ذاكـرات نكبـــة عيلبــون
ذاكـرات نكبـــة عيلبــون . . הנכבה בעילבון זוכרות את Remembering the Nakba in ‘Eilabun تحرير: عمر اغبارية כתיבה ועריכה: עמר אע’באריה الغالف األمامي :نصبان في عيلبون لذكرى ضحايا المجزرتين: ساحة البلد وعرب المواسي. تصوير :رامز عيد وعمر اغبارية. تشرين األول .2010 שער קדמי: שתי אנדרטאות בעילבון לזכר קורבנות שני הטבחים :מרכז הכפר ושבט אלמואסי. צילמו :ראמז עיד ועמר אע’באריה ,אוקטובר .2010 الغالف الخلفي: خريطة فلسطين قبل النكبة، إعداد سلمان أبو ستة שער אחורי: מפת פלסטין לפני הנּכּבה ,ערך סלמאן אבו סּתָה עזרה בהגהה: איתן ברונשטין ,תומר גרדי ,עמיה גלילי تصميم: محمود ياسين طباعة: مطبعة الرسالة – بيت حنينا ،القدس עיצוב: מחמוד יאסין הדפסה: דפוס אלרסאלה ,בית חנינא ,י-ם إصدار: جمعية «زوخروت» هاتف03 – 6953155 : فاكس03 – 6953154 : Zochrot Ibn Gvirol 61 Tel Aviv Jaffa 64362 تحية وشكر خاص إلى الزميل رامز عيد\ عيلبون على مبادرته وشراكته بجمع المواد وإجراء المقابالت وتخطيط الجولة في عيلبون. הפקה: עמותת זוכרות (ע”ר )580389526 אבן גבירול 61 ת”א יפו 64362 טל’ 03 - 6953155 פקס 03 – 6953154 תודה מיוחדת והערכה לידידנו ראמז עיד/עילבון שיזם את הפרויקט והיה שותף בהכנת הסיור ,הראיונות ואיסוף החומרים. تشرين األول – – Octoberאוקטובר 2010 All rights reserved to those who were expelled from their homes c 3//2 ساحة القرية כיכר הכפר המרכזית הקדמה חוברת זו יוצאת לאור לרגל יום השנה ה 62-לטבח עילבון .המידע הקשה שמובא כאן הוא נסיון צנוע של זוכרות לספק לציבור הרחב דפים ספורים מהתיק השחור של הנּכבה בעילבון .הסיפור של הכפר הזה לא נחרת בזיכרון הקולקטיבי הפלסטיני ולא נכח דיו בקרב הארגונים העוסקים בהגברת המודעות לנכבה. המידע שמובא כאן והתיאורים הקשים של תושבי עילבון שחוו על בשרם את אירועי הימים ההם ,משקפים עד כמה גדולה הטרגדיה ועד כמה היא לא זכתה לנוכחות ראויה בשיח הציבורי. חלק מהעדויות מתארות את מסע הגירוש עד לבנון וחזרה ,וחלקן מתארות את אווירת המוות המצמררת שיצרו חיילי “גולני” בעילבון. המפה הבריטית משנת 1942שבחוברת מראה את כל הכפרים הפלסטינים שהיו באזור עד הנכבה ,ואילו “העדכון” הישראלי משנת 1958מראה כמה מהם נמחקו מעל פני האדמה וכמה נותרו .עילבון שנמצא על המפה ,היה עלול להיות מסומן עליה באדום כ “הרוס” לולא התערבות בינלאומית להחזיר את תושביו. בחוברת יש צילום של מברק ששלח משה כרמל למפקדים בשטח ב 31-באוקטובר שמהווה ראייה למגמת הטיהור האתני שהונהגה במבצע חירם שבמסגרתו נכבש בין השאר הכפר עילבון. זוכרות מבקשת דרך פעילות זו להגביר את מודעות הציבור, בעיקר הישראלי ,לנכבה הפלסטינית .לשם כך זוכרות מתרגמת את הנכבה לעברית ,וקוראת לישראלים לקחת אחריות על חלקם בטרגדיה הפלסטינית ,וכן קוראת להחזרת הפליטים למולדתם כבסיס לפיוס בין העמים בארץ. “זוכרות את הנּכּבה בעילבון” היא החוברת ה 41 -בסדרת החוברות שעמותת זוכרות מפיקה לתיעוד המקומות הפלסטינים שנכבשו וחוו את הנּכּבה מאז .1948קדמו לה חוברות על המקומות האלה: אִקרִת’ ,כּ ֻפְר ּבִרעִם ,אלמנשיה -יאפא ,אלעֻ’ּבַּי ָאת ,אלעראקיּב, מסִם ,אלראס אלאחמר, ס ְ סמַיְרִי ָהִ , סּכ ָה ,אל ֻ מ ְ ּכ ַפר עִנאן ,אלדאמּוןִ , עין ּכארם ,עג’ורּ ,כויּכאת ,ח’רבת אם ּבֻרג’ ,ח’רבת אללוז ,אלשיח’ מֻּוַּנ ִס ,אלמאלחה ,אלעג’מי ביאפא ,עִמְו ָאס י ָאלּו וּבית נּוּבא, סּבְע ,ג ְ’ל ִיל ,אלּל ַג’ון, שג ַ’רָה ,תרשיחאּ ,בִאְר אל ַ חִּטין ,אלּכַפְרֵין ,אל ַ מג ְ’דַל ,חִ’רּבת ג ַ’ל ַמה ,אלרַמלה, סֻחמאתא ,אלג’ּולאן ,אסְדּוד ואל ַ חרַם [סידנא עלי] ,עין עַ’זאל, מנ ְסי ,אל ַ אלּל ִד ,עּכא ,חַיפא ,עין אל ַ לִפְתא ודיר יאסין. זוכרות אוקטובר 2010 5//4 مقدمة هذا الكتيب هو ورقة متواضعة من ملف نكبة عيلبون املهولة .من الواضح أن التاريخ واملؤرخني والسياسة والسياسيني والوثائق واملوثقني لم يفوا عيلبون حقها حني جهلوا أو جتاهلوا أو أهملوا ،عن قصد أو غير قصد ،تفاصيل املجزرة والترحيل املأساويني اللذين أملـّا بعيلبون وأهلها عام النكبة .فلم تكن قصة عيلبون حاضرة بشكل قوي في الوعي اجلمعي الفلسطيني أو ضمن نشاطات العاملني على توعية اجلمهور بالنكبة الفلسطينية. تعمل “زوخروت” على توفير أخبار النكبة الفلسطينية للجمهور العام وخاصة اإلسرائيلي ،فتقوم بترجمة هذه املأساة إلى اللغة العبرية، كما فعلت هنا .تنادي “زوخروت” باعتراف الطرف اإلسرائيلي بالنكبة الفلسطينية وحتمل املسؤولية على نتائجها .وتأتي قصة عيلبون التي أحضرناها هنا لتشكل برهان ًا آخر على دور احلركة الصهيونية واملؤسسة اإلسرائيلية في مأساة الشعب الفلسطيني. حاولنا أن نعطي صورة شاملة عما حدث في عيلبون فور احتاللها من خالل شهادات متنوعة من أهالي القرية الذين عايشوا تلك املرحلة وذاقوا مرارتها .فمنهم من سلك درب التهجير القاسي ويحكي عن معاناته في ذلك الدرب ومنهم من يحكي تفاصيل تقشعر لها األبدان عن مسلسل املوت الذي زرعه جنود “ الهجناه” على أرض عيلبون. تعكس اخلريطة في وسط هذا الكتيب مسار اللجوء وطريق العودة التي مر بهما أهل عيلبون وتوضح عدد القرى الفلسطينية في تلك املنطقة التي مت طرد سكانها وتدميرها .مما يشير إلى أن التطهير العرقي لعرب فلسطني كان أسلوب ًا ومنهج ًا عند قوات االحتالل .وما البرقية العسكرية ،املوجودة في هذا الكتيب والتي التي أخذناها من كتاب املر ّبي إلياس سرور ابن عيلبون ،التي بعثها قائد املنطقة إلى وحدات جيشه إال داللة واضحة على اتـّباع هذا األسلوب. “ذاكرات النكبة في عيلبون” هو الكتيب رقم 41في سلسلة الكتيبات التي تصدرها “زوخروت” عن القرى والبلدات املنكوبة في هذه البالد ،وقد صدر قبله كتيبات عن املواقع التالية :إقرث ،كفر ب ِـ ِ رعم ،املنشية – يافا ،الغبـَيـَات، السميرية ،سمسم ،الراس األحمر، العراقيب ،كفر عنان ،الدامون ،مسكةُّ ، عني كارم ،عجور ،كويكات ،أم برج ،خربة اللوز ،الشيخ مونـّس ،املاحلة، العجمي في يافا ،عمواس يالو وبيت نوبا ،حطني ،الكفرين ،الشجرة، ترشيحا ،بئر السبع ،جليل ،اللجون ،سحماتا ،اجلوالن ،اسدود واملجدل، خربة جلمة ،الرملة ،اللد ،عكا ،حيفا ،عني املنسي ،احلرم (سيدنا علي)، عني غزال ،لفتا ودير ياسني. زوخروت (ذاكرات) تشرين األول 2010 עילבון הוא כפר ערבי פלסטיני בגליל ,נושק לקצהו הצפוני מזרחי של עמק אלבטוף [נטופה] מערבית לכנרת .גרים בו כיום 5000 תושבים .לידו קיימים הכפרים האלה :דיר חנא ממערב ,אלבעינה מדרום ,אלמע’אר מצפון .מדרום לכפר קיימת ח’רבת אם אלעמד [עמודים] על צד הכביש הראש עילבון – מַסּכנה שהיא צומת גולני. ממזרח עומד הר אלחאמי [קוץ] .סביב עילבון היה מספר רב של כפרים אך נהרסו על ידי ישראל אחרי כיבושם ב 1948 -ותושביהם גורשו כמו אלמנסורה ,נמרין ,לוּביה ,כ ֻפר סּבת ,אלשג’רה ,חטין, אלּוערה אלסודא ,ואדי אלחמאם ועוד .עילבון יושב על גבעה בגובה 200מטר מעל פני הים .הכפר נחשב למקום היסטורי ובסמוך אליו ישנם כמה אתרים ארכאולוגיים ,ח’רבת ממליא מצפון מזרח הכפר ,ח’רבת נתיף ממערב ובה מעיין נאטף, ח’רבת סעד מדרום מזרח ,ח’רבת מסכנה מדרום וח’רבת אם אלעמד בין עילבון למסכנה .הכפר היה מיושב בתקופות שונות במהלך ההיסטוריה .הרומאים נתנו לו שם אילבו .Ailaboכתב יד ארכיאולוגי שנמצא בארכיון בית הכנסת בקהיר מזכיר את עילבון ומספר שמשפחות הכוהנים היהודים שברחו מירושלים אחרי חורבן בית שני התיישבו באזור הגליל ,וכי משפחת קוץ התיישבה בעילבון .הכפר היה ככל הנראה מיושב בשנת 200לפני הספירה וכן בתקופה הביזנטית ,בין השנים 636 – 324לספירה .כנראה, הכפר ננטש לתקופה לא ידועה ,וההתיישבות בו התחדשה במאה ה 17-על ידי משפחות ערביות שעברו מהכפרים בסביבה כמו עראבה ,דיר חנא ,סכנין ואלמע’אר. מספר תושבי עילבון בשנת 1922היה כ 320 -תושבים ,בשנת 1931 עלה מספרם ל 404 -ובשנת 1945גרו בו 530אנשים .בהתאם למפקד האוכלוסין משנת 1949היה מספר התושבים בעילבון .675 להם 14,712אלף דונם אדמה שנרשמו על שמותיהם של משפחות הכפר באופן רשמי בשנת 1892בתקופת השלטון הטורקי. חדר הלימוד הראשון נבנה בכפר בשנת 1899על ידי הכמרים הקתולים הגרמניים מכנסיית אלטאבע’ה בגליל ,והוא יועד לבנים בלבד .בשנת 1905נבנה חדר לימוד דומה לבנות .בשנת ,1943 בתקופת המנדט הבריטי ,נבנה בית ספר יסודי ממלכתי משני חדרים שעדיין קיימים עד היום ומשמשים את בית הספר. הכנסייה הראשונה נבנתה לעדה הקתולית בשנת 1879בזכות המאמצים של הכומר בולוס אשקר ותושבי הכפר .בשנת 1928 נבנתה כנסייה אורטודוקסית .לאחר הקמת מדינת ישראל עברו 7//6 לעילבון פליטים מוסלמים מכפר חטין ,אלה היו המשפחות המוסלמיות הראשונות שגרו בעילבון .אחר כך החל מבצע יישוב הבדואים ורבים מהם ,שגרו במאהלים על הגבעות הסמוכות ,עברו לגור בתוך עילבון .בשנת 1993נבנה בכפר מסגד. במרכז הכפר הישן יש כיכר ששטחה כ- 160מטר מרובע .כיכר זו שימשה למסיבות וחתונות והייתה למקום מפגש לתושבי הכפר לקראת התפילה בכנסייה הסמוכה כל יום ראשון .אחרי הנּכבה הכיכר הזאת נקראה גם כיכר החללים ,לזכר חללי עילבון שנרצחו על ידי חיילים ישראליים מיד עם כיבוש הכפר ב 30 -באוקטובר .1948 כיבוש הכפר ,הטבח והגירוש חיילים מחטיבת גולני כבשו את הכפר ב 30.10.1948-אחרי קרב נגד חיילים מצבא ההצלה הערבי שנסוג מהכפר ומאזור הצפון יום קודם .תושבי הכפר הניפו דגלים לבנים על גגות בתיהם ,וכשהחיילים נכנסו לכפר קיבלו כוהני הדת את פניהם .האנשים התאספו בכנסיות והכמרים הודיעו באופן רשמי על כניעת הכפר .ההיסטוריון בני מוריס טוען בספרו שהחיילים אשר הסתובבו בתוך הכפר “מצאו באחד הבתים את ראשיהם הכרותים של שני חיילים ישראליים” שנהרגו מבעוד מועד .מראיונות עם תושבי הכפר עולה שתושבי הכפר מכירים את הסיפור של החיילים ואומרים שהם נהרגו וראשיהם נכרתו על ידי חיילים מצבא ההצלה .החיילים הישראלים הוציאו את התושבים מהכנסיות, ירו לעברם והרגו את הראשון מתוכם ביציאה מהכנסייה .הם צופפו את כל התושבים בכיכר המרכזית של הכפר ופקדו עליהם לשבת .אז בחרו מהם שנים עשר צעירים והורו להם לקום .את שאר התושבים הם גירשו מיד ללבנון .זמן קצר אחרי שהתושבים עזבו ,רצחו החיילים הישראלים את שנים עשר הצעירים מעילבון בסמטאות הכפר ובכיכר .הידיעות על הטבח הגיעו לממשלות באירופה ולאו”ם שלחצו והכריחו את ישראל להסכים להשבת כל תושבי עילבון לכפרם .הללו החלו לשוב כשבועיים אחרי הטבח והגירוש. ב 2.11.1948 -ביצעו החיילים הישראליים טבח נוסף על אדמת עילבון בעמק אלבטוף [נטופה] .הם הובילו חמשה עשר גברים משבט אלמואסי שגר באזור והוציאו אותם להורג .אדם אחד ניצל מהמוות .שמו סעד מחמד אלד’יּב והוא שחשף את סיפור הטבח .למותר לציין שאף חייל ישראלי לא הועמד למשפט על פשעי המלחמה שבוצעו בתושבי עילבון ואלמואסי .ישראל גירשה את מרבית שבט אלמואסי ,שמספר בניו היה כ 2000 -אנשים וגרו בגליל ובאזור שבין צפת לטבריה ,לכיוון סוריה .המעטים שנותרו בארץ גר חלקם בעילבון עד היום. املصادر -מקורות -مصطفى مراد الدباغ ,بالدنا فلسطني ,كفر قرع.2002 , -الياس صليبا سرور ,عيلبون تاريخ وذكريات ,الناصرة.1997 , الياس صليبا سرور ,النكبة في عيلبون ,عيلبون.1998 , بني موريس ,نشأة مشكلة الالجئني الفلسطينيني ,1949 - 1947تل أبيب.2002 , مقابالت مع أهال من عيلبون. בני מוריס ,לידתה של בעיית הפליטים הפלסטינים ,1949 – 1947תל אביב.2002 , - www.wajeb.org - www.eilaboun.com عيلبون قرية عربية فلسطينية تقع في منطقة اجلليل غرب بحيرة طبرية على الطرف الشمالي الشرقي لسهل البطوف. يسكنها اليوم حوالي 5000نسمة .وتعتبر من قضاء طبرية .يحدها من الغرب قرية دير حنا ومن اجلنوب قرية البعينة ومن الشمال قرية املغار ،من اجلنوب خربة أم العمد الواقعة على الشارع الرئيسي من عيلبون إلى مسكنة املسمى اليوم مفرق جوالني ،ومن الشرق جبل احلامي .وكانت قرى كثيرة من قضاء طبرية تقع بجوار عيلبون حتى النكبة ومت طرد أهلها وتدميرها من قبل االحتالل الصهيوني عام 1948مثل :املنصورة ،منرين، لوبية ،كفر سبت ،الشجرة ،حطني ،خربة الوعرة السودا، وادي احلمام وغيرها .ترتفع القرية حوالي 200متر عن سطح البحر .تعتبر عيلبون منطقة تاريخية تنتشر حولها عدة مناطق أثرية مثل خربة ممليا شمال شرقي القرية، وخربة نتيف جنوب غرب القرية وبها عنب ناطف ،وخربة سعد جنوب شرق عيلبون وخربة مسكنة جنوب القرية، وخربة أم العمد تقع بني عيلبون ومسكنة .كانت القرية مأهولة خالل عدة فترات عبر التاريخ وقد عرفها الرومان باسم أيالبو .Ailaboذكرت مخطوطة من أرشيف الكنيس اليهودي في القاهرة أيضا اسم عيلبون حيث حكت املخطوطة عن عائالت الكهنة اليهود الذين هربوا من القدس بعد خراب الهيكل الثاني واستوطنت في قرى اجلليل ،وفي عيلبون استوطنت عائلة "قوص" .ويبدو أن القرية كانت عامرة سنة 200ق.م وكذلك خالل احلقبة البيزنطية (بني السنني 636 – 324للميالد) .وكما يبدو، هجرت القرية في مرحلة الحقه ملدة مجهولة ،ثم جتددت احلياة فيها في القرن الـ 17بواسطة عائالت قدمت من القرى املجاورة مثل عرابة ،دير حنا ،سخنني واملغار. كان عدد سكان عيلبون عام 1922حوالي 320نسمة وفي عام 1931كان بها 404أشخاص ،وفي عام 1945سكنها 530نسمة .وحسب إحصائيات 1949 كان عدد سكانها 675نسمة .وميلك سكان عيلبون 14712دومنا من األراضي قاموا بتسجيلها رسمي ًا عام ،1892خالل احلكم التركي. 9//8 غرفة التعليم األولى بنيت في القرية بتمويل الكهنة الكاثوليكيني األملان من كنيسة الطابغة سنة ,1899وتعلم فيها 24طالبا من الذكور فقط .وفي سنة 1905بنيت غرفة تعليم مشابهة للبنات ،وفي سنة 1943إبان االنتداب البريطاني ،بنيت في القرية مدرسة ابتدائية رسمية مكونة من غرفتني ,وهما موجودتان حتى يومنا هذا وتستعمالن كغرف للتعليم. بنيت الكنيسة األولى في القرية لطائفة الروم الكاثوليك سنة 1879بسعي األب بولس اشقر وسكان القرية .وبنيت سنة 1928كنيسة جديدة لطائفة الروم االرثوذوكس .بعد إقامة دولة إسرائيل جاء إلى عيلبون مهجرون من قرية حطني ،و كانت هذه العائالت األولى املسلمة التي سكنت في عيلبون .ثم بدأت حملة توطني البدو فجاء إلى عيلبون كثيرون ممن سكنوا بجوارها من قبل ،ومت بناء أول مسجد فيها عام .1993 تتوسط القرية القدمية ساحة ال تزيد مساحتها على 160مترا مربعا ،تسمى أيض ًا احلارة، كانت تستخدم للحفالت الليلية واألعراس، وكانت تتم فيها لقاءات رجال القرية صباح كل يوم أحد قبل توجههم إلى الكنيسة ألداء الصالة .وبعد النكبة أطلق على الساحة أيض ًا اسم ساحة الشهداء تخليدا لذكرى شهداء عيلبون الذين اغتالهم اجليش اإلسرائيلي بدم بارد فور احتالل القرية يوم .30.10.1948 احتالل عيلبون احتل لواء جوالني قرية عيلبون في 30تشرين األول 1948بعد معركة مع فرقة من جيش اإلنقاذ الذي انسحب من املنطقة شماال قبل ذلك بيوم واحد .رفع سكان القرية األعالم البيضاء وعندما دخل اجلنود القرية استقبلهم خوري القرية .جتمع الناس في الكنائس وأعلن رجال الدين رسمي ًا عن استسالم قريتهم .يذكر املؤرخ اإلسرائيلي بني موريس في كتابه أن اجلنود الذين جتولوا في القرية وجدوا رأسي جنديني إسرائيليني كانا قد قتال من قبل .يعرف أهالي القرية قصة اجلنديني اللذين قتال على يد جنود من جيش اإلنقاذ .أخرج اجلنود اإلسرائيليون املواطنني من الكنائس وأطلقوا النار باجتاههم إلرهابهم فقتلوا منهم رج ً ال واحد ًا ،ثم حشروهم في احلارة ،ساحة البلد املركزية .اختار قائد الفرقة اإلسرائيلية اثني عشر شابا وطرد باقي السكان إلى لبنان .في نفس اليوم قام اجلنود اإلسرائيليون بإعدام الشباب االثني عشر داخل القرية بدم بارد. وصلت أنباء املجزرة إلى احلكومات األوروبية واألمم املتحدة التي ضغطت على إسرائيل وأجبرتها على إعادة أهالي عيلبون إلى قريتهم بعد حوالي أسبوعني من االحتالل والطرد واملجزرة .وفي 2تشرين ثان ارتكب اجلنود اإلسرائيليون مجزرة أخرى على أرض عيلبون في سهل البطوف حيث اقتاد اجلنود 15شاب ًا من عشيرة املواسي التي كانت تقطن في املنطقة وقاموا بإعدامهم .جنا شخص واحد اسمه سعد محمد الذيب من املوت وكشف أمر املجزرة .قامت إسرائيل بترحيل الغالبية العظمى من عشيرة املواسي التي كان عدد أفرادها في منطقة اجلليل وطبرية وصفد حوالي 2000نسمة إلى سوريا ،ويسكن قسم ممن بقي بالبالد في قرية عيلبون. עדות ח’ליל חסין עַּו ַד אלשּו ָאהדה – אבו אבראהים ( בן )82 עילבון18.10.2010 , מזַּקָה “ שבט אלמואסי התגורר בסיּבאנהְ , ואלחאמי[ .שמות מקומות באזור עילבון והגליל]. הם היו רבים ,בערך .2000אנחנו ,המשפחה שלי ,אבא והאחים שלי ,גרנו באוהל על ההר המערבי באזור שנקרא קדא סאלח .הבית שלנו היה מבודד על ההר .צבא ההגנה היה על הגבעות מסביב ,עין אלנאטף ואבו ג’דעון ואלחאמי .היהודים היו בנמרין ממול .הם ירו על ההגנה וההגנה ירו על צבא ההצלה .ומי היה חשוד? אנחנו .צבא הערבים היו אומרים שאנחנו בוגדים .למרות שגרנו באזור שבצד שלהם. פעם הּכו אותי ,תפסו אותי בהר המערבי ושאלו מי אני ואיפה אני גר? התחילו לצעוק עלי בוגד ולהרביץ לי .בחודש אוקטובר 1948חיילי ההגנה נכנסו לעילבון .צבא ההצלה ברח בלילה לפני כן. רק קבוצה אחת המשיכה לירות במשך הלילה כי לא ידעה על נסיגת צבא ההצלה .בבוקר גם הם נסוגו דרך ההרים .הבית שלנו היה על ההר המערבי ,הגיעו אלינו באותו יום אנשים מעילבון, פדל עיד זכרונו לברכה ,אבראהים אלנמר, עבדאללה סלים ויונס סרור ועוד .הם באו להתחבא מההגנה .היה מסוכן באותם ימים. מהבית שלנו ראינו שההגנה מובילים את תושבי עילבון לכיוון אלחמרא ,אנחנו רואים אותם .פדל אמר ליונס שהוא מתכוון לשלוח את אמא שלי לתוך הכפר כדי שתדע מה מתרחש .היא הלכה. יונס אמר שגם הוא רוצה ללכת לכפר .הציעו לו לא ללכת כי היה מסוכן וגם כדי שהיהודים לא ישימו לב לקבוצה הזאת .הוא התעקש וירד לכיוון הכפר .בדרך תפסו אותו היהודים ,חקרו אותו ,שאלו מי איתך ,אמר יש עוד כמה גברים למעלה בהר .אמרו לו לך תגיד להם שיסגירו את עצמם ,יניפו כאפיה לבנה ,ירימו את הידיים שלהם ויבואו לכיוון שלנו .כך היה .היהודים 11//10 שלי ,ונשארתי בחיים .הוא ביקש שארים העמידו אותם ליד המעיין בשורה ואיימו אותו ואקח אותו .אמרתי לו שאני לא יכול. לירות בהם .הכומר מֻרקֻס רץ לעברם וצעק לא רציתי .למרות שהייתי בן .19-20עזבתי עליהם ,מה לא מספיק מה ששחטתם?. אותו .אחרי קצת זמן הגיעה אישה שמּה היהודים אמרו לו לך לכנסייה שלך .במקרה זְהַּי ָה אלפּואז ,והיא הרימה אותו על גבה עבר רכב של האו”ם וזה הציל את האנשים. והרחיקה אותו .אחר כך הביאה חמור, היהודים לקחו אותם למעצר ונשארו בו הרכיבה אותו על החמור ,לקחה אותו 3-4חודשים .אני שמעתי את הסיפור מהם למערה באזור אלנמיס ,והחביאה אותו. אחרי שיצאו מהכלא. במשך ימים הביאה לו אוכל .בהגנה ידעו תמיד שמענו את קולות הירי .הם הרגו על הסיפור והגיעו לזְהַּי ָה ,היא הכחישה אנשים בתוך עילבון והרגו 15גברים משבט ואמרה שהמשפחה שלו אלמּואסי ,שם באם הגיעה ולקחה אותו אלת’נאיא .אני הייתי לסוריה .כמובן הוא היה באזור רועה את הצאן עדיין במערה .אחרי שלנו .ירדתי לעמק. איזה תקופה אמא שלו באב אלת’נאיא ליד אכן לקחה אותו לסוריה. עמק אלבטוף [נטופה]. הוא נשאר בחיים .שמענו ראיתי איש מתחבא אותו שולח דרישת שלום מאחורי שיח .הוא הרים ברדיו .הוא אמר אני את ראשו ,זיהיתי אותו, שולח ברכות לאחותי הוא משלנו ,שמו סעד זְהַּי ָה שהצילה אותי. משבט אלמואסי [סעד אני בעצמי קברתי את מחמד אלד’יב] ,שאלתי קורבנות אלמַּואסי ,עם מה קרה? ,הוא אמר: ענאן) כפר ליד (נהרג שּופאני ִס ִ’רי ג ָמעאן ס האח שלי מחמד ,וגם ירו בנו ,היינו 16אנשים, سمعان جريس شوفاني היה איתנו אסמאעיל הרגו 14במקום ,אני Sam’an Jiryis Shufani אלחמיד וגם בנו של ועוד אחד ,שמו מעג’ל אלחסין. אסמאעיל עטיה ,נפצענו ונשארנו היו מתים באזור באב אלת’נאיא ,בדרך בחיים .הם כנראה הרגישו שאנחנו בחיים שמצד ימין יורדת אל אלבטוף [נטופה], וחזרו אלינו עוד פעם .ירו במעג’ל כדור בין נורו במורד הגבעה .היו שורה אחת ,חלק העיניים שלו .הוא מת במקום .אני היה לי נפל לצד הזה וחלק לצד ההוא ,הם נורו מזל ,הכדור גירד לי את הראש ועבר מעלי. מקדימה ,היו מרוססים ,חלק בחזה ,חלק החייל אמר לי אתה חייב למות .הוא הכניס בראש וחלק בצד .אני ידעתי על הסיפור את הרובה לתוך הפה שלי וירה .הוא חשב שלהם מסעד שפגשתי אותו ,הוא הראה שהרג אותי .הכדור יצא באלכסון מהפנים ההצלה הוא שעשה הכל. לי את מקום הגופות. הייתה אשמה נגד עילבון באתי עם האח שלי ועוד על רצח שני חיילים יהודים אנשים .השארנו אחד וכריתת ראשם .צבא שישגיח על האזור ויזהיר ההצלה הם שעשו זאת. אותנו אם חיילי ההגנה אפילו הכומר צעק על חיילי יבואו .הכנסנו את הגופות צבא ההצלה ואמר להם בתוך מערה בח’רבת שזה אינו מעשה בני אדם. עין אלנאטִף .באלבטוף. אסור לכם לעשות כך. כאשר חפרו את תעלת גם אלמואסי לא אשמים. המים של מקורות [המוביל ההגנה מצאו אצל אחד את הוצאנו הארצי] מהם מחסנית נשק שלקח העצמות שלהם ,בעגלת מחיילי צבא ההצלה. טרקטור ,וקברנו אותם ּבַדיע ג ִ’רי ִס זְרֵיק بديع جريس زريق היהודים כעסו עליהם במערה אחרת .אלה היו ’Badi Jiryis Zreiq בגלל זה .וגם כאשר קרובי משפחה שלי .אחרי קבוצה אחת של צבא שנפתח בית הקברות ההצלה 10-12 ,אנשים, שלנו בעילבון ,העברנו לא נסוגה בזמן וירתה על ההגנה הם שוב את העצמות שלהם וקברנו אותן האשימו את אנשי עילבון שיורים עליהם. שם ,אולי לפני עשר שנים .אני הכרתי את נתקלתי בחיילים ההם ואני הודעתי להם הנרצחים .היה ביניהם סעד ,חסין ,סעיד, שישראל כבשה את הארץ”. מחמוד חסן אלנאדר ,אחמד חסן אלנאדר, עטיה אלחמוד ,מִקּבִל ,מִעג ִ’ל ,נאיף אלסעיד ו...כולם קרובי משפחה מאלמואסי. אנשי עילבון עזבו ,ומי שהחזיר אותם הוא הכומר מֻרקֻס .הוא הלך לשגרירויות בריטניה וצרפת ואמריקה בלבנון .אחר כך הגיעה משלחת של האו”ם לעילבון .אנחנו לא קרה לנו כלום .בא קצין יהודי למאהל שלנו ואמר שלא יעשו לנו שום דבר רע. רק ביקש שלא נסתובב רחוק עד שירגעו העניינים .ביקש שהנשים לא יגיעו הרבה למעיין לקחת מים. צבא ההצלה הוא שהשחיר את השם שלנו. עילבון לא פשעו וגם לא אלמואסי .צבא 13//12 شهادة خليل حسني عوض الشواهدة - أبو إبراهيم ( 82سنة) عيلبون 18.10.2010 [أنا قبرت ضحايا املواسي ،أنا وأخوي محمد واسماعيل احلميد وابن اسماعيل احلسني. كانوا مقتولني بباب الثنايا بالطريق اللي على إيدك اليمني يه ّود على البطوف، انقتلوا باخللة .كانوا صف واحد ،إشي واقع هيك وإشي واقع هيك] “ املواسي كانوا ساكنني بسيبانة ومزقـّة وباحلامي. كانوا كثير حوالي .2000احنا كنا ساكنني ببيت شعر باجلبل الغربي بقضا صالح ،بيتنا كان حلاله باجلبل، بيت أبوي واوالده .جيش االنقاذ كان هون بالصفاح، عند عني الناطف وأبو جدعون وباحلامي ،اليهود كانوا ب ِنمرين .وكانوا يطخـّوا على الهجناه ،والهجناه يطخـّوا عليهم .ومني املتهوم؟ احنا .جيش العرب كانوا يقولوا عنا خَ َون .مع إنه كنا ساكنني بجهتم .أنا ضربوني مرة ،القوني باجلبل الغربي وسألوني مني أنا ووين ساكن وصاروا يقولوا عني خاين ويضربوني .بشهر 10.1948دخلوا الهجناه على عيلبون وجيش االنقاذ انهزم بالليل .كان فرقة من جيش االنقاذ ظلت تقاتل ومعهاش خبر ،ظلوا يضربوا نار لوجه النهار وبعدين انسحبوا مع اجلبال .احنا نازلني باجلبل الغربي ،أجا عنا فضل عيد ،الله يرحمه ،وإبراهيم النمر وعبد الله السليم ويونس سرور وغيرهم من عيلبون .أجو عندنا منهزمني من اخلطر ،من الهجناه .من اجلبل شفنا انهم سايقني أهل عيلبون باجتاه احلمرا ،واحنا شايفني كل احلاجة ،يعني إشي .فضل قال ليونس أنه ب ّده يبعث ّ أمي ،على البلد حتى يعرف شو بصير فيها ،راحت .وبعد شوي قال يونس بدي احلقها عالبلد .قالوا له أل ما تروح بسبب اخلطر ،وحتى ال جتيب جيش اليهود علينا .راح وما رد عليهم ،عند مدخل البلد مسكوه اليهود وحققوا معه وسألوه مني معك فقال معي جماعة هناك باجلبل. قالوا له روح خليهم يسلـّموا حالهم ويرفعوا حطة بيضا ويرفعوا ايديهم وييجوا .صففوهن عند عني عيلبون وكانوا بدهم يطخوهم .هجم اخلوري مرقس وصار يصيح ما كفاكم اللي ذبحتوهم .قالوا يا خوري فوت على كنيستك. بالصدفة أجت سيارة هيئة األمم .وقتها اليهود أخذوهم على السجن وحبسوهم ثالث أربع أشهر .أنا سمعت القصة منهم بعد ما طلعوا من السجن. كنا نسمع صوت البارود .قتلوا ناس من عيلبون وقتلوا 15نفر من املواسي هون بأم الثنايا .أنا كنت سارح بطرشنا ،نزلت على السهل ،باب الثنايا هو جنب البطوف ،شفت واحد البد ورا السريسة ،رفع راسه ،عرفته ،من جماعتنا ،اسمه سعد من املواسي ،سألته شو صار؟ قال طخونا ،كنا 16 زملة ،قتلوا 14وأنا وكمان واحد ،معجل العطية، ما متنا ،بس اجنرحنا .حسـّوا فينا ورجعوا مرة ثانية ،طخوا معجل بني عيونه ،ومات عاحملل .أنا أجت الرصاصة فوق راسي ،قال اجلندي الزم متوت .حط البارودة بثمـّه وطخـّه، طلعت الرصاصة من جنب ثمـّه وظل عايش. طلب مني أحمله قلت له ما بقدر أحملك ،مع إنه عمري كان حوالي 20 – 19سنة .بعد ما رحت ،أجت واحدة اسمها زهيـَّة الفواز ،وحملته على ظهرها ،وبعدين جابت حمار وحملته على احلمار وخبـّته مبغارة بباب النميس ،صارت توخذ له أكل وتطعمه ،عرفوا الهجناه باملوضوع وإنه واحد سلم منهم ،وعرفوا من الناس عن زهيـة ،سألوها الهجناه عن الشخص اللي كان عايش قالت لهم أجت امـّه وأخذته على سوريا، ولكن هو كان بعده باملغارة .بعد فترة أجت أمه فع ً ال وأخذته على سوريا .وظل عايش .وبعث سالم من سوريا بالراديو ،وقال ببعث سالم ألختي زهيـَّة اللي أنقذتني. أنا قبرت ضحايا املواسي ،أنا وأخوي محمد واسماعيل احلميد وابن اسماعيل احلسني. كانوا مقتولني بباب الثنايا بالطريق اللي على إيدك اليمني يه ّود على البطوف ،انقتلوا باخللة. كانوا صف واحد ،إشي واقع هيك وإشي واقع هيك .مطخوخني من قدام .مرشوشني رش ،إشي بصدره إشي براسه وإشي بجنبه. أنا عرفت من سعد اللي القيته عايش ،هو دلني على مكانهم .رحت ناديت أخوي وناس ثانيني .حطينا واحد يراقب عشان ينبهنا إذا الهجناه بتيجي .حطينا اجلثث مبغارة بخربة عني الناطف .جنب البطوف .ملا أجت شركة املي ،نقلناهم على “مقوروت” وحفروا قناة ّ مغارة ثانية .هذول قرايبي .كانوا عظام. حملناهم على سلة تراكتور ونقلناهم على مغارة ثانية وسكرنا املغارة عليهم .وبعد فترة ملا صار عندنا مقبرة بعيلبون جبنا عظامهم وقبرناهم مبقبرة عيلبون .ميكن قبل عشر سنني .كنت أعرف املقتولني ،سعد وحسني وسعيد ومحمود حسن النادر واحمد حسن النادر وعطية احلمود ومقبل ومعجل ونايف السعيـّد .كلهم قرايب من املواسي. عيلبون هجـّت واللي رجعها اخلوري مرقس، راح لسفارة بريطانيا وفرنسا وأميركا بلبنان. أجا وفد على عيلبون .احنا ما صار علينا إشي .أجا علينا ضابط يهودي وقال أنتو ما بصير عليكم إشي ،بس بهذي األيام ما تطلعوا بعيد حتى تهدا احلركة .ما تخلوا النسوان مي من العني. تطلع بعيد وال متلـّي ّ جيش االنقاذ هو اللي شوه اسمنا .عيلبون ما اذنبت واملواسي ما اذنبت .جيش االنقاذ هو اللي عمل كل شي .كان اتهام ألهل عيلبون على اللي عملوه جيش االنقاذ ملا قتلوا جنديني يهود وقطعوا روسهم .اخلوري صاح على جيش االنقاذ وقال لهم هذا مش عمل بني آدمني، حرام عليكم. غير هيك ،الهجناه مسكوا جناد عند واحد من املواسي كان أخذه من جيش االنقاذ ،هذا جاب غضب عاملواسي .وملا فرقة 10-12 ،شخص، من جيش االنقاذ ما انسحبت بالوقت وظلت تطخ اتهموا أهل عيلبون انهم كانوا يطخوا عاليهود. جيش االنقاذ انهزم .أنا شفت جنود من هذي الفرقة وخبرتهم إنه إسرائيل احتلت البالد”. 15//14 עדות ברּכאת פיאד סלימאן - אבו עאטף (בן )78 עילבון 18.10.2010 “ בשנת 1948הייתי בן .16דרומית לכפר היו מטעי זיתים .שם היה צבא ההצלה הערבי .היה להם כוחות בכל האזור .כמה אנשים מעילבון התגייסו לצבא ההצלה .היו מקבלים שכר חודשי .בתקופה האחרונה היו רק אחד או שניים מהכפר בצבא ההצלה .הם היו סּכ ַנה ,צומת מ ְ כאן כמעט שנה .האזור מנצרת עד ַ סּכ ַנה מזרחה מ ְ גולני היום ,היה בידי היהודים .מ ַ היה בידי היהודים .מקצה עמק אלבטוף [נטופה] ומערבה היה בידי הערבים .צבא ההצלה ,בתיאום עם היהודים ,נסוג בשקט ולא רצה שאנחנו נדע .זה היה באוקטובר .לפני זה היו מעט התכתשויות בין שני הצדדים .היו אחד מול השני משני עברי הכביש, צבא ההצלה היה בצד הזה של הכביש ,היהודים היו מהכביש והלאה .יוסף אלשבלי ,מעילבון ,היה בצבא ההצלה ,כאשר ידע שרוצים לסגת ביקש לבוא לכפר כדי להודיע למשפחתו ,אבל המפקד שלו אסר עליו לבוא לכפר .אף ביקש ממנו ומחייל אחר מסעודיה ,לעבור בין העמדות והתצפיות שלהם ולהודיע לחיילים על ההחלטה לסגת .בכל עמדה היו 4-5חיילים .הודיעו לכל הקבוצות חוץ מאחת שהתמקמה מזרחית לכפר .יוסף אלשבלי היה האיש שידע על מיקום החיילים ,אמר לחברו הסעודי שאין יותר עמדות והלכו מבלי להודיע לעמדה המזרחית. הוא עדיין חי ,בן 82וגר בבית פה לידי .בלילה צבא ההצלה נסוג בכיוון אלמע’אר ואלראמה .בינתיים קבוצת החיילים שלא ידעו על הנסיגה עדיין נלחמו. היהודים יצרו קשר עם צבא ההצלה ושאלו למה עוד לא פיניתם את האזור? אמרו להם שאנחנו יצאנו והגענו כבר לאלראמה .ואמרו גם שמי שנלחם בכם אלה אנשי עילבון .בימים ההם עילבון היה כפר קטן, אין בו נשק .היהודים נכנסו לכפר ביום שבת בבוקר עם הזריחה .הם הגיעו לכנסייה .הייתי שם בכנסייה כמעט כל הלילה .היהודים ירו בלילה פגז שנפל ליד בית ג’מאל עיד ,וחלק מהבית נהרס. האנשים יעצו אחד לשני ללכת להתחבא בכנסייה כי המבנה שלה חזק ,כי הקשתות של הכנסייה חזקות יותר מבית רגיל .התאספנו בתוך הכנסייה גברים ,נשים וילדים .רק הקשישים מאוד נשארו בבתים .הבית שלנו קרוב מאוד לכנסייה .כאן בבית היו פרות ,עזים ,צאן, יונים ותרנגולות .הוציאו אותנו מהכנסייה ואספו אותנו באלחארה ,חצר במרכז הכפר. שם היינו עושים את החתונות .כל האנשים ישבו כפופים והרימו ידיים .ישבתי כמו כולם, והאח שלי איתנו .התחילו לבחור צעירים. אחי היה בן .21-22היה פקיד בירושלים אצל מושל המחוז הבריטי .הוא היה משכיל. הנה הוא (הוא מביא את התמונה שלו), קוראים לו מילאד [הולדת] .הם בחרו 14 צעירים ,וציוו על שאר האנשים לצאת לכיוון אלמע’אר .היו כמה חיילים על הגגות ,אולי .5-6האח שלי היה לידי ,אני הייתי קטן. מתוך ה – 14שבחרו היה איש אחד זר, מחוראן (ירדן) ,איש שחור שעבד בכפר, שמו עאז ַר .אנשים שהתנדבו בצבא ההצלה כמה ימים היו מבקשים מעאזר להחליף אותם בעבודתם ,ומשלמים לו .אני באותה שנה הייתי עדיין בכיתה ז בבית הספר. לפני שבנו בכפר בית ספר למדתי בנצרת, יש לי אחות בנצרת ,למדתי שם שנתיים עד שבנו כאן בית ספר בסביבות שנת .1943אני הכרתי את כל ה 14-הצעירים שהיהודים הוציאו מביננו .נעים ע’נטוס זריק ,האח שלי מילאד פ’יאד סלימאן ,זּכי נח’לה ,רג’א אללּביּבי ,חנא אבראהים ח’ורי, פ’ואד נופל מיכאיל ,האח היחיד של זּכּיה ושל אשתו של חנא אלשּבלי ,בדיע זריק, ג’ריס שּבלי אחיו של יוסף שבלי שהיה בצבא ההצלה ,פ’דל אלעילבוני ,מחמד ח’אלד אסעד מחטין ,עבדאללה שופאני ומיכאיל .סמעאן אלשופאני נהרג ליד כפר ענאן [מול כפר חנניה] .הגענו לשם סביב השעה .10הלכנו ברגל ,הגענו לאלמע’אר וראינו שגם הוא נכבש ,אנשים הניפו דגלים לבנים .הורו לנו להמשיך ללכת ,הגענו עד לעץ האלון שבכפר ענאן .עץ ענק ,כל הכפר יש מתחתיו .בצהריים האנשים נהיו רעבים. נכנסנו לכפר ענאן לבקש אוכל אבל הם גירשו אותנו ואמרו “תלכו מכאן בוגדים”. סירבו לתת לנו אוכל .אחר הצהריים הגיע רכב צבאי מכיוון אלראמה ,וממנו זרקו לחם על הכביש .האנשים התנפלו על הלחם. מהכיוון השני הגיע רכב צבאי אחר ,מצד אלמע’אר לכיוון שלנו .החיילים ברכב הזה ראו אותנו מתנפלים על הרכב הראשון והתחילו לירות לעברנו. מהירי הזה נהרג סמעאן אלשופאני .תופיק חנא נפצע .אני הייתי עד לאירוע הזה. חזרנו לשבת ליד העץ .חייל אחד בא ואמר שהירי היה בטעות .הם ביקשו שנמשיך ללכת לכיוון פראדיה [פרוד] .נהיה חושך, ביקשנו מחסה ואוכל מתושבי פראדיה אבל גם הם סירבו לתת לנו .החיילים היהודיים אספו אותנו ,העמידו את הגברים בנפרד מהנשים ,ולקחו את כל הכסף שהיה אצל הגברים .אחר כך אמרו שהם רוצים עוד 50לירות ,ואמרו או שתביאו 50 לירות או שנהרוג עשרה צעירים .הגברים, בעיקר הזקנים ,התחילו להתייעץ ,אבל אין להם כסף .איש אחד מהם ,שמו אבראהים אלחַּו ָא ,שהיה בעל מכולת ,קרא לאשתו וביקש שתתן לו כסף ,אמר לה אם יש לך 50לירות נקנה בהן חיים של 10גברים מעילבון .היא נתנה את הכסף לבעלה ונתנו אותו לחיילים .ישנו ברחובות של פראדיה ,בחוץ .למחרת היהודים אספו את האנשים ,לקחו 55גברים ,ועוד שני נערים, הם אדיב חנא יעפיף מיכאיל .את שני הנערים הם שלחו לבדם לכיוון לבנון ,ונתנו להם כיכר לחם .שני הנערים הגיעו לכפר יארון בלבנון ,שם יש לנו קרובי משפחה, הארכיבישוף סלּום היה קרוב משפחה שלנו מיארון .את 55הגברים לקחו למעצר באזור נהלל .הם נשארו במעצר אולי 6-7 חודשים .אחרי פראדיה אמרו לנו שנלך ללבנון .וגם גירשו את תושבי פראדיה .ליד ספַד [צפת] נשארנו יומיים בין הזיתים. ַ היהודים היו מביאים מיכל מים פעם כל 17//16 פברואר הוא בא ולקח 24שעות ,היו נותנים לנו את אמא שלי ואחותי, לשתות במכסה המימיה ואני נשארתי בחריסה שלהם .אחרי כן הורו לנו לבד .עד אז אף אחד להמשיך ,הגענו ללבנון לא אמר לי שהאח בלילה ,ישּנּו בין העצים שלי נרצח ,או מה קרה ובבוקר ידענו שאנחנו בכפר .הם השאירו בכפר אלרְמֵיש .המשכנו אותי בחריסה כי פחדו מזרחה לכיוון יארון כדי שיקרה לי משהו אם ללכת לקרובי המשפחה אחזור לעילבון .אחרי שלנו .שם הכינו אוכל כחודשיים וחצי ,אחרי לכולנו .כשהיינו שם שראו שהיהודים לא פרצה שמועה שהיהודים ממשיכים להרוג אנשים הגיעו ליארון ,ברחנו. בכפר ,בא אבא שלי אחרי קצת זמן חזרנו כי פַדל פַדלו עילבוני فضل فضلو عيلبوني לחריסה ולקח אותי לא היה כלום ,היהודים Fadl Fadlo ‘Eilabuni חזרה לעילבון .זה היה אּבִל לא באו .הלכנו לעין ִ באמצע חודש אפריל. [כפר בדרום לבנון] ,שם יום יומיים לפני הפסחא .בעילבון כמובן קיבלו אותנו יפה ,הצעירים שלהם היו נפגשתי עם כולם ובאו אנשים לבקר אותי מסתובבים בינינו ומגישים לנו אוכל .אחרי בבית .צעיר אחד ,בגיל שלי ,בא לראות אותי שבוע שלחו אותנו למחנה הפליטים מִּי ֶה ואז גם אמר לי “אני משתתף בצערך” .לא ּומִּי ֶה .אני עליתי לאוטובוס שהביאו ,בדרך הבנתי למה הוא אומר זאת .רק אז סיפרו לי האוטובוס התהפך על הצד ,הדלת שלו על שהאח שלי מילאד נרצח .סיפרו לי מה הייתה למעלה .הוצאנו דרך הדלת את כל קרה עם שאר הצעירים. האנשים והילדים מהאוטובוס. התחלנו את החיים שלנו מחדש .לא היה ישנו על הקש בגורן שהיה קרוב .קרוב לנו חמישה גרוש לקנות סכין גילוח .אבא טּבַרִּי ָא ,היה כבר בלבנון משפחה שלנו מ ַ שלי הלך לקרובים שלנו בסכנין וביקש טּבַרִּי ָא ,שמו פַרַג’ באלדאמּור מאז כיבוש ַ עזרה .כשאבא שלי הגיע ראשון לבית שלנו אלעילבוני ,שמע שאנשי עילבון ,הוא חיפש הוא מצא אותו ריק מכל דבר .הכל הלך, ומצא אותנו ,לקח אותנו לבית שלו ,ישנו אצלו. הפרות והעזים והכל .האו”ם נתן לנו בשנה גם בן דודה שלי ,אחיו של הארכיבישוף בֻטרס הראשונה הקצבה למזון .היהודים הציעו מעַּל ִם ,שעבר ללבנון כשנה לפני הכיבוש ,בא לנו לחתום על הסכם חכירה לאדמות שלנו, לקחת אותנו למנזר .הוא ביקש מהכומר של כל דונם בגרוש .סירבנו ,כי הבנו שאם היינו המנזר להביא אנשים מעילבון לישון במנזר. חותמים היינו מודים שהאדמה אינה שלנו, הכומר הסכים .נסענו איתו ,עברנו את בירות רכוש נטוש שעבר למדינה ,וכי אנחנו רק ואת ג’ּויה ,עיר על החוף ,עד שהגענו לחריסָה, חוכרים אותה .בזכות זה שהאנשים סירבו על הר גבוה ,שם היה המנזר .גרנו שם כמעט לחתום הם הצליחו להיאבק ולקבל את 4חודשים .המנזר שכר בשבילנו כמה בתים האדמה בחזרה”. וגרנו בהם .היינו כמה משפחות .בחודש דצמבר אבא שלי חזר לעילבון .בחודש شهادة بركات فياض سليمان – أبو عاطف ( 78سنة) عيلبون 18.10.2010 أبو عاطف يرفع صورة أخيه الشهيد ميالد فياض سليمان אבו עאטף מראה את תמונת אחיו הנרצח מילאד פיאד סלימאן “ بسنة 1948كان عمري 16سنة .البلد من اجلنوب كان فيها بس زيتون ،وهناك كان جيش االنقاذّ . حط قوة كبيرة بكل املنطقة .بجيش االنقاذ كان ناس من عيلبون ،كان الواحد ياخذ معاش شهري ،بآخر فترة ظل واحد أو اثنني من البلد .جيش االنقاذ كان حوالي سنة هون .كانت الناصرة مع اليهود حتى مسكنة (مفرق جوالني اليوم) ،من مسكنة وجلاي لليهود ،طرف البطوف وغرب مع العرب .جيش االنقاذ باالتفاق مع اليهود انسحب على السكت وب ّدوش البلد تعرف. هذا بشهر تشرين أول .كان مناوشات خفيفة بني الطرفني. بس كل طرف كان بجهة ،من الشارع وجاي كان جيش االنقاذ واليهود من الشارع وهناك .يوسف الشبلي ،من عيلبون ،كان بجيش االنقاذ ،ملا عرف إنه بدهن يطلعوا قال بدي أروح أخبـّر أخوتي ،قال له الضابط إنه ممنوع تروح على البلد، وطلب منه الضابط ومن كمان جندي سعودي يروحوا على كل قسامي واستقامات اجليش ويخبروهم باالنسحاب .بكل نقطة كان 4-5من جيش االنقاذ .ظل فرقة واحدة شرقي البلد وما خبروها ،يوسف الشبلي كان الدليل وقال إنه انهينا كل النقط ،وما خبـّر النقطة الشرقية .يوسف الشبلي بعده عايش وعمره حوالي 82سنة وهون بيته ،جاري .بالليل جيش االنقاذ انسحب باجتاه املغار والرامة ،وحالي ًا الفرقة اللي بقيت بعدها بتقاوم ،اتصلوا اليهود بقائد جيش االنقاذ وسألوه ليش بعدكم ما انسحبتوا؟ قال له احنا انسحبنا وصرنا عند الرامة ،اللي بقاوم فيكم هذول أهل عيلبون. بهذيك األيام عيلبون كانت صغيرة وما فيها سالح .فاتت اليهود يوم سبت الصبح مع طلوع النهار .أجو على الكنيسة. انا كنت بالكنيسة تقريبا كل الليل .اليهود ضربوا بالليل قنبلة أجت جنب دار جمال العيد .وهدمت قسم من العـَمرة. صارت أهل البلد تقول لبعضها انهزموا للكنيسة عشان الكنيسة قوية ،العقودة أقوى .اجتمعوا زالم ونسوان واوالد .بس العجـّز بقيوا بالبيوت .الكنيسة قريبة منا. وهون بالدار كان عنا بقر ومعزة وغنم وحمام وجاج. أطلعونا من الكنيسة وجمعونا باحلارة .هاي ساحة كانت األعراس تصير فيها .كل الناس قرمزت ورفعت إيديها .قعدت زي الناس وأخوي معنا .صاروا ينقوا 19//18 شباب .أخوي كان شاب عمره 21-22سنة ،فتنا نشحد أكل من البيوت ،بس الناس طحونا كان يشتغل بالقدس عند حاكم اللوا االجنليزي ،وقالوا لنا امشوا يا خـَون ،ما قبلوش يعطونا كان متعلم .هذا أخوي (يحضر صورته) اسمه أكل .بعد الظهر أجت سيارة جيش من جهة ميالد .صاروا ينقوا الشباب .اطلعوا 14الرامة ،صارت ترمي للناس خبز افرجني ،اجت وقالوا لباقي الناس اطلعوا من هون وروحوا دبابة ثانية بالعكس من املغار الجتاهنا ،شافت على املغار .نزلت الناس على الشارع الرئيسي الناس هاجمة على السيارة فصارت تطخ ،من ونزلت على املغار .كان جنود على احليطان ،هذا الطخ انقتل سمعان كانوا ميكن .5-6أخوي كان قاعد جنبي ،أنا الشوفاني ،وكمان واحد تصاوب هو توفيق حنا. كنت صغير .من الـ 14كان واحد غريب ،من أنا كنت هناك بهذي احلادثة .رجعنا على امللة. حوران ،أسمر وكان يشتغل بالبلد ،كان اسمه أجا واحد وقال إنه طخوا علينا بالغلط .قالوا لنا عازر .كانت الناس اللي تروح تساعد جيش يلال امشوا ،ساقوا كل البلد الجتاه فراضية. االنقاذ تستأجر عازر يشتغل بدالها .أنا كنت صارت الدنيا ليل ،فتنا بني البيوت ،صرنا نطلب أكل أو نفوت باملدرسة ،كنت بالصف السابع .كنت أتعلم [عند الظهر الناس جاعت ،فتنا نشحد على الدور بس الناس يطردونا .أجا جيش بالناصرة قبل ما يعملوا أكل من البيوت ،بس الناس طحونا اليهود وقفوا الزالم حلال خـون ،ما قبلوش مدرسة بالبلد .تعلمت وقالوا لنا امشوا يا َ والنسوان حلال .أخذوا سنتني حلد ما قاموا يعطونا أكل .بعد الظهر أجت سيارة املصاري من كل الزالم. مدرسة حوالي سنة جيش من جهة الرامة ،صارت ترمي .1943كل ال 14شاب للناس خبز افرجني ،اجت دبابة ثانية وبعدها قالوا بدنا كمان خمسني ليرة .أو بتجيبوا بعرفهن ،نعيم غنطوس بالعكس من املغار الجتاهنا ،شافت الناس خمسني ليرة أو بنطخ زريق وأخوي ميالد هاجمة على السيارة فصارت تطخ ،من عشر شباب .صارت فياض سليمان وزكي هذا الطخ انقتل سمعان الشوفاني] اخلتيارية تتشاور مع نخلة ورجا اللبيبي وحنا بعضها ،في واحد اسمه ابراهيم خوري وفؤاد نوفل مخايل ،أخوهن الوحداني لزكية ومرة ابراهيم احل ّوا ،هذا كان عنده دكانة ،نادى على حنا الشبلي ،وبديع زريق وجريس شبلي أخوه مرته ،قال لها إذا معك خمسني ليرة بنشتري ليوسف شبلي اللي كان يلف مع جيش االنقاذ ،بيهن عشر زالم من عيلبون ،وأعطوا املصاري وفضل العيلبوني ،ومحمد خالد اسعد ،وعبدالله للجنود .الناس نامت بالشوارع بفراضية .ثاني شوفاني ،ومخايل .سمعان الشوفاني انقتل يوم أجو اليهود وجمعوا أهل البلد ،أخذوا 55 عند كفر عنان ،وصلنا هناك الساعة عشرة ،زملة ،وكمان اثنني شباب صغار ،هنّ أديب حنا الناس مشيت مشي ،ملا وصلنا املغار كانت وعفيف مخايل ،قالوا لهن خذوا خبز وروحوا املغار مستسلمة ،رافعني بيارق بيضا ،قالوا على لبنان ،وصلوا على يارون ،بلد لبنانية ،إلنا لنا كمـّلوا ،وصلنا عند امللة ،بكفر عنان ،كل قرايب هناك ،املطران سلوم من قرايبنا بيارون. البلد قعدت حتتها ،عند الظهر الناس جاعت ،أخذوا الـ 55زملة على املعتقل وقعدوا 6-7 أشهر محبوسني عند اليهود مبنطقة نهالل .بعد فراضية قالوا لنا روحوا على لبنان .وأطلعوا أهل فراضية ورانا .عند صفد قعدنا حتت الزيتون يومني .كان اليهود يجيبوا تنك مي كل 24ساعة وكانوا يسقوا الناس بغطا القنينة .بعدها قالوا قوموا على لبنان ،قطعنا احلدود ووصلنا بالليل منطقة ما عرفناها ،مننا بني الشجر ،ملا طلع الصبح عرفنا إنا بالرميش ،ش ّرقنا على يارون عند قرايبنا ،طلبنا أكل ،فطبخوا لكل الناس. طلعت إشاعة إنه اليهود أجو على يارون ،شردنا شوي وملا عرفنا إنه اليهود مش هناك رجعنا عليها .بعدين رحنا على عني إبل ،استقبلونا ووقت األكل كانوا شبابهم يدوروا ويجيبوا أكل لكل البلد .بعد جمعة بعثونا على مخيم الالجئني عند صيدا ،مخيم املية ومية .انا طلعت بالباص، الباص خرب وقلب فينا ،صار باب الباص لفوق وصرنا نطلع االوالد والناس من الباص. ثاني يوم صاروا يوزعوا الناس على مخيمات الالجئني ،عني احللوة وغيرها .مننا على القصل ،البيدر بعد ما يذ ّروا بيظل القش اخلشن ،هذا اسمه قصل .واحد من قرايبنا اسمه فرج العيلبوني من طبريا ،أخو مرته انقتل من بني اللي انقتلوا ،اسمه زكي .ساكنني بالدامور بلبنان بعد ما سقطت طبريا .سمع عن أهل عيلبون ،أجا وأخذنا على بيته .بتنا هناك .أجا ابن خالتي ،أصله من عيلبون وكان ساكن بلبنان من سنة ،أخو املطران بطرس معلم .الدير اللي فيه أخوه بطرس ،حكوا ملدير الدير عن عيلبون ،فقال جيبوا ناس لهون. أجا وأخذنا ،مرينا عن بيروت وبعدين جونية وبعدها وصلنا حلريصة ،على جبل عالي ،اللي فيها الدير .الدير استأجر لنا عدد من البيوت وسكنا فيها ،عدة عائالت من عيلبون .سكنا حوالي 4أشهر .حياة أبوي رجع على عيلبون بشهر .12بشهر 2أجت امي وأختي .أنا ظليت حلالي .أنا ما حدا قال لي إنه أخوي انقتل .ما حكوا لي وما أخذوني ألنهم خافوا بي إشي .بعد ما أجا أبوي لعيلبون علي يصير ّ ّ بشهرين رجع على لبنان واخذ امي وأختى. وبعد حوالي شهر ونص ،وبعد ما اطمأنوا إنه اليهود بطلوا يقتلوا ناس أجا أبوي أخذني من حريصة لعيلبون .هذا كان بنص شهر نيسان. قبل عيد الفصح بيوم يومني .وهون أجوا ناس لعندنا ،أجا شاب من اجيالي وقال لي سالمة راسك وما فهمت ليش بيقول هيك .ما كنت أعرف إنه أخوي انقتل حلد ما وصلت لعيلبون. وما كنت أعرف إنهم قتلوا شباب بالبلد .قالوا لي أخوك ميالد انقتل .هون سمعت قصة القتل. أنا شفت ملا اختاروا شباب ملا كنا هون ،بس ما عرفت شو عملوا فيهن. بدينا حياتنا من جديد .ما كانش معنا خمس قروش نشتري شفرة حالقة .راح أبوي عند قرايبنا من سخنني وطلب مساعدة .أبوي أجا لقى البيت فاضي .كله رايح ،والبقر واملعزة. صارت احلياة صعبة .األمم املتحدة صارت تطلعلنا مؤن بأ ّول سنة .أجو اليهود يقترحوا على الناس تضمن أرضها ،الدومن بقرش، الناس كانت صاحية ورفضت توقـّع ،ألنه إذا الناس وقـّعت كأنها اعترفت إنه األرض أرض غائبني وصارت للدولة واحنا بس بنضمنها. وألنها الناس رفضت توقـّع رجعت األرض كلها الصحابها”. كنيسة الروم الكاثوليك التي احتمى بها أغلب السكان ،قرب ساحة الشهداء ،ساحة الجريمة تصوير :عمر اغبارية הכנסיה הקתולית ,בה התחבאו רוב התושבים ,ליד כיכר החללים ,זירת הפשע ,צילום :עמר אע'באריה عيلبون -لبنان -عيلبون :مسار اللجوء وطريق العودة עילבון -לבנון -עילבון :מסע הפליטות ודרך השיבה خريطة بريطانية من عام 1942مع “تعديالت” إسرائيلية من عام 1958 British map 1942 with Israeli “updates” 1958 מפה בריטית משנת 1942עם "עדכונים" ישראליים משנת 1958 عيلبون -مركز القرية القديم ،الساحة في نهاية الطريـق ،تصوير :رامز عيــد עילבון -מרכז הכפר הישן ,הכיכר המרכזית בסוף הדרך ,צילום :ראמז עיד 25//24 עדות רדּי ֶה נ ִמר עיד (בת )82 עילבון – 17.10.2010 “ הבית שלנו כאן ליד הכיכר המרכזית ,קצת פנימה .בשנת 1948הייתי צעירה וחזקה .נשאתי את שני הילדים שלי, אחד על הידיים ואחד על הגב .היו לי שלושה ילדים .בעלי היה מעביר מים ואוכל לצבא ההצלה .היה ממלא את האוכל בדליים ומעביר אותם להר על החמור .העימותים היו בהר טרעאן .באחד הימים בעלי נכנס הביתה שמח ואמר שהערבים ינצחו את היהודים ,הם הביאו לאזור מרגמה ששמה היה “שגריר גיהנום” .אם פגז שלה ייפול על בית הוא יהרוס אותו לגמרי .למחרת היהודים תקפו והגיעו לאם אלעמד [עמודים] ועמק אלבטוף [נטופה] ואנשי עילבון ראו אותם .הצעירים היו מעבירים אוכל ללוחמים הערבים :אורז ,פסוליה ובשר .צבא ההצלה היה פרוש על כל ההר .הם היו ישנים שם“ .שגריר גיהנום” ירה פגז ראשון ,לא יצא טוב .ירה פגז שני ,לא יצא טוב. ירה את השלישי ,המרגמה התפרקה לגמרי .הם הציבו את המרגמה מול נמרין (סמוך לעילבון) ,מהצד הזה של הכביש .היהודים היו מולם .בעלי נכנס הביתה מכה יד ביד ואמר “חרב ביתנו” .המרגמה התקלקלה ,מי יגן עלינו? חיילי הצבא הערבי פשטו את מדיהם והחביאו אותם כדי לברוח .המפקד הערבי אמר לחיילים שלו שמי שיכול לברוח שיברח .אנחנו בכפר לא ידענו על כך. היהודים נכנסו לכפר כועסים מאוד .הצבא הערבי היה כבר רחוק חוץ מכיתה אחת ,שהייתה מוצבת בעמדה באזור אבו ג’דעון .הוראת הנסיגה לא הגיעה אליה ,היא המשיכה לירות לכיוון היהודים ,וכאשר התחילו היהודים לירות הכיתה הזאת ברחה .אחד החיילים של הכיתה הזאת פגש אותנו אחר כך בלבנון וסיפר לנו על מה שקרה .בדרכנו בלבנון פגשנו חיילים ערבים ,חלק עם רובים ,חלק עם מקלות ,הם הלכו לפנינו. היהודים נכנסו לכפר בבוקר ,כועסים מאד .הייתי באותה שעה בתוך הכנסייה .בערב לפני כן הייתי אצל ההורים שלי .אבא שלי אמר “בואו נלך לכנסייה כי האנשים מתכנסים שם” .אמא שלי שאלה מה עם פַדל ואבראהים?, האחים שלי .הוא אמר שהם יברחו עם הצעירים מחוץ לכפר .החיילים נכנסו לכנסייה ולשכונות והורו לאנשים להתאסף בכיכר המרכזית .האנשים התחילו להתרוצץ ולומר שהחיילים אוספים את כל הכפר בכיכר .כאשר יצאנו מהכנסייה החיילים ירו לכיוון שלנו כדי להפחיד אותנו .היה אתנו איש קוראים לו עאז ַר .הוא מירדן ועבד בעילבון .הוא הראשון שנהרג ביציאה מהכנסייה .אבו מוריס מנצרת נפצע .יצאנו מהכנסייה ואתי ילדיי יוסף בן חמש ,זיאד בן שנתיים וסאמי בן ארבעה חודשים .הבאתי אותם לכנסייה ואחר כך לכיכר .איפה אשאיר אותם? כל אמא הקפידה לשמור על הילדים שלה. הכיכר הייתה מלאה גברים ,נשים וילדים. הושיבו את כל האנשים על האדמה .זּכי אלח’לאן זכרונו לברכה ישב מאחוריי, עזמי אלע’נטוס ישב לפניי ,היהודי התחיל לומר אתה קום ...אתה קום .כל הכפר היה בכיכר ,היו שלושה ארבעה חיילים ,ועוד כמה חיילים בסמטאות ועל הגגות כדי שלא יאפשרו לאנשים לברוח .חלק מהחיילים דיברו ערבית .חיים בטטה היה קצין מפחיד .שמעתי עליו אבל לא הכרתי אותו. החיילים היו כועסים .בחרו אולי חמשה עשר צעירים והעמידו אותם ליד הכניסה לבית הכומר ,באותה חצר .האנשים פחדו. כבר שמענו על דיר יאסין ,על כך שלקחו נשים לרחובות ירושלים ורצחו נשים בהריון .בסוף החיילים צעקו עלינו לצאת וללכת ללבנון .כל האנשים קמו והלכו .חוץ מהצעירים שבחרו .הלכנו עם הכביש לכיוון אלמע’אר .אחר כך ידענו שלמחרת הם לקחו אנשים לאלבטוף [נטופה] ,כנראה חמשה עשר אנשים מהבדווים שגרים ליד עילבון .שמעתי שחיים בטטה היה איתם. באלבטוף רססו אותם והרגו את כולם .חוץ מאחד שנפצע ולא מת והוא זה שסיפר את כל הסיפור .היהודים שירו בהם ,עזבו אותם אבל חזרו אליהם שוב כי הרגישו שמישהו עדיין זז .הם מצאו שניים בחיים. הם ירו בהם עוד פעם .אחד מת ואחד לא. אשה בדואית שמה זְהַיה אלפּואז ,הרגישה במשהו ושאלה מי זה שנאנק? אמרה לגברים ללכת לראות מי זה .האנשים לא התייחסו אליה .היא הלכה בעצמה לכיוון הקולות .ראתה איש פצוע ,היא הרימה אותו על הגב שלה והחביאה אותו בתוך מערה .אחר כך היא שילמה לאיש מטרעאן שייקח אותו למשפחה שלו .המשפחה העבירה אותו לסוריה .הוא נשאר בחיים והתחתן שם .הוא היחיד שנשאר בחיים. הוא סיפר את הסיפור לאנשים בסוריה ואלה סיפרו לאחרים .אני שמעתי את הסיפור מאשה בדואית מהשבט שלהם. הגענו לכפר ענאן .היהודים עוד לא כבשו אותו .אנשי כפר ענאן לא קיבלו אותנו יפה. אפילו לא נתנו לנו מים לשתות .ישבנו מתחת לעץ אלון ענק ליד כפר ענאן .העץ עדיין שם עד היום .שם ,חיילים יהודים השליכו בשבילנו תפוחי אדמה על הכביש. הילדים היו רעבים מאוד .האנשים התנפלו על תפוח האדמה .פתאום החיילים התחילו לירות עליהם .באירוע הזה נהרג סמעאן אלשופאני זכרונו לברכה .אני באותה שעה הייתי בדרך לכפר ענאן כדי לקבץ נדבות. רציתי לבקש אוכל לילדים שלי .הייתי עם שלושת ילדיי והדודה שלי .בעלי הלך עם הצעירים של הכפר לפני שהיהודים נכנסו לכפר .כשהתחיל הירי ברחתי לתוך הכפר. מאוחר יותר אמרו לנו שהירי היה בטעות. אנשי עילבון החליטו לישון בתוך המסגד של כפר ענאן ובאחד הבתים הסמוכים שהיה ריק .נפוצה שמועה שהיהודים רוצים לפוצץ את המסגד על יושביו .ברחנו לתוך הכפר .נכנסנו לאחד הבתים ,נתנו לנו לישון רק על הרצפה .אני ,הילדים שלי ,הדודה נעאמה והילדים שלה .תושבי כפר ענאן פחדו מהיהודים ולכן לא נתנו לנו עזרה. 27//26 באו היהודים ואספו את כל האנשים .גם את תושבי כפר ענאן .לקחו גברים מכפר ענאן למעצר וגירשו את השאר איתנו. הגענו לפראדיה .מרוב פחד ורעב היו נשים ששכחו או נטשו את הילדים שלהם בדרך .ילדה אחת ממשפחת זריק נשכחה וע’נטוס זריק חזר והביא אותה .אחרי כפר ענאן ,פראדיה ,אלראמה ,אלג’ש ,הובילו אותנו בהרים ולא בכבישים ,הגענו למירון [כפר מערבית לצפת] .שם ראיתי גופות של חיילים ערבים .לא היה לנו אוכל או מים .חיילים יהודיים צחקו עלינו ואמרו שהם רוצים לדבר עם האפיפיור שיביא לנו אוכל .ספד [צפת] הייתה כבושה .ישנו במירון ,ארבעה חמשה ימים מתחת לכיפת השמיים בין עצי הזית. היהודים היו מביאים מיכל מים כל 24 שעות .היו נותנים לנו לשתות במכסה של המימייה .שם חילקו לנו שמיכות שהביאו מבתי אנשים אחרים שהוצאו מבתיהם. החייל היהודי ביקש מאבא שלי לחלק את השמיכות לאנשים כי הוא מכיר אותם. האנשים היו נכנסים בדרכם לכפרים נטושים ולוקחים דברים שיעזרו להם בדרך .ישנו שני לילות אולי ,אחר כך אמרו לנו יאללה ללבנון .הגענו לכפר אלרמיש בלבנון .היו בו המון פליטים ,המעיין היה מלוכלך ,הפרות לכלכו את המים .היו שם פליטים מדיר חנא ,עראבה וסכנין. הרבה אנשים מהכפרים האלה ברחו. נשארנו באלרמיש שלושה ימים .הביאו לנו אוטובוסים ואמרו לנו לעלות לאוטובוס. לקחו אותנו למחנה פליטים מִי ֶה ומִּי ֶה. שם נתנו לנו אוכל ,שמיכות ואוהלים .זה נראה לנו מצב טוב יחסית לימים הקשים שעברנו .הם בישלו בשבילנו מג’דרה בתוך חבית .כל חמשה אנשים קיבלו כיכר לחם. היו המון אנשים .היו אנשים מאלראס אלאחמר ומכל הכפרים. חלק מאנשי עילבון היו במיה ומיה ,חלק הלכו לקרובי משפחה שלהם בלבנון וחלק הלכו למנזרים. באחד הימים הגיעה ידיעה לתושבי עילבון שהם יכולים לחזור לכפר .רק אנשי עילבון. אמרתי לגיסתי ,אשתו של אחי פדל, ולדודה שלי “בואו נחזור” .הלכנו ברגל, אחר כך עלינו לאוטובוס ,אחר כך שוב הלכנו עד שהגענו למחנה צבאי ליד סעסע [סאסא] ,אבל החיילים הישראלים לא נתנו לנו לעבור .החזירו אותנו .קצין יהודי אמר לי שאין לו הוראות להכניס אותנו .היינו חמשה עשר אנשים בערך .חזרנו ללבנון. הגענו לעין אּכל .התחיל לרדת גשם .הלכנו לישון בתוך הכנסייה בעין אּכל .ישנתי אני והילדים שלי בלבד .למחרת לקחתי אוטובוס חזרה למחנה מּי ֶה ומּי ֶה .חייל בצבא ההצלה זיהה אותי בעין אּכל ועזר לי להגיע לאוטובוס .האוטובוס התקלקל, לקחנו מונית .הכסף שהיה לנו היה מספיק למונית עד צידון .משם הלכנו ברגל עד מחנה הפליטים .למחרת הגיע בעלי ,אבו יוסף ,למחנה .הוא ידע שאנחנו שם כי אנשים מאלרמיש סיפרו לו שראו אותנו מנסים לעבור את הגבול ושהיהודים החזירו אותנו .נסענו יחד עד הגבול. הפעם היהודים העבירו אותנו .הגענו לאלג’ש ,ישנו אצל קרובי משפחה של אבו יוסף ,ולמחרת באנו לעילבון .היו כבר אנשים שחזרו לכפר .הבתים היו בזוזים ובעלי החיים נגנבו .גם ערבים מהכפרים הסמוכים גנבו מהבתים שלנו .כל הפרות והעזים נגנבו .היו אלה ימים קשים .אני מודה לאל שלא איבדתי את השפיות שלי. شهادة رضية منر عيد ( 82سنة) عيلبون 17.10.2010 شوي جل ّوه .بسنة « بيتنا كان هون جنب احلارة، ّ 1948كنت قوية وصغيرة .حملت والدي واحد على إيدي وواحد على ظهري .كان عندي 3أوالد .كان جوزي يسقي اجليش العربي ويبعثله أكل ،والطباخني تطبخ على مدخل البلد .هو كان يحمل األكل بسطولة على احلمار ،ويطلـّعه على اجلبل .كانت املواجهة في جبل طرعان .يوم أنا قاعدة فات جوزي فرحان وصار يقول راحوا اليهود ،غلبوهن العرب ،جابوا عاملنطقة مدفع واسمه سفير جهنم ،وين بتحط القنبلة بتوقع الدار كلها .ثاني يوم هجمت اليهود ووصلت أم العمد وعند سهل البطوف ،وأهل البلد شايفينهم .الشباب كانوا يطلـّعوا أكل للمجاهدين، رز وفاصوليا وحلم .اجليش كان منشور على كل اجلبل ،كانوا يناموا هناك مش بالبلد .سفير جهنم ضرب أول قنبلة ما نفعتش ،والثانية ما نفعتش، ّ انفك املدفع شيلة شيلة .كانوا ناصبني والثالثة املدفع مقابل منرين من الشارع وجاي ،واليهود قبالهن .أجا جوزي يخبط كف على كف وقال خربت بيوتنا ،املدفع خرب .مني بدو يحمينا؟ .اجليش العربي صاروا يشلحوا أواعيهن ويخبوها على أساس ينهزموا .أجا املسؤول العربي قال جلنوده اللي بيقدر ينهزم ينهزم .واحنا بالبلد ما معنا خبر. فاتوا اليهود على البلد وكانوا مستش ّرين .اجليش العربي كان صار منهزم ما عدا مجموعة واحدة كانت مرابطة في طرف أبو جدعون ،ما وصلهاش أمر االنسحاب ،وظلوا يضربوا على اليهود ،وملا صاروا اليهود يطخـّوا عليها انهزمت الفرقة .واحد من املجموعة هاي القانا في لبنان وحكى شو صار معهم .واحنا طالعني على لبنان صرنا نالقي جنود العرب ،واحد حامل بارودة ،واحد حامل عصاي، وماشيني ق ّدامنا. 29//28 وعلى البيوت عشان ما يخلـّوا حدا يطلع من اليهود دخلوا البلد الصبح ،كان كلهم ش ّر، الساحة .حييم بطاطا كان ضابط يخ ّوف، أنا كنت بالكنيسة وقتها .قبل هيك أنا كنت سمعت عنه بس ما عرفتوش .اجلنود كانوا عند أهلي ،فقال أبوي يلال نروح على الكنيسة متعصبنني .نقـّوا ميكن 15شاب وأخذوهن ألنه الناس بتتجمع فيها ،سألت أمي وشو مع ووقفوهن على باب اخلوري .كنا خايفني .كنا فضل وإبراهيم؟ (اخوتي) فقال أبوي :فضل سامعني إنه بدير ياسني كانوا ماخذين نسوان وإبراهيم ينهزموا مع الشباب ب ّره البلد. وملففينها بالشوارع وأخذوها على القدس، اجلنود فاتوا على الكنيسة وعلى البيوت وقالوا وكانوا يبعجوا بطن احلبلى .باآلخر نـَهروا على للناس يتجمعوا باحلارة ،الناس صارت تركض الناس ،قوموا روحوا على لبنان .فـَزّت الناس ويقولوا جيش اليهود بيجمع الناس باحلارة .ملا وطلعت .مشينا مع الشارع طلعنا من الصالة طخـّوا من هون عاملغار .بعدين علينا حتى يخوفونا .كان عرفنا إنه ثاني يوم أخذوا معنا واحد اسمه عازر، اليهود ناس على البطوف، أصله من األردن وكان ميكن 15واحد من البدو يشتغل بعيلبون ،هو أول اللي حوالينا ،ساقوهن، واحد انقتل واحنا عم أخذوهن وسمعت انه حييم نطلع من الكنيسة ،وكمان بطاطا معهم ،وبالبطوف طخوا أبو موريس من جردوهم وقتلوهم كلهم، الناصرة واجنرح .طلعنا واحد منهم كان جريح من الكنيسة وكان عندي وما مات وهو اللي حكى يوسف عمره 5سنني عن اللي صار .اليهود وزياد سنتني وسامي كان ּכ ִ ַאי ח ְלי ּב ש ִ ִס ִ’רי ג اللي قتلوهن وصلوا عند عمره 4اشهر ،جبتهم جريس شبلي حايك الشارع ،مهنا العاصي معي للكنيسة وبعدين Jiryis Shibli Hayik تطلـّع وقال في بينهم للحارة ،وين أخلـّيهن ،اإلم ناس طيبني .رجعوا اليهود كانت هيك تكبش بوالدها. ولقيوا اثنني طيبني، احلارة كانت مليانة زالم ونسوان واوالد والكل .قعـّدوا كل الناس على األرض ،حياة طخـّوا عليهن مرة ثانية ،واحد مات والثاني ما زكي النخالن قعد وراي ،عزمي الغنطوس مات ،زهيـَّة الفواز ،من البدو ،صارت تقول مني قعد قدامي ،وصار اليهودي يقول انت قوم هذا اللي ينغط؟ قالت للرجال روحوا شوفوه .ما تعال ...انت قوم تعال ،وكل البلد باحلارة. ردوا عليها .فراحت هي هناك ،شافته وحملته اجلنود اليهود باحلارة كانوا ، 4-3وكان قسم املي، منهن بيحكوا عربي ،وكان غيرهم بالزقاقات على ظهرها وأخذته ،خبـّته مبغارة عند ّ أجا اليهود وجمعوا كل الناس ،إحنا وأهل وراحت على طرعان استأجرت شخص أخذه كفر عنان .حبسوا زالم من كفر عنان والباقي عند أهله ورحـّلوه على سورية ،وظل طيـّب وعاش طردوهم معنا .طلعنا على ف ّراضية ،في نسوان واجتوز .هو الوحيد اللي ظل طيب ،وهو اللي كانت تترك اوالدها ومتشي .في بنت من دار حكى القصة للناس بسورية ،واحنا عرفنا القصة زريق تركوها ولكن رجع غنطوس زريق وجابها، منهم ،انا سمعت القصة من ختيارة بدوية منهم. كنا صرنا بكفرعنان .مرينا عن كفر عنان وصلنا كفر عنان .كان أهل كفر عنان موجودين وفراضية والرامة وقريب من اجلش ومشـّونا فيها .اليهود بعدهن ما وصلوا هناك .أهل كفر بالوعر ،وصلنا ميرون ،هناك كان جيش مغربي عنان ،ما استقبلوناش ،قعدنا حتت املـَلـّة ، مي، شجرة كبيرة موجودة لليوم عند كفر عنان ،ما وكانوا كلهم مقتولني .ما معنا أكل وال ّ كانوا اجلنود اليهود يضحكوا علينا ويقولوا مي نشرب ،هناك اجلنود اليهود اعطوناش حتى ّ بدنا نحكي للبابا يجيب لكم رموا لنا بطاطا مسلوقة على الشارع ،كانت االوالد تريـّل [مننا ليلتني وبعدها قالوا أكل .كانت صفد ساقطة ،مننا من اجلوع والعطش ،هجمت لنا يلال على لبنان .وصلنا مبيرون (غربي صفد) 5-4 الناس على البطاطا وفجأة الرميش بلبنان .بالرميش أيام حتت السما ،بني الزيتون. املي كان ييجي تنـْك املي ،اليهود صاروا اليهود يطخوا عليهم ،كان مليان ناس .عني ّ بهاي احلادثة انقتل سمعان كانت وسخة ،البقر كان كانوا يسقونا بغطا املطرة. بعدها وزعوا علينا حرامات الشوفاني الله يرحمه ،أنا كنت يوسخ فيها .ثالث يوم بكفر عنان أشحد ،أنا رحت أجت باصات ،أخذونا على جابوها من البيوت اللي الناس ومي ِّـة .تركتها .اجلندي اليهودي أشحد حتى اطعم والدي ،مخيم الجئني ا ِمل ِّية ِ كنت انا واوالدي الثالثة هناك أعطونا أكل وحرامات طلب من أبوي منر عيد يوزّع احلرامات على الناس وعمتي .جوزي راح حلاله مع وشوادر] مبعرفته .كانت الناس تفوت شوية شباب قبل ما ييجوا على قرى فاضية وتوخذ شوية أغراض تفيدها اليهود على البلد .ملا صار الطخّ هربت ج ّوه بالطريق .مننا ليلتني وبعدها قالوا لنا يلال على كفر عنان ،بعد شوي قالوا إنه هذا الطخّ كان لبنان .وصلنا الرميش بلبنان .بالرميش كان بالغلط .أهل البلد قرروا يناموا باجلامع بكفر املي كانت وسخة ،البقر كان عنان وكمان بدار حتت اجلامع ،الناس بكفر مليان ناس .عني ّ يوسخ فيها .بالرميش كانوا ناس الجئني من عنان كانوا خايفني يدخلونا بيوتهم ،خايفني من دير حنا وعرابة وسخنني ،ألنه كثير ناس من اليهود ،واحنا هناك طلعت إشاعة إنه اليهود هاي القرى كانوا طالعني قبلنا .ظلينا بالرميش بدهم يحطوا ألغام ويفجـّروا اجلامع ،فالناس ثالث أيام ،ثالث يوم أجت باصات وقالوا لنا هربت .رحنا عند ناس من كفر عنان ومننا اطلعوا بالباصات .أخذونا على مخيم الجئني على األرض وتغطينا ببساط ،منت أنا واوالدي ا ِمل ِّية ِ وميـِّة .هناك أعطونا أكل وحرامات وعمتي نعامة واوالدها. 31//30 وشوادر .بعد أيام من اجلوع شفنا هذا الوضع للمخيم .جماعة من الرميش قالوا جلوزي منيح .كانوا يطبخولنا مجدرة بالبرميل ،كل إني أنا كنت على احلدود ورجـّعوني اليهود للبنان .عشان هيك أجا على خمس أشخاص كانوا يوخذوا املخيم يد ّور علينا .ورجعنا رغيف ،كان كثير ناس ،كانوا مع بعض للحدود وهاي جماعة الراس االحمر هناك املرة اليهود سمحولنا ندخل. وكل البالد .في ناس من وصلنا اجلش ،مننا هناك ليلة عيلبون كانت باملية ومية وناس عند قرايب أبو يوسف ،وثاني راحت عند قرايبها بلبنان يوم جينا على عيلبون ،كان وناس راحت على الديورة بعدها بيوم عيد امليالد .جينا (األديرة) بلبنان. على البلد وكان كثير من أهل بيوم أجا خبر ألهل بلدنا عيلبون صاروا راجعني .بيوت إنه ممكن نر ّوح ،بس أهل عيلبون كانت منهوبة وحاللها عيلبون .قلت ملرة أخوي مسروق .كمان أهل القرى فضل ،وقلت لعمتي قومي بدنا חּנ ָא אִּבראהים אַשקַר ַ العربية اللي جنبنا سرقوا من نر ّوح .مشينا مشي وبعدها أشقر إبراهيم حنا بيوتنا واملعزة والبقر كله راح. أخذنا باص وبعدين مشينا Hanna Ibrahim Ashqar هذه أيام صعبة .أنا بحمد حتى وصلنا عند الكامب ربي إني ما فقدت عقلي. (معسكر) عند سعسع ،بس رجعونا .ضابط اجلنود اليهود ما خلونا نفوتّ ، يهودي قال ما في عندي أمر أدخلكم وتر ّوحوا لعيلبون ،كنا حوالي 15نفر من عيلبون ،قال ارجعوا على لبنان .رجعنا ووصلنا عني إبل، صارت الدنيا تشتي ،رحنا نبات بالكنيسة بعني إبل ،كنت حلالي بالكنيسة مع اوالدي .ثاني يوم قالوا لي في باص رايح على املية ومية. في جندي كان بجيش اإلنقاذ ببلدنا شافني بعني إبل وعرفني ،وساعدنا نوصل الباص. الباص خرب فاستأجرنا تاكسي ،املصاري اللي معنا وصـّلونا لصيدا ،من صيدا مشينا مشي للمخيم ،وقلنا الصبح بدنا نرجع على عيلبون .كانت الدنيا تشتي .ما معنا مصاري وما معنا أكل .ثاني يوم أجا جوزي أبو يوسف עדות מּתָא שּכְרִי אִליאס ַ ּבֻטְרס ֻ (בן )83 עילבון – 18.10.2010 “ ה 30 -באוקטובר 1948היה יום שבת .הצבא הישראלי נכנס לעילבון .היינו בכנסייה ,הכנסייה הקתולית .הם נכנסו לכנסייה ואמרו שכולם ייצאו ממנה .יצאנו מהכנסייה דרך בית הכומר מֻרקֻס שמוביל לכיכר המרכזית .בחצר בית הכומר ירו לכיוון הרגליים שלנו .אני נפצעתי ברגל מכדור, נכנס מתחת לברך ויצא מהצד השני .עוד אחד תופיק חנא נשרט קל מרסיס .הגענו לכיכר ,הכומר מֻרקֻס אמר לחיים בטטה ,אני מסרתי לך את הכפר וזה מה שאתה עושה .חיים בטטה ענה לו, אם לא היית כומר היית מקבל מאיתנו את העונש הכבד ביותר ,לך לכנסייה שלך .חיים בטטה היה מפקד החיילים שנכנסו לכפר ,אז לא ידעתי את שמו ,הוא מטּברִּיא ,אמר לכומר אתה הנפת את האקדח שלך ואמרת עם האקדח הזה אני אכבוש את תל אביב? לך לכנסייה שלך .הכומר מֻרקֻס ואבא שלו ,גם הוא כומר ,הלכו לכנסייה .בכיכר, בחרו שמונה-עשר צעירים ואמרו לשאר האנשים תלכו מכאן אחרי הרכבים של הצבא לכיוון אלמע’אר .החיילים דיברו ביניהם בעברית .פַרַח זריק ידע קצת עברית והבין שהם אמרו שששה צעירים מתוך השמונה-עשרה ילכו לפני הטנק והרכבים כדי שאם יהיו מוקשים בדרך יתפוצצו הם ולא החיילים. האנשים הלכו ונשארו בכיכר שנים-עשר צעירים. גם אני נשארתי במקומי .הייתי פצוע ,חבשתי את הרגל שלי בממחטה שלקחתי מהדוד שלי .אחד החיילים שאל מה איתך? למה לא הלכת? אמרתי לו שאני פצוע ולא יכול ללכת .הוא הוציא מהתיק שלו תחבושת ,חבש לי את הרגל ואמר לך לבית שלך. החיילים דיברו ביניהם עוד פעם ,אז חיים בטטה הרים את היד שלו וסימן בשלוש אצבעות ,אמר שלושה יבואו לכאן .דיבר בערבית .קמו מילאד פיאד ,פדל הבן של פדלו אלעילבוני וזּכי אלנח’לאן. אני יושב בכיכר רחוק מהם רק שני מטר בערך. 33//32 שלושה חיילים לקחו את השלושה לרחוב סמוך .שמענו יריות והחיילים חזרו כשהם צוחקים .חיים בטטה שאל איפה הם? אמרו לו שהם הלכו .הוא הרים את ידו עוד פעם עם שלוש אצבעות .קמו אבו מוריס ,עבדאללה סמעאן אלשופאני ורג’א אללביבי .לקחו אותם לבית הקברות ורצחו אותם שם באמצע בית הקברות, ירו בהם וחזרו .שוב הרים שלוש אצבעות ואז קמו חנא אבראהים ,נעים זריק ואיש אחד מחטין .ירו בהם בפתח הטבון של אם אלד’יּב ,היום מדרגות הבית של אלּבֵר ח’שיּבּון .ג’ריס אלשִּבלי ,אחד השלושה שנשארו בכיכר ,קם ואמר למפקד ,יא ח’ּואג’ה ,אני לא מפה ,אני מנצרת .ענה לו ,לא הספיק לך שנלחמת בנצרת ובאת להילחם גם פה? וירה לכיוון שלו כדור מרובה טומי אבל לא פגע בו .כשחזרו החיילים הם התקרבו והרגו את שלושת הצעירים האחרונים במקום שלהם בכיכר. בדיע ג’ריס קיבל את הכדור כאן בידו [מצביע על פרק היד] .הוא דימם ,הדם שלו זרם כשני מטר ,עד שמת .ג’ריס אלשבלי ,הבשר שלו ניתז לקיר הבית של עטיה ,הוא המשיך להתהפך ולקום ,ניגש אליו חייל ,הצמיד את הרובה לראש שלו מאחורי האוזן ,ירה בו והרג אותו .זה קורה ואני יושב לידם .ירו בהם מול העיניים שלי ,והלכו .רצתי לכנסייה ,מצאתי את שני הכמרים שם ,שאלו אותי מה קרה? אמרתי להם שהרגו את פלונו ואת פלוני וגירשו את כל האנשים מהכפר”. למה לא הרגו אותך?“לא יודע .לא הרגו אותי .אחרי שהחייל ההוא חבש לי את הרגל ,אף אחד מהם לא דיבר איתי .הרגו שנים-עשר ,כל שלושה במקום אחר .ההרג התחיל אחרי שההמונים כבר עזבו .בכיכר היינו אני, שנים-עשר הצעירים ועוד חמישה ,שישה חיילים .על גגות הבתים מארבעת הכיוונים היו חייל אחד או שניים על כל גג .את ששת הצעירים שאמרו להם ללכת לפני השיירה הם לקחו למעצר אחרי שהגיעו לאלראמה. הם באו לנקום בעילבון .כל התלונות היו מגיעות ליהודים על עילבון .הם האשימו את תושבי עילבון בהריגת שני חיילים יהודיים וכריתת הראשים שלהם .פוזי מנסור [מפקד בצבא ההצלה] היה מי שהרג אותם וכרת להם את הראשים. שנים אחר כך ,בשנות ה ,70-כשעבדתי בבניין ,יצא לי לבנות בית לאח של אחד החיילים היהודים שראשו נכרת .ביישוב מצּפָה ליד חטין .אחותו הייתה בין החיילים שנכנסו לעילבון .היא ביקשה בזמנו נקמה לאח שלה ,שלושים גברים מתושבי עילבון. הם אכן רצחו כמעט שלושים .בתוך הכפר שנים-עשר ,שניים נוספים מירי אחר ,ועוד חמישה-עשר אנשים משבט אלמּואסי, הרגו אותם פה ליד אלבטוף [נטופה]. אני בניתי בית לאח שלה וישבתי איתה ליד אותו שולחן .שכחתי את שמה ,לאבא שלה קראו טוביה ,הוא היה המח’תאר של מצפה .עבדתי בטבריה 17שנה .ישבתי עם חיים בטטה מספר פעמים ,גר בטבריה ומת לפני חמש שנים בערך .הוא שאל אם זה אני שהייתי פצוע”. שאלת אותו למה הוא עשה את הטבחבעילבון? שלושה חיילים ,ועוד אדם מאלמע’אר ,לקחו “ הוא אמר שהיו חשדות נגד תושבי את הגופות לבית הקברות ,הכומר התפלל עילבון .אחר כך גילו שהם טעו .היו תלונות ואנחנו קברנו .אני סידרתי תשע גופות ודיווחים נגד הכפר .הוא אמר לי שראו בקבר אחד ועוד שלוש גופות בקבר אחר. את תושבי עילבון כפושעים .אחרי שידעו כמה ימים אחר כך ,בנו של הכומר מֻרקֻס שמי שכרת את הראשים של החיילים ואחיינו ,הכומר חביב ,שהיו בבירות ,נפגשו היה פוזי מנסור מג’נין ,כשכבשו את ג’נין עם מישהו מלבנון חבר באו”ם [נציג לבנון בשנת ,1967הם השמידו את משפחת באו”ם] וסיפרו על המקרה של עילבון. מנסור שם עד האחרון שבה .אני מכיר את הם כתבו מכתב בשם הכומר מֻרקֻס, הסיפור מהקליינטים שלי בג’נין .כל שבת האיש הלבנוני נסע לישיבה באו”ם ואמר הייתי נוסע לג’נין וקונה משם דברים והם שם שהגיעה אליו תלונה מהכומר מֻרקֻס סיפרו לי .הרגו משפחה שלמה ,מהזקן בן מעלם מפלסטין על הנעשה בעילבון .הנציג המאה עד התינוק אפילו היה בן יום אחד. הישראלי הכחיש .באסיפה הוחלט לשלוח אחרי שסיפרתי לכמרים על מה שהיה משלחת לעילבון .ביום ה 12-לכיבוש הגיעה הם יצאו לכיכר .נשארו בכפר וסביבתו משלחת של ארבעה אנשים לעילבון ברכב אולי חמישים ,שישים אנשים .הקשישים .UNהגיעו לכיכר ,התאספו לידם אנשים, והחולים נשארו בבתים .כל השאר יצאו וביקשו ממני ,אחד מהם מדבר קצת ללבנון .החיילים נכנסו לבתים ,עקרו דלתות ערבית ,לקרוא לכומר מֻרקֻס מעַּל ִם .הכומר והחריבו .בזזו את הבתים .גם ערבים סיפר להם מה שקרה ,אחד מהם תרגם מכפרים שכנים גנבו מהכפר .אני ראיתי לאנגלית .הראינו להם את הדם בכיכר, אותם .הצבא הביא חיילים ורכבים ,לקחו הדם של בדיע זריק ,אמרו חפצים מתוך הבתים ואספו שזה לא מספיק ,רוצים אותם ליד הכנסייה החדשה לראות את ההרוגים. היום ,העמיסו על הרכבים לבית אותם לקחנו והלכו .מחלק מהבתים הם הקברות ,פתחתי את לקחו דלתות וחלונות .הם הקבר עם תשע הגופות, הכריחו עצורים מעילבון, היו מסודרות כך כמו לפני שלקחו אותם לבית אצבעות היד אחת ליד המעצר ,להוציא דברים השנייה ,אז אמרו זהו, מהבתים ולהעמיס ברכבים תסגור ,תסגור .הכומר של הצבא .היו כאלה לקח אותם לבית אבו שהוכרחו להוציא תכולת ברּכאת אלפיאד ,שם הבית שלהם עצמם ולשים היה גם בית מגורים וגם ברכבים של הצבא. נעים עַ’נטּוס זְרֵיק מכולת .החיילים היהודיים גופות ההרוגים נקברו نعيم غنطوس زريق Na’im Ghantus Zreiq ערבבו שם את דברי למחרת .הצבא הביא 35//34 המכולת דבר עם השני וירו על תמונתם של מרים ושל סנט ג’ריס .הכומר הראה להם את החורים מהכדורים ואמר למשלחת, נניח שאני אדם ונלחמתי בהם ,מה הוא שבתמונה עשה? גם נלחם ולכן ירו בו? אלה הם מעשי הצבא הישראלי .מהכיכר הוא הצביע על דגל הותיקן על פעמון מגדל הכנסייה ,ואמר להם בעצבים ,אם הייתי מוריד את הדגל הזה ומניף דגל אחר לא היו טובחים במי שטבחו ולא היו מגרשים את האנשים ללבנון .הנציג הצרפתי לקח את מפתחות הרכב ואמר ,תתרגמו לכומר שאם תוך 24שעות לא תתצא הוראה להחזיר את תושבי עילבון לעילבון יהיה סופם של בני ציון ,ועזבו את הכפר מהר. למחרת בא לכפר קצין ישראלי שמו אבו אסמאעיל .יהודי עירקי מדבר ערבית יותר טובה משלנו .הוא מסר לכומר מכתב ובו כתוב שמותר לתושבי עילבון לשוב לכפרם וכי אסור לצבא הישראלי להפריע להם. נכנסנו לבית הכומר ,הקצין הישראלי סירב לשתות קפה [התכוון להעליב] ואמר שהוא כועס על הכומר שהתלונן עליהם .הכומר התעצבן עליו וגירש אותו מהבית .הכומר שרצה להעביר את הבשורה לתושבי עילבון בלבנון ביקש מאדם מדיר חנא, שמו עּואד אלחנאּוי ,להעביר את המכתב למישהו מעילבון בלבנון .זה ביקש 40 לירות וקיבל .אבל יומיים אחר כך הוא חזר לכומר ,נתן לו את המכתב ואמר שלא מצא אף אחד .לא יודע אם הוא נסע או לא. אני התנדבתי ללכת ללבנון ,למרות שאני בחיים לא נסעתי יותר רחוק מאלראמה, ולא יודע איפה זה לבנון .הצטרף אלי מכאיל אבו ע’אזי .ביום שבת ,ביום ה 15 -לכיבוש [ ,]13.11.1948אכלנו צהריים ויצאנו לדרך. ליד המעיין נפגשנו עם קבוצת אנשים שבאו מאחורי הבוסתן של ג’מיל אבו נקולא ,הם זיהו אותי כי הכירו את אבא שלי .שאלתי אותם לאן הם הולכים ,אמרו לבנת ג’ביל בלבנון כדי להביא “מוברחים” [להבריח סחורה לארץ] .ביקשתי ללכת איתם ואמרתי רק שאני רוצה להצטרף למשפחה שלי שיצאה ללבנון. הלכנו ברגל דרך ּואדי סּלאמה .שעתיים לפני השקיעה היינו כבר על אדמת אלרמֵיש .הכומר אמר כשיצאתי שהוא יחכה לי עד יום שלישי ,אם לא ישמע ממני הוא ילך להתלונן .ישנו באלרמיש .למחרת שאלתי אצל המח’תאר של אלרמיש אם ראו אנשים מעילבון ,אמרו לי שהיו כאן כמה אבל עזבו ולא יודעים לאן .שמעתי את פעמון הכנסייה ,זה היה יום ראשון. הלכנו לכנסייה כי חשבתי שאולי מישהו יבוא לתפילה .אף אחד לא בא .ראיתי את ג’ורג’ הארמני ,איש מאלראמה נשוי לאשה מעילבון ,נכנס לאוטו שלו .שאלתי אותו אם הוא ראה אנשים מעילבון ,אמר אּבִל ,והוא נוסע לשם. שלדעתו הם בעין ִ נסענו איתו ,היינו שישה-עשר אנשים בתוך בוילז [ג’יפ] שלו .הגענו לעין אּבל בזמן שהאנשים יצאו מהכנסייה .ראיתי את אבו אלסעיד מעילבון ,אבל הוא לא ידע כלום .נפגשתי עם חיילים מצבא ההגנה שהיו ליד עילבון“ .ירדתי” עליהם, אמרו לי שהם שמעו אותה נזיפה מאבא שלי לפני שלושה ימים .לקחו אותי לבסיס שלהם ליד מטעי עין אּבל ,קראו למפקד אבו פיסל ,אמרו החבר שלך ּבֻטְרס כאן. אני והוא היינו חברים כשצבא ההצלה והבן ,ג’וזף אלסל ַּי ֵח ועוד .שישה-עשר היה ליד עילבון .הם נתנו לנו אוכל ,טבק אנשים .ביקשתי שיחכו ליד בסתן ג’מיל ואספו בשבילנו כסף 10-12 ,לירה לבנונית, אבו נקולא ,שישארו עד הזריחה ,ויכנסו ואמרו לנו שאנשי עילבון נמצאים בצור. לכפר מכיוון דיר חנא ואפגוש אותם שם. מכאן עד צור יקח שעתיים וקצת במונית. אני רוצה ללכת עכשיו לבד כדי להודיע אבו פיסל בא איתנו עד לכביש הראשי, לכומר שיבוא לפגוש אתכם ליד המעיין, עצר בשבילנו מונית ונסענו לצור .לא כי הכפר מלא בחיילים וליתר בטחון כדי מצאנו שם אנשים מעילבון .היו מכפרים שאף אחד לא יפגע בקבוצה הראשונה אחרים אבל לא מעילבון .אמרו לנו שאנשי שחוזרת לכפר .עם הזריחה היינו בפתח עילבון בצידון .נסענו לצידון ,חיפשנו בין החדר של הכומר .זה היה האוהלים ,לא מצאנו ,ראינו יום שלישי בבוקר .סיפרתי הרבה מלוּביה .שאלתי לו מה עשיתי .ירד בריצה שוטר לבנוני ואמר לי למעיין ופגש את האנשים. שהם נמצאים שם בבניין התחילו אנשים אחרים שמחלקים בו מזון ,במחנה לחזור ,כל שעה שעתיים הלכנו ּומִּי ֶה. אלמִּי ֶה הייתה מגיעה קבוצה. ומצאנו אותם שם .אוהלים ראשוני החוזרים בעצם צפופים .סיפרתי להם כל חזרו אחרי הגירוש ב 17 מה שקרה .אמרתי להם יום .יש אנשים שנשארו תחזרו לכפר ,אבל שתדעו בלבנון יותר מחודשיים. שהבתים שלכם נבזזו אפילו שניים ,שלושה לא והוחרבו .הצבא הישראלי חזרו בכלל ונשארו שם. אסור לו להפריע לכם ,רק סלימאן ַּיאד פ מילאד יש הרבה אנשים מכפרים תגידו שאתם מעילבון. ميالد فياض سليمان אחרים שחזרו תחת השם סיפרתי להם על הצעירים Milad Fayyad Sleiman של עילבון .טענו שהם שנרצחו .אמרתי להם מעילבון .תושבי עילבון שלמחרת בבוקר אני חוזר היו שש-מאות ושבעים אנשים .חזרו לעילבון .אמרתי למח’תאר פ’רג’ שאני לא לתוך ישראל אולי ארבעת אלפים אנשים רואה אף אחד ממשפחת זריק .אמר לי שאמרו שהם מעילבון .הם היו מספוריה, שהם עברו לאלּבתרול ,מעבר לבירות. לוביה ואחרים .כאשר הממשלה שמה לב ביקשתי שיעביר להם הודעה באופן דחוף היא הפסיקה הכל. ובכל דרך שיחזרו הביתה .למחרת חזרתי ואתי שישה-עשר אנשים מאנשי עילבון. אשתו של נעים אלּודיע ,אם אלד’יב ואבו אלד’יב ,נעמה ,משפחת אבו חסיב, אשתו של אבו חסיב עם הבנות שלה 37//36 شهادة بطرس شكري إلياس متى ( 83سنة) عيلبون 18.10.2010 - 30.10.1948كان يوم سبت .فات اجليش االسرائيلي لعيلبون .كنا بالكنيسة ،كنيسة الروم الكاثوليك ،فاتوا للكنيسة وقالوا اطلعوا من الكنيسة ،طلعنا من الكنيسة على بيت اخلوري اللي بيطلع عاحلارة ،بساحة دار اخلوري مرقس طخّ علينا واحد جندي ،طخ على إجرينا ،أنا تصاوبت بإجري برصاصة ،فاتت حتت الركبة وطلعت من الناحة الثانية ،وتوفيق حنا اجنرح جرح بسيط من شرخة رصاصة .وصلنا الساحة، اخلوري مرقس قال حلييم بطاطه ،أنا سلمتك بلدي وهيك تعمل .قال حييم بطاطه للخوري انت لوال الثوب اللي عليك ألكلت منا أكبر عقاب ،روح على كنيستك. حييم بطاطه هو كان قائد الفرقة وهو من طبريا .يومها ما كنتش أعرف اسمه .قال للخوري انت رفعت فردك وقلت بهذا الفرد باحتل تل ابيب ،روح الزم كنيستك. راح اخلوري مرقس مع أبوه ،أبوه كمان كان خوري، راحوا على الكنيسة .بالساحة اختاروا 18شخص، قالوا لباقي الناس امشوا من هون ورا السيارات باجتاه املغار ،أنا ظليت قاعد ،كنت مصاوب ،أخذت محرمة من عمي أخو أبوي وعصبت إجري ،سألني عسكري مالك انت؟ ليش ما تقوم؟ قلت له أنا مصاوب، بقدرش أمشي .أطلع اجلندي لفافة من شنطته وهو عصب إجري وقال لي روح على بيتكم .حكوا مع بعض بالعبراني ،كان واحد من البلد يعرف شوي عبري، فرح زريق ،قال طلبوا ستة ميشوا قدام الدبابة األولى والسيارات اللي ماشية قدام كل الناس ،عشان إذا في ألغام بالشارع تطلع فيهن .وظل 12بالساحة، حكوا اجلنود مع بعض كمان مرة ،بعدها رفع حييم بطاطه إيده ورفع 3أصابع ،وقال 3يقوموا لهون، حكى بالعربي .قام ميالد الفياض وفضل ابن فضله العيلبوني وزكي النخالن .وأنا كنت قاعد هناك بالساحة ،بعيد عنهن بس مترين ،أخذوا الثالث على شارع ،سمعنا قواس ،رجعوا العسكر الثالثة اللي أخذوهن يضحكوا ،سألهن حييم بطاطه، وينهن؟ قالوا له راحوا .رفع إيده مرة ثانية ورفع ثالث أصابع ،قام أبو موريس وعبدالله ابن سمعان الشوفاني ورجا اللبيبي .نزّلوهن و قتلوهن على القبور بنص املقبرة اليوم ،طخوهن ورجعوا .رفع روسهن .اللي قتلهن هو فوزي منصور من أصابعه الثالثة فقام حنا ابراهيم ونعيم زريق جنني ( كان جندي بجيش االنقاذ) ،وقطع وواحد من حطني ،طخوهن عند باب طابون روسهن .واحد من اليهود اللي انقتلوا ،أنا ام الذيب ،اليوم درجات بيت البير خشيبون .عمـّرت دار ألخوه بالسبعينات في متسفة قام جريس الشبلي واحنا باحلارة ورفع ايديه ( Metzpaمستوطنة يهودية قرب حطني )، وقال يا خواجة أنا مش من هون ،أنا من وأخته كانت باجليش بالفرقة اللي فاتت على الناصرة .قال له ما كفاك تقاوم بالناصرة عيلبون ،وكانت طالبة ينتقموا من أهل عيلبون جاي تقاوم هون .ضرب عليه طلق برصاص بسبب قطع راس أخوها .هم قتلوا بعيلبون تومي ،بارودة تومي ،بس ما صابه .ملا حوالي ثالثني 12 .من عيلبون والباقي من رجعوا العسكر ق ّدموا وطخوا الثالثة الباقيني البدو املواسي ،قتلوهن هون عند البطوف. بالساحة .بديع جريس صابته الرصاصة أنا عمـّرت ألخوها دار وقعدت معاها على هون بإيده (يشير إلى املعصم) وسال دمه طاولة واحدة ،نسيت اسمها ،أبوها اسمه باحلارة حوالي مترين حتى مات .جريس طوبيه مختار متسفه .أنا اشتغلت بطبريا 17 الشبلي ،حلم فخاده لزق على دار عطية وكان سنة ،وقعدت مع حييم بطاطه عدة مرات ،كان بعده يخابط ويالبط فقرب منه جندي عسكري ساكن بطبريا ،بس هو مات قبل حوالي خمس وحط البارودة ورا ذانه وطخـّه طلق براسه سنني ،وسألني إذا أنا اللي تصاوبت ،وقال ّ الشك ووقتها مات .وأنا قاعد حدهن .طخوهن لي أنه اللي عملوه بعيلبون كان بسبب قدامي .سحبوا حالهن ومشيوا .أنا رحت بعيلبون وبعدين اكتشفوا غلطهم .تصورا أركض على الكنيسة ،القيت اخلوارنة االثنني عيلبون مجرمة .ملا عرفوا إنه اللي قطع الروس فيها ،سألوني شو صار وقلتلهن قتلوا فالن هو فوزي منصور من جنني ،ملا احتلوا جنني سنة ،67محوا عائلة منصور عن بكرة أبيها. وفالن وباقي الناس أطلوعها من البلد. أنا بعرف القصة من زباين إلي ليش ما قتلوك؟ ما بعرف ،ما قتلوني .بعد ما [بساحة دار اخلوريفي جنني وكنت أروح كل سبت عصب اجلندي إجري ،وال حدا مرقس طخّ علينا واحد أجيب اغراض من جنني وحكوا ّ لي .قتلوا عائلة كاملة ،إن عمره منهن حكى معي. جندي ،طخ على 100سنة وإن كان ابن يوم. مبحل. ثالثة قتلوا ،12كل إجرينا ،أنا تصاوبت القتل بلـّش بعد ما الناس بإجري برصاصة ،فاتت بعد ما حكيت للخوارنة عن اللي صار طلعوا للحارة ،واجليش صارت طالعة .بالساحة كنا حتت الركبة وطلعت من صار يفوت على البيوت ويخلع أنا و 12شاب وخمسة ستة الناحة الثانية] ابواب ويخرب .اللي ظلوا بالبلد عسكر ،وعلى سطوح البيوت كانوا حوالي 60 – 50نفر، من كل جهة في جندي أو اثنني. الشباب الستة اللي أخذوهن ميشوا قدام ناس عجـّز وختيارية وناس مراض ،والباقي طلعوا على لبنان .اجليش صار ينهب البيوت الناس ،عند الرامة أخذوهن على املعتقل. هن أجو ينتقموا من عيلبون ألنه كل الشكاوى وكمان ناس من بالدنا صارت تيجي تسرق كانت توصلهم عن عيلبون .اتهموا أهل من بيوتنا ،أنا كنت أشوفهن .اجليش جابوا عيلبون بعالقتهم بقتل جنود يهود اثنني وقطع جنود ،صاروا يوخذوا اغراض من البيوت 39//38 ويحطوا جنب الكنيسة اجلديدة ،ما كانش بعد هناك كنيسة ،ويجيبوا سيارات يحملوها ويوخذوا ،في بيوت خلعوا منها ابوابها وشبابيكها .جابوا شباب معتقلني من عيلبون، قبل ما ياخذوهن عاملعتقل ،يحملوا اغراض لسيارات اجليش ،أجبروا شباب معتقلني يحملوا اغراض من بيتهن ويحملوهن بسيارات اجليش .القتلى ظلوا لثاني يوم تندفنوا ،جابوا ثالثة عسكر وواحد من املغار ،حملوا اجلثث لعند املقبرة ،اخلوري كان يصلي عليهن واحنا ندفن .أنا رتبتهن 9زالم بخشخاشة واحدة وثالثة بخشخاشة ثانية. بعد كم يوم ،ابن اخلوري مرقس وابن أخوه اخلوري حبيب اللي كان خوري باملغار ،كانوا ببيروت ،قعدوا مع واحد من لبنان وهو عضو في هيئة األمم ،وحكوا له قصة عيلبون .فكتبوا مكتوب باسم اخلوري مرقس .هذا الشخص راح على االجتماع وقال إنه وصلتني شكوى من اخلوري مرقس معلـّم من فلسطني ،عن أحداث عيلبون .املندوب اإلسرائيلي أنكر، فقرروا يبعثوا وفد .باليوم ال 12بعد االحتالل، وصل وفد أربع أشخاص على عيلبون بسيارة .UNوصلوا الساحة وين جتمعوا الناس شوي ،وين وسألوني أنا ،واحد بيحكي عربي ّ بيت اخلوري مرقس معلم؟ وطلبوا أنادي عليه. حكالهن اخلوري شو صار وواحد منهن يترجم لالجنليزي ،خليناهم يشوفوا الدم باحلارة اللي نزل من بديع زريق ،قالوا أل بكفيش ،بدنا نشوف القتلى. نزلناهن على القبور ،فتحت اخلشخاشة اللي فيها 9زالم ،مرتبني هيك مثل األصابع .قال خلص سكـّر سكـّر .اخلوري أخذهن على دار أبو بركات الفياض ،كان بيت للسكنى ودكانة، كانوا اليهود مخربطني االغراض ببعضها ومق ّوسني صورة العذرا وصورة مار جريس بالرصاص ،وقال نفرض إنه أنا انسان وحاربت فطخـّوني ،وشو هذا عمل؟ (يشير إلى الصور)، هو كمان حارب وطخـّوه؟ هذا عمل اجليش اإلسرائيلي .عند أول الساحة بيـّن علم البابا على قبة جرس الكنيسة ،اخلوري قال بعصبية: لو أنا نزلت هذا العلم وغيرته لعلم ثاني ،كان ما ذبحوا اللي ذبحوه وما طلـّعوا الناس على لبنان .املندوب الفرنسي حمل مفاتيح السيارة وقال ترجموا للخوري ،إنه خالل 24ساعة، وهو يطلع على ساعته ،إذا ما بيصدر أمر لترجيع أهل عيلبون لعيلبون سيكون مسح بني صهيون .وتركوا البلد بسرعة .ثاني يوم أجا واحد على البلد اسمه أبو اسماعيل ،يهودي عراقي بيحكي عربي أحسن مننا ،عنده رتبة عالية باجليش ،طلب من اخلوري يستلم مكتوب إنه مسموح ألهل عيلبون يرجعوا واجليش اإلسرائيلي ممنوع يتعرضلهن .ملا فتنا على بيت اخلوري هذا الضابط رفض يشرب قهوة ألنه زعالن من اخلوري ليش يتشكـّى عليهن .غضب اخلوري وطرده من البيت .بعدها نادى واحد من دير حنـّا اسمه عواد احلناوي ،وقال له بدي تاخذ هذا املكتوب على لبنان وملا تالقي حدا من أهل عيلبون تقول له إنه مسموح يرجعوا. عواد طلب 40ليرة فلسطيني واخلوري أعطاه. بعد يومني رجع للخوري وأعطاه الورقة وقال له رحت وما لقيتش حدا من عيلبون ،بعرفش اذا راح أو أل .احتار اخلوري شو يعمل فأنا قلت له أنا بروح .مع إني أبعد من الرامة ما وصلت بحياتي .بعرفش وين لبنان بأي اجتاه. رحت أنا وميخائيل أبو غازي .هذا احلكي كان يوم جمعة املغرب .يوم السبت ،يعني يوم الـ 15لالحتالل ،)13.11.1948( ،طلعنا بعد الغدا .واحنا بالطريق عند راس النبع أجو جماعة علينا ،نزلوا من ورا بستان جميل أبو نقوال ،عرفوني إني ابن أبو بولس ،سألتهم وين رايحني قالوا على لبنان على بنت جبيل جنيب مه ّرب .قلتلهن خذونا معكم بدنا نروح على فقال لي إنهم هناك بالعمارة اللي بوزعوا فيها لبنان نلحق أهلنا. مشينا من راس النبع وادي سالمة ،وقبل مؤن .مبخيم املية ومية .طلعنا وهناك القيناهن، النهار بساعتني كنا بأراضي الرميش .اخلوري اخليم مليانة .حكيت لهن كل إشي .بترجعوا كان قايل لي إنه بينتظر أحد واثنني وثالثا ،على البلد بس بيوتكم منهوبة ومخربة .اجليش إن ما سمعتش منك خبر بروح أتش ّكى .مننا اإلسرائيلي ممنوع يتعرضلكم ،بس قول إنك بالرميش وثاني يوم سألت عند املختار هناك ،من عيلبون وفوت .وقلتلهن أسماء الشباب اللي فقالوا لي إنه كان هون من أهل عيلبون بس انقتلت .والصبح أنا راجع .قلت للمختار فرج ما بنعرفش وين راحوا .دقّ جرس الكنيسة ،إني مش شايف حدا من دار زريق ،قال دار كان يوم أحد ،رحنا باب الكنيسة بس فش زريق في البترول ،راحوا بعد بيروت .قلت له حدا أجا .ملا رجعت شفت جورج األرمني ،هو بتبعثلهن خبر ضروري كيف ما كان ير ّوحوا. من الرامة متج ّوز واحدة من بلدنا ،ناديت عليه ثاني يوم رجعت وجبت معي 16نفر من أهل وهو طالع بسيارته ،سألته وين أهل عيلبون ،عيلبون .مرة نعيم الوديع ،نعمة ،ام الذيب وأبو الذيب ،دار أبو حسيب ،مرة قال على علمي بعني إبل ،وهو أبو حسيب وبناتها وابنها، رايح هناك فقلت له خذنا معك. [قتلوا ،12كل ثالثة جوزيف صليـّح وغيرهم. بلـش بعد ركبنا 16شخص بالويلز ،مبحل .القتل ّ 16نفر .خليتهن عند بستان وصلنا عني إبل والناس هناك طالعة. صارت الناس ما جميل أبو نقوال وقلتلهن ملا بتطلع من الكنيسة ،القينا أبو السعيد من بلدنا ،سألناه بس بالساحة كنا أنا و 12شاب تطلع الشمس بتيجوا على وخمسة ستة عسكر] البلد من جهة دير حنا .أنا ما كان يعرف إشي ،مشينا بالقيكن هناك ،بدي أروح شوي فالقينا جنود من جيش االنقاذ ،صرت أبهدل فيهن .قالوا لي نفس حلالي أقول للخوري ينزل يستنى على العني. الكالم سمعناه قبل ثالث أيام من أبوك .بس البلد مليانة جيش ،أحسن ما أول فرقة منا حدا أبوك قال انك تق ّوست .قلتلهن نعم تقوست يتعرضلها .مع طلوع الشمس كنت أدق على واجنرحت .أخذونا للفرقة تبعتهن عند كروم باب غرفته ،هذا كان يوم الثالثا الصبح .قلتله عني إبل ،ونادوا على واحد اسمه أبو فيصل شو صار .نزل يركض على العني .وصار كل كنت اصحاب أنا وا ّياه ملا كان عند عيلبون ،ساعة ساعتني يوصل ناس .أول ناس رجعوا قالوا له صاحبك بطرس هون .أطعمونا بعد 17يوم .في ناس ظلت بلبنان أكثر من وأعطونا دخان وجمعوا من بعض 12 – 10شهرين .في 3-2ما رجعوش شيلة وظلوا ب ّرة. في ناس من بالد ثانية رجعت على اسم عيلبون. ليرة لبناني ،وقالوا لي إنه أهل عيلبون بصور. من هون لصور بدها ساعتني وشوي بالتاكسي .عدد سكان عيلبون كان 670نفر ،رجع لداخل راح معنا للشارع اللي بيطلع من بنت جبيل ،اسرائيل حوالي 4000شخص وقالوا إنهن ركـّبنا بتاكسي لصور .د ّورنا بصور وما من عيلبون .من كثير بالد ،من صفورية ولوبية لقينا ،كان فيها من بالد ثانية بس مش من وغيرها .ملا انتبهت احلكومة أوقفت كل إشي. عيلبون .قالوا لنا أهل عيلبون بصيدا ،رحنا على صيدا ،فتشنا بني اخليم بس ما فش. أكثرها لوابنة .شفت بوليس لبناني وسألته 41//40 برقية جبهة أ رقم تسلسلي 597 مستعجل للغاية 13.10 من -موشه كرمل إلى ( -لتنفيذ) األلوية العسكرية باألقاليم اعملوا كل ما بوسعكم لتطهير سريع وفوري للمناطق احملتلة من كل العناصر املعادية طبقا لألوامر التي أعطيت يجب مساعدة السكان على مغادرة املناطق التي احتلت. وثيقة من وزارة األمن -أرشيف اجليش اإلسرائيلي أخذت من كتاب :إلياس صليبا سرور ،النكبة في عيلبون1998 ، שמות חללי הנּכּבה בעילּבון 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 שם מילאד פַּיאד סלימאן פַדל פַדְלו עילּבוני זּכי מוסא אִסּכאפי רג’א מיכאיל נח’לה מתְרי שאמי מכאיל ִ עבדאללה סמעאן שופאני נעים עַ’נטּוס זְרֵיק חנא אבראהים אשקר מחמד ח’אלד אסעד בדיע ג ִ’רְי ִס זריק ג’רְי ִס שּבלי חאיּכ פואד נופל זריק סּל ָם מ ַ עַאז ַר סאל ִם ְ סמעאן ג’ריס שופאני סאלח עבדאללה ארְשֵיד סאלח יוסף אלרמלי עטיה חמוד ארשיד מעְג ִ’ל עטיה ארשיד ִ קּבִל עטיה ארשיד מ ְ ִ סעיד מחמד אלקאסם אסעד מחמד אלקאסם ּבַאי ִר חסן טאהא מחמד מחמוד טאהא חסין אבראהים אלאחמד חסן קאסם אלּו ַחש מחמוד חסן אלנאדר אחמד חסן אלנאדר ח’אלד עבדו אלנאדר נאיף אסעד עיסאת תאריך 30.10.1948 30.10.1948 30.10.1948 30.10.1948 30.10.1948 30.10.1948 30.10.1948 30.10.1948 30.10.1948 30.10.1948 30.10.1948 30.10.1948 30.10.1948 30.10.1948 1.11.1948 1.11.1948 2.11.1948 2.11.1948 2.11.1948 2.11.1948 2.11.1948 2.11.1948 2.11.1948 2.11.1948 2.11.1948 2.11.1948 2.11.1948 2.11.1948 2.11.1948 ذاكـرات نكبـــة عيلبــون . . הנכבה בעילבון זוכרות את Remembering the Nakba in ‘Eilabun
© Copyright 2024