kva for eit fast uttrykk har vi fått frå dette eventyret (lur som ein rev)? Kjenner du til nokon andre faste uttrykk som handlar om dyr (f.eks. stolt som ein hane, redd som ein hare, snill som eit lam)? Arbeid med ordtak Ordtak er ein bestemt type uttrykk. Vanlegvis er det eit par setningar med ei djupare meining enn det som blir sagt rett fram. Den djupare meininga kan vere å gi eit råd eller å fortelje kva O Sp Eit utt på Ål Tir Tir Ho og Tir Plu –K N d Ordtak Språket vårt har mange ordtak. Eit ordtak er eit fast uttrykk som gøymer på ei djupare meining. Når katten er borte, dansar musene på bordet. Åleine heime Tiril og Tobias er åleine i huset. Tiril veit kvar isen ligg. Ho finn éin med sjokolade og éin med jordbær. Tiril og Tobias kosar seg. Plutseleg står pappa i døra. – Kva er det eg ser? seier han. Når katten er borte, dansar musene på bordet. t. Oppgåver 1 Kva er det pappa meiner? 2 Snakk om kva desse ordtaka betyr: Barnet må lære å krype før det kan gå. Di fleire kokkar, di meir søl. Ordbilete: sin sitt FASTE UTTRYKK sine som er rett og gale, eller godt og vondt. Eit eksempel på eit kjent ordtak er «Den som er med på leiken, får tole steiken». Det betyr at dersom ein er med på ein leik, må ein tole det leiken kan gi av sår og ubehag. Ordtaket har òg rim og rytme, slik mange andre ordtak har. Åleine heime Felles lesing Før lesing: Les teksten øvst på sida. Snakk med elevane om kva ordtak betyr, og fortel at dei skal få høyre ei lita forteljing med eit kjent ordtak. Etterpå skal dei prøve å finne ut kva ordtaket betyr. Under lesing: Les teksten høgt for elevane. Etter lesing: Finn ordtaket og snakk om kva det betyr. La elevane kome med eksempel på situasjonar der dei 49 ulike ordtaka kan passe. Sei byrjinga på eit utval kjende ordtak, for eksempel: Eplet fell ikkje (langt frå stammen), Morgonstund har (gull i munn), Du skal ikkje skode (hunden på håra), Utan mat og drikke (duger helten ikkje). Spør elevane om dei veit kva som kjem. Snakk om kva ordtaka betyr. Til slutt gjer de oppgåvene nedst på sida. Ordbilete Øv på automatisert lesing av orda sin, sitt og sine. Ordkort og forslag til automatiseringsaktivitar finst i Lærarrommet. Bruk gjerne ordbileta i tavlerommet til Smart Tavle. Fleire aktivitetar Loop med ord og uttrykk om dyr I denne leiken skal elevane setje saman ord til faste uttrykk om dyr. I Lærarrommet ligg det ein instruksjon til leiken og nødvendig materiell til utskrift. Leiken passar for grupper på seks elevar. Loop med kjende ordtak I denne leiken skal elevane setje saman ord til kjende ordtak. I Lærarrommet ligg det ein instruksjon til leiken og nødvendig materiell til utskrift. Leiken passar for grupper på seks elevar. Eigenvurdering La elevane sitje i grupper på fire. Du les opp den første delen av eit fast uttrykk, for eksempel: Snill som eit … Elevane skal fullføre uttrykket ved å skrive det på eit papir. Gjer ei oppsummering i samla klasse til slutt. www.gyldendal.no/salto 49 høgtlesinG Korleis hunden blei hjelpar for menneska Ein mann heldt ein gong på med reinen. Reinen var villrein som han heldt på å temme. Han arbeidde med reinen til han var heilt utsliten. Då oppdagar han eit lite dyr som luskar etter han, spring og ser på mens mannen arbeider. Då han måtte stoppe opp og skulle til å kvile, kjem hunden og vil høyre «Korleis går det, får du temt reinen din?» Stopp 1 «Tja», seie dei har ne så det er Då spør h «Ja», svar Då seier h betaling f «No, kva «Å», seier og litt blo då er eg t Mannen t Og slik gj Det skjed Ella Holm Bu frå Lokhede Høgtlesing Mål 50 Korleis hunden blei hjelpar for menneska Eventyr og segner Etter å ha arbeidd med oppslaget skal eleven kunne • lytte til og samtale om innhaldet i teksten «Korleis hunden blei hjelpar for menneska» • fortelje att ei kort historie Leselyst «Korleis hunden blei hjelpar for menneska» er eit samisk eventyr omsett av Ole Henrik Magga. Eventyret handlar om forholdet mennesket har til naturen og til dyr, noko som ofte går igjen i samiske eventyr. Det er meininga at du skal lese teksten høgt for elevane, slik at dei kan få felles leseopplevingar. 50 Eventyr og segner Før lesing: Fortel elevane at dei skal få høyre eit samisk eventyr. Fortel at samane er eit urfolk som har levd i Noreg i fleire tusen år. Reindrift er ein samisk tradisjon, og eventyret handlar om korleis samane tamde villhunden for å få hjelp til å temje dei ville reinsdyra. Minn elevane på at den som lyttar, ser på den som snakkar, og høyrer godt etter. Under lesing: Les teksten høgt for elevane med innleving. Du bør lese teksten samanhengande, men ta nokre korte stopp undervegs der elevane kan få kome med tankane og reaksjonane sine. Forslag til stoppestader i faksimilen: Stopp 1: Kva trur du mannen tenkte då han såg det vesle dyret? Kva trur du kjem til å skje vidare? Stopp 2: Kva trur du hunden vil ha som betaling? Etter lesing: Samtale om teksten: Kva handlar eventyret om? Kvifor ville mannen ha hjelp? Korleis kan mannen og hunden snakke saman? Kan du snakke med dyr? Kva er moralen i dette eventyret? Vidare arbeid med teksten • La elevane teikne eller måle frå eventyret. • La elevane dramatisere eventyret. • La elevane fortelje att eventyret. nneska e. liten. r han, e, «Tja», seier mannen, «eg er heilt utsliten, dei har nemleg fire bein og eg har berre to, så det er ikkje så lett.» Då spør hunden: «Kanskje du vil ha hjelp?» «Ja», svarar mannen, «hjelp vil eg gjerne ha.» Då seier hunden: «Eg skal hjelpe deg om eg får litt betaling for arbeidet.» «No, kva vil du ha som betaling?» vil mannen vite. Stopp 2 «Å», seier hunden, «om eg får beina etter kjøtmåltidet og litt blod og buljong når du tek ein matrein og koker han, då er eg tilfreds med det. Det vil eg ha som betaling.» Mannen tok då hunden til hjelp. Og slik gjekk det til at hunden blei samane sin hjelpar. Det skjedde på grunn av reinen. Ella Holm Bull og Knut Bergsland: frå Lokhede saemien, Sørsamisk lesebok Eigenvurdering La alle elevane sitje i ring. De skal fortelje att eventyret som ei ringforteljing, der førstemann begynner å fortelje, mens nestemann i ringen fortset. Elevane seier ei setning kvar før turen går vidare. Når eventyret er fortalt ferdig, summerer du opp: Fekk vi med oss det viktigaste? Kva fekk vi ikkje med oss? Korleis skal ei god attforteljing vere? Dersom ikkje alle har fått delta i ringfor teljinga, kan de gjenta aktiviteten. HØGTLESING 51 www.gyldendal.no/salto 51
© Copyright 2024