‫ذاكـرات نكبـــة عيلبــون‬
‫‪. .‬‬
‫הנכבה בעילבון‬
‫זוכרות את‬
‫‪Remembering the Nakba in ‘Eilabun‬‬
‫تحرير‪:‬‬
‫عمر اغبارية‬
‫כתיבה ועריכה‪:‬‬
‫עמר אע’באריה‬
‫الغالف األمامي‪ :‬نصبان في عيلبون‬
‫لذكرى ضحايا المجزرتين‪:‬‬
‫ساحة البلد وعرب المواسي‪.‬‬
‫تصوير‪ :‬رامز عيد وعمر اغبارية‪.‬‬
‫تشرين األول ‪.2010‬‬
‫שער קדמי‪:‬‬
‫שתי אנדרטאות בעילבון לזכר קורבנות שני‬
‫הטבחים‪ :‬מרכז הכפר ושבט אלמואסי‪.‬‬
‫צילמו‪ :‬ראמז עיד ועמר אע’באריה‪ ,‬אוקטובר ‪.2010‬‬
‫الغالف الخلفي‪:‬‬
‫خريطة فلسطين قبل النكبة‪،‬‬
‫إعداد سلمان أبو ستة‬
‫שער אחורי‪:‬‬
‫מפת פלסטין לפני הנּכּבה‪ ,‬ערך סלמאן אבו סּתָה‬
‫עזרה בהגהה‪:‬‬
‫איתן ברונשטין‪ ,‬תומר גרדי‪ ,‬עמיה גלילי‬
‫تصميم‪:‬‬
‫محمود ياسين‬
‫طباعة‪:‬‬
‫مطبعة الرسالة – بيت حنينا‪ ،‬القدس‬
‫עיצוב‪:‬‬
‫מחמוד יאסין‬
‫הדפסה‪:‬‬
‫דפוס אלרסאלה‪ ,‬בית חנינא‪ ,‬י‪-‬ם‬
‫إصدار‪:‬‬
‫جمعية «زوخروت»‬
‫هاتف‪03 – 6953155 :‬‬
‫فاكس‪03 – 6953154 :‬‬
‫‪Zochrot‬‬
‫‪Ibn Gvirol 61‬‬
‫‪Tel Aviv Jaffa 64362‬‬
‫تحية وشكر خاص‬
‫إلى الزميل رامز عيد\ عيلبون على‬
‫مبادرته وشراكته بجمع المواد‬
‫وإجراء المقابالت وتخطيط‬
‫الجولة في عيلبون‪.‬‬
‫הפקה‪:‬‬
‫עמותת זוכרות (ע”ר ‪)580389526‬‬
‫אבן גבירול ‪61‬‬
‫ת”א יפו ‪64362‬‬
‫טל’ ‪03 - 6953155‬‬
‫פקס ‪03 – 6953154‬‬
‫תודה מיוחדת והערכה לידידנו‬
‫ראמז עיד‪/‬עילבון‬
‫שיזם את הפרויקט והיה שותף‬
‫בהכנת הסיור‪ ,‬הראיונות ואיסוף‬
‫החומרים‪.‬‬
‫تشرين األول – ‪ – October‬אוקטובר‬
‫‪2010‬‬
‫‪All rights reserved to those who were expelled from their homes‬‬
‫‪c‬‬
‫‪3//2‬‬
‫ساحة القرية‬
‫כיכר הכפר המרכזית‬
‫הקדמה‬
‫חוברת זו יוצאת לאור לרגל יום השנה ה‪ 62-‬לטבח עילבון‪ .‬המידע‬
‫הקשה שמובא כאן הוא נסיון צנוע של זוכרות לספק לציבור הרחב‬
‫דפים ספורים מהתיק השחור של הנּכבה בעילבון‪ .‬הסיפור של‬
‫הכפר הזה לא נחרת בזיכרון הקולקטיבי הפלסטיני ולא נכח דיו‬
‫בקרב הארגונים העוסקים בהגברת המודעות לנכבה‪.‬‬
‫המידע שמובא כאן והתיאורים הקשים של תושבי עילבון שחוו‬
‫על בשרם את אירועי הימים ההם‪ ,‬משקפים עד כמה גדולה‬
‫הטרגדיה ועד כמה היא לא זכתה לנוכחות ראויה בשיח הציבורי‪.‬‬
‫חלק מהעדויות מתארות את מסע הגירוש עד לבנון וחזרה‪ ,‬וחלקן‬
‫מתארות את אווירת המוות המצמררת שיצרו חיילי “גולני” בעילבון‪.‬‬
‫המפה הבריטית משנת ‪ 1942‬שבחוברת מראה את כל הכפרים‬
‫הפלסטינים שהיו באזור עד הנכבה‪ ,‬ואילו “העדכון” הישראלי‬
‫משנת ‪ 1958‬מראה כמה מהם נמחקו מעל פני האדמה וכמה‬
‫נותרו‪ .‬עילבון שנמצא על המפה‪ ,‬היה עלול להיות מסומן עליה‬
‫באדום כ “הרוס” לולא התערבות בינלאומית להחזיר את תושביו‪.‬‬
‫בחוברת יש צילום של מברק ששלח משה כרמל למפקדים בשטח‬
‫ב‪ 31-‬באוקטובר שמהווה ראייה למגמת הטיהור האתני שהונהגה‬
‫במבצע חירם שבמסגרתו נכבש בין השאר הכפר עילבון‪.‬‬
‫זוכרות מבקשת דרך פעילות זו להגביר את מודעות הציבור‪,‬‬
‫בעיקר הישראלי‪ ,‬לנכבה הפלסטינית‪ .‬לשם כך זוכרות מתרגמת‬
‫את הנכבה לעברית‪ ,‬וקוראת לישראלים לקחת אחריות על חלקם‬
‫בטרגדיה הפלסטינית‪ ,‬וכן קוראת להחזרת הפליטים למולדתם‬
‫כבסיס לפיוס בין העמים בארץ‪.‬‬
‫“זוכרות את הנּכּבה בעילבון” היא החוברת ה‪ 41 -‬בסדרת החוברות‬
‫שעמותת זוכרות מפיקה לתיעוד המקומות הפלסטינים שנכבשו‬
‫וחוו את הנּכּבה מאז ‪ .1948‬קדמו לה חוברות על המקומות האלה‪:‬‬
‫אִקרִת’‪ ,‬כּ ֻפְר ּבִרעִם‪ ,‬אלמנשיה ‪ -‬יאפא‪ ,‬אלעֻ’ּבַּי ָאת‪ ,‬אלעראקיּב‪,‬‬
‫מסִם‪ ,‬אלראס אלאחמר‪,‬‬
‫ס ְ‬
‫סמַיְרִי ָה‪ִ ,‬‬
‫סּכ ָה‪ ,‬אל ֻ‬
‫מ ְ‬
‫ּכ ַפר עִנאן‪ ,‬אלדאמּון‪ִ ,‬‬
‫עין ּכארם‪ ,‬עג’ור‪ּ ,‬כויּכאת‪ ,‬ח’רבת אם ּבֻרג’‪ ,‬ח’רבת אללוז‪ ,‬אלשיח’‬
‫מֻּוַּנ ִס‪ ,‬אלמאלחה‪ ,‬אלעג’מי ביאפא‪ ,‬עִמְו ָאס י ָאלּו וּבית נּוּבא‪,‬‬
‫סּבְע‪ ,‬ג ְ’ל ִיל‪ ,‬אלּל ַג’ון‪,‬‬
‫שג ַ’רָה‪ ,‬תרשיחא‪ּ ,‬בִאְר אל ַ‬
‫חִּטין‪ ,‬אלּכַפְרֵין‪ ,‬אל ַ‬
‫מג ְ’דַל‪ ,‬חִ’רּבת ג ַ’ל ַמה‪ ,‬אלרַמלה‪,‬‬
‫סֻחמאתא‪ ,‬אלג’ּולאן‪ ,‬אסְדּוד ואל ַ‬
‫חרַם [סידנא עלי]‪ ,‬עין עַ’זאל‪,‬‬
‫מנ ְסי‪ ,‬אל ַ‬
‫אלּל ִד‪ ,‬עּכא‪ ,‬חַיפא‪ ,‬עין אל ַ‬
‫לִפְתא ודיר יאסין‪.‬‬
‫זוכרות‬
‫אוקטובר ‪2010‬‬
‫‪5//4‬‬
‫مقدمة‬
‫هذا الكتيب هو ورقة متواضعة من ملف نكبة عيلبون املهولة‪ .‬من الواضح أن‬
‫التاريخ واملؤرخني والسياسة والسياسيني والوثائق واملوثقني لم يفوا عيلبون‬
‫حقها حني جهلوا أو جتاهلوا أو أهملوا‪ ،‬عن قصد أو غير قصد‪ ،‬تفاصيل‬
‫املجزرة والترحيل املأساويني اللذين أملـّا بعيلبون وأهلها عام النكبة‪ .‬فلم تكن‬
‫قصة عيلبون حاضرة بشكل قوي في الوعي اجلمعي الفلسطيني أو ضمن‬
‫نشاطات العاملني على توعية اجلمهور بالنكبة الفلسطينية‪.‬‬
‫تعمل “زوخروت” على توفير أخبار النكبة الفلسطينية للجمهور العام‬
‫وخاصة اإلسرائيلي‪ ،‬فتقوم بترجمة هذه املأساة إلى اللغة العبرية‪،‬‬
‫كما فعلت هنا‪ .‬تنادي “زوخروت” باعتراف الطرف اإلسرائيلي بالنكبة‬
‫الفلسطينية وحتمل املسؤولية على نتائجها‪ .‬وتأتي قصة عيلبون التي‬
‫أحضرناها هنا لتشكل برهان ًا آخر على دور احلركة الصهيونية واملؤسسة‬
‫اإلسرائيلية في مأساة الشعب الفلسطيني‪.‬‬
‫حاولنا أن نعطي صورة شاملة عما حدث في عيلبون فور احتاللها من‬
‫خالل شهادات متنوعة من أهالي القرية الذين عايشوا تلك املرحلة وذاقوا‬
‫مرارتها‪ .‬فمنهم من سلك درب التهجير القاسي ويحكي عن معاناته في‬
‫ذلك الدرب ومنهم من يحكي تفاصيل تقشعر لها األبدان عن مسلسل املوت‬
‫الذي زرعه جنود “ الهجناه” على أرض عيلبون‪.‬‬
‫تعكس اخلريطة في وسط هذا الكتيب مسار اللجوء وطريق العودة التي مر‬
‫بهما أهل عيلبون وتوضح عدد القرى الفلسطينية في تلك املنطقة التي مت‬
‫طرد سكانها وتدميرها‪ .‬مما يشير إلى أن التطهير العرقي لعرب فلسطني‬
‫كان أسلوب ًا ومنهج ًا عند قوات االحتالل‪ .‬وما البرقية العسكرية‪ ،‬املوجودة‬
‫في هذا الكتيب والتي التي أخذناها من كتاب املر ّبي إلياس سرور ابن‬
‫عيلبون‪ ،‬التي بعثها قائد املنطقة إلى وحدات جيشه إال داللة واضحة على‬
‫اتـّباع هذا األسلوب‪.‬‬
‫“ذاكرات النكبة في عيلبون” هو الكتيب رقم ‪ 41‬في سلسلة الكتيبات التي‬
‫تصدرها “زوخروت” عن القرى والبلدات املنكوبة في هذه البالد‪ ،‬وقد صدر‬
‫قبله كتيبات عن املواقع التالية‪ :‬إقرث‪ ،‬كفر ب ِـ ِ‬
‫رعم‪ ،‬املنشية – يافا‪ ،‬الغبـَيـَات‪،‬‬
‫السميرية‪ ،‬سمسم‪ ،‬الراس األحمر‪،‬‬
‫العراقيب‪ ،‬كفر عنان‪ ،‬الدامون‪ ،‬مسكة‪ُّ ،‬‬
‫عني كارم‪ ،‬عجور‪ ،‬كويكات‪ ،‬أم برج‪ ،‬خربة اللوز‪ ،‬الشيخ مونـّس‪ ،‬املاحلة‪،‬‬
‫العجمي في يافا‪ ،‬عمواس يالو وبيت نوبا‪ ،‬حطني‪ ،‬الكفرين‪ ،‬الشجرة‪،‬‬
‫ترشيحا‪ ،‬بئر السبع‪ ،‬جليل‪ ،‬اللجون‪ ،‬سحماتا‪ ،‬اجلوالن‪ ،‬اسدود واملجدل‪،‬‬
‫خربة جلمة‪ ،‬الرملة‪ ،‬اللد‪ ،‬عكا‪ ،‬حيفا‪ ،‬عني املنسي‪ ،‬احلرم (سيدنا علي)‪،‬‬
‫عني غزال‪ ،‬لفتا ودير ياسني‪.‬‬
‫زوخروت (ذاكرات)‬
‫تشرين األول ‪2010‬‬
‫עילבון‬
‫הוא כפר ערבי פלסטיני בגליל‪ ,‬נושק לקצהו הצפוני מזרחי של‬
‫עמק אלבטוף [נטופה] מערבית לכנרת‪ .‬גרים בו כיום ‪5000‬‬
‫תושבים‪ .‬לידו קיימים הכפרים האלה‪ :‬דיר חנא ממערב‪ ,‬אלבעינה‬
‫מדרום‪ ,‬אלמע’אר מצפון‪ .‬מדרום לכפר קיימת ח’רבת אם אלעמד‬
‫[עמודים] על צד הכביש הראש עילבון – מַסּכנה שהיא צומת גולני‪.‬‬
‫ממזרח עומד הר אלחאמי [קוץ]‪ .‬סביב עילבון היה מספר רב של‬
‫כפרים אך נהרסו על ידי ישראל אחרי כיבושם ב‪ 1948 -‬ותושביהם‬
‫גורשו כמו אלמנסורה‪ ,‬נמרין‪ ,‬לוּביה‪ ,‬כ ֻפר סּבת‪ ,‬אלשג’רה‪ ,‬חטין‪,‬‬
‫אלּוערה אלסודא‪ ,‬ואדי אלחמאם ועוד‪ .‬עילבון יושב על גבעה‬
‫בגובה ‪ 200‬מטר מעל פני הים‪ .‬הכפר נחשב למקום היסטורי‬
‫ובסמוך אליו ישנם כמה אתרים ארכאולוגיים‪ ,‬ח’רבת ממליא‬
‫מצפון מזרח הכפר‪ ,‬ח’רבת נתיף ממערב ובה מעיין נאטף‪,‬‬
‫ח’רבת סעד מדרום מזרח‪ ,‬ח’רבת מסכנה מדרום וח’רבת אם‬
‫אלעמד בין עילבון למסכנה‪ .‬הכפר היה מיושב בתקופות שונות‬
‫במהלך ההיסטוריה‪ .‬הרומאים נתנו לו שם אילבו ‪ .Ailabo‬כתב יד‬
‫ארכיאולוגי שנמצא בארכיון בית הכנסת בקהיר מזכיר את עילבון‬
‫ומספר שמשפחות הכוהנים היהודים שברחו מירושלים אחרי‬
‫חורבן בית שני התיישבו באזור הגליל‪ ,‬וכי משפחת קוץ התיישבה‬
‫בעילבון‪ .‬הכפר היה ככל הנראה מיושב בשנת ‪ 200‬לפני הספירה‬
‫וכן בתקופה הביזנטית‪ ,‬בין השנים ‪ 636 – 324‬לספירה‪ .‬כנראה‪,‬‬
‫הכפר ננטש לתקופה לא ידועה‪ ,‬וההתיישבות בו התחדשה במאה‬
‫ה‪ 17-‬על ידי משפחות ערביות שעברו מהכפרים בסביבה כמו‬
‫עראבה‪ ,‬דיר חנא‪ ,‬סכנין ואלמע’אר‪.‬‬
‫מספר תושבי עילבון בשנת ‪ 1922‬היה כ‪ 320 -‬תושבים‪ ,‬בשנת ‪1931‬‬
‫עלה מספרם ל‪ 404 -‬ובשנת ‪ 1945‬גרו בו ‪ 530‬אנשים‪ .‬בהתאם‬
‫למפקד האוכלוסין משנת ‪ 1949‬היה מספר התושבים בעילבון ‪.675‬‬
‫להם ‪ 14,712‬אלף דונם אדמה שנרשמו על שמותיהם של משפחות‬
‫הכפר באופן רשמי בשנת ‪ 1892‬בתקופת השלטון הטורקי‪.‬‬
‫חדר הלימוד הראשון נבנה בכפר בשנת ‪ 1899‬על ידי הכמרים‬
‫הקתולים הגרמניים מכנסיית אלטאבע’ה בגליל‪ ,‬והוא יועד לבנים‬
‫בלבד‪ .‬בשנת ‪ 1905‬נבנה חדר לימוד דומה לבנות‪ .‬בשנת ‪,1943‬‬
‫בתקופת המנדט הבריטי‪ ,‬נבנה בית ספר יסודי ממלכתי משני‬
‫חדרים שעדיין קיימים עד היום ומשמשים את בית הספר‪.‬‬
‫הכנסייה הראשונה נבנתה לעדה הקתולית בשנת ‪ 1879‬בזכות‬
‫המאמצים של הכומר בולוס אשקר ותושבי הכפר‪ .‬בשנת ‪1928‬‬
‫נבנתה כנסייה אורטודוקסית‪ .‬לאחר הקמת מדינת ישראל עברו‬
‫‪7//6‬‬
‫לעילבון פליטים מוסלמים מכפר חטין‪ ,‬אלה‬
‫היו המשפחות המוסלמיות הראשונות שגרו‬
‫בעילבון‪ .‬אחר כך החל מבצע יישוב הבדואים‬
‫ורבים מהם‪ ,‬שגרו במאהלים על הגבעות‬
‫הסמוכות‪ ,‬עברו לגור בתוך עילבון‪ .‬בשנת‬
‫‪ 1993‬נבנה בכפר מסגד‪.‬‬
‫במרכז הכפר הישן יש כיכר ששטחה כ‪-‬‬
‫‪ 160‬מטר מרובע‪ .‬כיכר זו שימשה למסיבות‬
‫וחתונות והייתה למקום מפגש לתושבי‬
‫הכפר לקראת התפילה בכנסייה הסמוכה‬
‫כל יום ראשון‪ .‬אחרי הנּכבה הכיכר הזאת‬
‫נקראה גם כיכר החללים‪ ,‬לזכר חללי עילבון‬
‫שנרצחו על ידי חיילים ישראליים מיד עם‬
‫כיבוש הכפר ב‪ 30 -‬באוקטובר ‪.1948‬‬
‫כיבוש הכפר‪ ,‬הטבח והגירוש‬
‫חיילים מחטיבת גולני כבשו את הכפר‬
‫ב‪ 30.10.1948-‬אחרי קרב נגד חיילים מצבא‬
‫ההצלה הערבי שנסוג מהכפר ומאזור הצפון‬
‫יום קודם‪ .‬תושבי הכפר הניפו דגלים לבנים‬
‫על גגות בתיהם‪ ,‬וכשהחיילים נכנסו לכפר‬
‫קיבלו כוהני הדת את פניהם‪ .‬האנשים‬
‫התאספו בכנסיות והכמרים הודיעו באופן‬
‫רשמי על כניעת הכפר‪ .‬ההיסטוריון בני מוריס‬
‫טוען בספרו שהחיילים אשר הסתובבו בתוך‬
‫הכפר “מצאו באחד הבתים את ראשיהם‬
‫הכרותים של שני חיילים ישראליים” שנהרגו‬
‫מבעוד מועד‪ .‬מראיונות עם תושבי הכפר‬
‫עולה שתושבי הכפר מכירים את הסיפור‬
‫של החיילים ואומרים שהם נהרגו וראשיהם‬
‫נכרתו על ידי חיילים מצבא ההצלה‪ .‬החיילים‬
‫הישראלים הוציאו את התושבים מהכנסיות‪,‬‬
‫ירו לעברם והרגו את הראשון מתוכם ביציאה‬
‫מהכנסייה‪ .‬הם צופפו את כל התושבים בכיכר‬
‫המרכזית של הכפר ופקדו עליהם לשבת‪ .‬אז‬
‫בחרו מהם שנים עשר צעירים והורו להם‬
‫לקום‪ .‬את שאר התושבים הם גירשו‬
‫מיד ללבנון‪ .‬זמן קצר אחרי שהתושבים‬
‫עזבו‪ ,‬רצחו החיילים הישראלים את‬
‫שנים עשר הצעירים מעילבון בסמטאות‬
‫הכפר ובכיכר‪ .‬הידיעות על הטבח הגיעו‬
‫לממשלות באירופה ולאו”ם שלחצו‬
‫והכריחו את ישראל להסכים להשבת‬
‫כל תושבי עילבון לכפרם‪ .‬הללו החלו‬
‫לשוב כשבועיים אחרי הטבח והגירוש‪.‬‬
‫ב‪ 2.11.1948 -‬ביצעו החיילים הישראליים‬
‫טבח נוסף על אדמת עילבון בעמק‬
‫אלבטוף [נטופה]‪ .‬הם הובילו חמשה‬
‫עשר גברים משבט אלמואסי שגר באזור‬
‫והוציאו אותם להורג‪ .‬אדם אחד ניצל‬
‫מהמוות‪ .‬שמו סעד מחמד אלד’יּב והוא‬
‫שחשף את סיפור הטבח‪ .‬למותר לציין‬
‫שאף חייל ישראלי לא הועמד למשפט‬
‫על פשעי המלחמה שבוצעו בתושבי‬
‫עילבון ואלמואסי‪ .‬ישראל גירשה את‬
‫מרבית שבט אלמואסי‪ ,‬שמספר בניו היה‬
‫כ‪ 2000 -‬אנשים וגרו בגליל ובאזור שבין‬
‫צפת לטבריה‪ ,‬לכיוון סוריה‪ .‬המעטים‬
‫שנותרו בארץ גר חלקם בעילבון עד היום‪.‬‬
‫املصادر ‪ -‬מקורות‬
‫‪ -‬مصطفى مراد الدباغ‪ ,‬بالدنا فلسطني‪ ,‬كفر قرع‪.2002 ,‬‬
‫‪ -‬الياس صليبا سرور‪ ,‬عيلبون تاريخ وذكريات‪ ,‬الناصرة‪.1997 ,‬‬
‫ الياس صليبا سرور‪ ,‬النكبة في عيلبون‪ ,‬عيلبون‪.1998 ,‬‬‫ بني موريس‪ ,‬نشأة مشكلة الالجئني الفلسطينيني‬‫‪ ,1949 - 1947‬تل أبيب‪.2002 ,‬‬
‫ مقابالت مع أهال من عيلبون‪.‬‬‫ בני מוריס‪ ,‬לידתה של בעיית הפליטים הפלסטינים‬‫‪ ,1949 – 1947‬תל אביב‪.2002 ,‬‬
‫‪- www.wajeb.org‬‬
‫‪- www.eilaboun.com‬‬
‫عيلبون‬
‫قرية عربية فلسطينية تقع في منطقة اجلليل غرب بحيرة‬
‫طبرية على الطرف الشمالي الشرقي لسهل البطوف‪.‬‬
‫يسكنها اليوم حوالي ‪ 5000‬نسمة‪ .‬وتعتبر من قضاء‬
‫طبرية‪ .‬يحدها من الغرب قرية دير حنا ومن اجلنوب‬
‫قرية البعينة ومن الشمال قرية املغار‪ ،‬من اجلنوب خربة‬
‫أم العمد الواقعة على الشارع الرئيسي من عيلبون إلى‬
‫مسكنة املسمى اليوم مفرق جوالني‪ ،‬ومن الشرق جبل‬
‫احلامي‪ .‬وكانت قرى كثيرة من قضاء طبرية تقع بجوار‬
‫عيلبون حتى النكبة ومت طرد أهلها وتدميرها من قبل‬
‫االحتالل الصهيوني عام ‪ 1948‬مثل‪ :‬املنصورة‪ ،‬منرين‪،‬‬
‫لوبية‪ ،‬كفر سبت‪ ،‬الشجرة‪ ،‬حطني‪ ،‬خربة الوعرة السودا‪،‬‬
‫وادي احلمام وغيرها‪ .‬ترتفع القرية حوالي ‪ 200‬متر عن‬
‫سطح البحر‪ .‬تعتبر عيلبون منطقة تاريخية تنتشر حولها‬
‫عدة مناطق أثرية مثل خربة ممليا شمال شرقي القرية‪،‬‬
‫وخربة نتيف جنوب غرب القرية وبها عنب ناطف‪ ،‬وخربة‬
‫سعد جنوب شرق عيلبون وخربة مسكنة جنوب القرية‪،‬‬
‫وخربة أم العمد تقع بني عيلبون ومسكنة‪ .‬كانت القرية‬
‫مأهولة خالل عدة فترات عبر التاريخ وقد عرفها الرومان‬
‫باسم أيالبو ‪ .Ailabo‬ذكرت مخطوطة من أرشيف‬
‫الكنيس اليهودي في القاهرة أيضا اسم عيلبون حيث‬
‫حكت املخطوطة عن عائالت الكهنة اليهود الذين هربوا‬
‫من القدس بعد خراب الهيكل الثاني واستوطنت في قرى‬
‫اجلليل‪ ،‬وفي عيلبون استوطنت عائلة "قوص"‪ .‬ويبدو أن‬
‫القرية كانت عامرة سنة ‪ 200‬ق‪.‬م وكذلك خالل احلقبة‬
‫البيزنطية (بني السنني ‪ 636 – 324‬للميالد)‪ .‬وكما يبدو‪،‬‬
‫هجرت القرية في مرحلة الحقه ملدة مجهولة‪ ،‬ثم جتددت‬
‫احلياة فيها في القرن الـ ‪ 17‬بواسطة عائالت قدمت من‬
‫القرى املجاورة مثل عرابة‪ ،‬دير حنا‪ ،‬سخنني واملغار‪.‬‬
‫كان عدد سكان عيلبون عام ‪ 1922‬حوالي ‪ 320‬نسمة‬
‫وفي عام ‪ 1931‬كان بها ‪ 404‬أشخاص‪ ،‬وفي عام‬
‫‪ 1945‬سكنها ‪ 530‬نسمة‪ .‬وحسب إحصائيات ‪1949‬‬
‫كان عدد سكانها ‪ 675‬نسمة‪ .‬وميلك سكان عيلبون‬
‫‪ 14712‬دومنا من األراضي قاموا بتسجيلها رسمي ًا‬
‫عام ‪ ،1892‬خالل احلكم التركي‪.‬‬
‫‪9//8‬‬
‫غرفة التعليم األولى بنيت في القرية بتمويل‬
‫الكهنة الكاثوليكيني األملان من كنيسة الطابغة‬
‫سنة ‪ ,1899‬وتعلم فيها ‪ 24‬طالبا من الذكور‬
‫فقط‪ .‬وفي سنة ‪ 1905‬بنيت غرفة تعليم‬
‫مشابهة للبنات‪ ،‬وفي سنة ‪ 1943‬إبان االنتداب‬
‫البريطاني‪ ،‬بنيت في القرية مدرسة ابتدائية‬
‫رسمية مكونة من غرفتني‪ ,‬وهما موجودتان‬
‫حتى يومنا هذا وتستعمالن كغرف للتعليم‪.‬‬
‫بنيت الكنيسة األولى في القرية لطائفة الروم‬
‫الكاثوليك سنة ‪ 1879‬بسعي األب بولس اشقر‬
‫وسكان القرية‪ .‬وبنيت سنة ‪ 1928‬كنيسة‬
‫جديدة لطائفة الروم االرثوذوكس‪ .‬بعد إقامة‬
‫دولة إسرائيل جاء إلى عيلبون مهجرون من‬
‫قرية حطني‪ ،‬و كانت هذه العائالت األولى‬
‫املسلمة التي سكنت في عيلبون‪ .‬ثم بدأت حملة‬
‫توطني البدو فجاء إلى عيلبون كثيرون ممن‬
‫سكنوا بجوارها من قبل‪ ،‬ومت بناء أول مسجد‬
‫فيها عام ‪.1993‬‬
‫تتوسط القرية القدمية ساحة ال تزيد مساحتها‬
‫على ‪ 160‬مترا مربعا‪ ،‬تسمى أيض ًا احلارة‪،‬‬
‫كانت تستخدم للحفالت الليلية واألعراس‪،‬‬
‫وكانت تتم فيها لقاءات رجال القرية صباح‬
‫كل يوم أحد قبل توجههم إلى الكنيسة ألداء‬
‫الصالة‪ .‬وبعد النكبة أطلق على الساحة أيض ًا‬
‫اسم ساحة الشهداء تخليدا لذكرى شهداء‬
‫عيلبون الذين اغتالهم اجليش اإلسرائيلي بدم‬
‫بارد فور احتالل القرية يوم ‪.30.10.1948‬‬
‫احتالل عيلبون‬
‫احتل لواء جوالني قرية عيلبون في ‪ 30‬تشرين‬
‫األول ‪ 1948‬بعد معركة مع فرقة من جيش‬
‫اإلنقاذ الذي انسحب من املنطقة شماال قبل‬
‫ذلك بيوم واحد‪ .‬رفع سكان القرية األعالم‬
‫البيضاء وعندما دخل اجلنود القرية استقبلهم‬
‫خوري القرية‪ .‬جتمع الناس في الكنائس وأعلن‬
‫رجال الدين رسمي ًا عن استسالم قريتهم‪ .‬يذكر‬
‫املؤرخ اإلسرائيلي بني موريس في كتابه أن‬
‫اجلنود الذين جتولوا في القرية وجدوا رأسي‬
‫جنديني إسرائيليني كانا قد قتال من قبل‪ .‬يعرف‬
‫أهالي القرية قصة اجلنديني اللذين قتال على‬
‫يد جنود من جيش اإلنقاذ‪ .‬أخرج اجلنود‬
‫اإلسرائيليون املواطنني من الكنائس وأطلقوا‬
‫النار باجتاههم إلرهابهم فقتلوا منهم رج ً‬
‫ال‬
‫واحد ًا‪ ،‬ثم حشروهم في احلارة‪ ،‬ساحة البلد‬
‫املركزية‪ .‬اختار قائد الفرقة اإلسرائيلية اثني‬
‫عشر شابا وطرد باقي السكان إلى لبنان‪ .‬في‬
‫نفس اليوم قام اجلنود اإلسرائيليون بإعدام‬
‫الشباب االثني عشر داخل القرية بدم بارد‪.‬‬
‫وصلت أنباء املجزرة إلى احلكومات األوروبية‬
‫واألمم املتحدة التي ضغطت على إسرائيل‬
‫وأجبرتها على إعادة أهالي عيلبون إلى قريتهم‬
‫بعد حوالي أسبوعني من االحتالل والطرد‬
‫واملجزرة‪ .‬وفي ‪ 2‬تشرين ثان ارتكب اجلنود‬
‫اإلسرائيليون مجزرة أخرى على أرض عيلبون‬
‫في سهل البطوف حيث اقتاد اجلنود ‪ 15‬شاب ًا‬
‫من عشيرة املواسي التي كانت تقطن في‬
‫املنطقة وقاموا بإعدامهم‪ .‬جنا شخص واحد‬
‫اسمه سعد محمد الذيب من املوت وكشف‬
‫أمر املجزرة‪ .‬قامت إسرائيل بترحيل الغالبية‬
‫العظمى من عشيرة املواسي التي كان عدد‬
‫أفرادها في منطقة اجلليل وطبرية وصفد‬
‫حوالي ‪ 2000‬نسمة إلى سوريا‪ ،‬ويسكن قسم‬
‫ممن بقي بالبالد في قرية عيلبون‪.‬‬
‫עדות‬
‫ח’ליל חסין עַּו ַד אלשּו ָאהדה –‬
‫אבו אבראהים ( בן ‪)82‬‬
‫עילבון‪18.10.2010 ,‬‬
‫מזַּקָה‬
‫“ שבט אלמואסי התגורר בסיּבאנה‪ְ ,‬‬
‫ואלחאמי‪[ .‬שמות מקומות באזור עילבון והגליל]‪.‬‬
‫הם היו רבים‪ ,‬בערך ‪ .2000‬אנחנו‪ ,‬המשפחה‬
‫שלי‪ ,‬אבא והאחים שלי‪ ,‬גרנו באוהל על ההר‬
‫המערבי באזור שנקרא קדא סאלח‪ .‬הבית‬
‫שלנו היה מבודד על ההר‪ .‬צבא ההגנה היה‬
‫על הגבעות מסביב‪ ,‬עין אלנאטף ואבו ג’דעון‬
‫ואלחאמי‪ .‬היהודים היו בנמרין ממול‪ .‬הם ירו על‬
‫ההגנה וההגנה ירו על צבא ההצלה‪ .‬ומי היה‬
‫חשוד? אנחנו‪ .‬צבא הערבים היו אומרים שאנחנו‬
‫בוגדים‪ .‬למרות שגרנו באזור שבצד שלהם‪.‬‬
‫פעם הּכו אותי‪ ,‬תפסו אותי בהר המערבי ושאלו‬
‫מי אני ואיפה אני גר? התחילו לצעוק עלי בוגד‬
‫ולהרביץ לי‪ .‬בחודש אוקטובר ‪ 1948‬חיילי ההגנה‬
‫נכנסו לעילבון‪ .‬צבא ההצלה ברח בלילה לפני כן‪.‬‬
‫רק קבוצה אחת המשיכה לירות במשך הלילה‬
‫כי לא ידעה על נסיגת צבא ההצלה‪ .‬בבוקר גם‬
‫הם נסוגו דרך ההרים‪ .‬הבית שלנו היה על ההר‬
‫המערבי‪ ,‬הגיעו אלינו באותו יום אנשים מעילבון‪,‬‬
‫פדל עיד זכרונו לברכה‪ ,‬אבראהים אלנמר‪,‬‬
‫עבדאללה סלים ויונס סרור ועוד‪ .‬הם באו‬
‫להתחבא מההגנה‪ .‬היה מסוכן באותם ימים‪.‬‬
‫מהבית שלנו ראינו שההגנה מובילים את תושבי‬
‫עילבון לכיוון אלחמרא‪ ,‬אנחנו רואים אותם‪ .‬פדל‬
‫אמר ליונס שהוא מתכוון לשלוח את אמא שלי‬
‫לתוך הכפר כדי שתדע מה מתרחש‪ .‬היא הלכה‪.‬‬
‫יונס אמר שגם הוא רוצה ללכת לכפר‪ .‬הציעו‬
‫לו לא ללכת כי היה מסוכן וגם כדי שהיהודים‬
‫לא ישימו לב לקבוצה הזאת‪ .‬הוא התעקש וירד‬
‫לכיוון הכפר‪ .‬בדרך תפסו אותו היהודים‪ ,‬חקרו‬
‫אותו‪ ,‬שאלו מי איתך‪ ,‬אמר יש עוד כמה גברים‬
‫למעלה בהר‪ .‬אמרו לו לך תגיד להם שיסגירו‬
‫את עצמם‪ ,‬יניפו כאפיה לבנה‪ ,‬ירימו את הידיים‬
‫שלהם ויבואו לכיוון שלנו‪ .‬כך היה‪ .‬היהודים‬
‫‪11//10‬‬
‫שלי‪ ,‬ונשארתי בחיים‪ .‬הוא ביקש שארים‬
‫העמידו אותם ליד המעיין בשורה ואיימו‬
‫אותו ואקח אותו‪ .‬אמרתי לו שאני לא יכול‪.‬‬
‫לירות בהם‪ .‬הכומר מֻרקֻס רץ לעברם וצעק‬
‫לא רציתי‪ .‬למרות שהייתי בן ‪ .19-20‬עזבתי‬
‫עליהם‪ ,‬מה לא מספיק מה ששחטתם?‪.‬‬
‫אותו‪ .‬אחרי קצת זמן הגיעה אישה שמּה‬
‫היהודים אמרו לו לך לכנסייה שלך‪ .‬במקרה‬
‫זְהַּי ָה אלפּואז‪ ,‬והיא הרימה אותו על גבה‬
‫עבר רכב של האו”ם וזה הציל את האנשים‪.‬‬
‫והרחיקה אותו‪ .‬אחר כך הביאה חמור‪,‬‬
‫היהודים לקחו אותם למעצר ונשארו בו‬
‫הרכיבה אותו על החמור‪ ,‬לקחה אותו‬
‫‪ 3-4‬חודשים‪ .‬אני שמעתי את הסיפור מהם‬
‫למערה באזור אלנמיס‪ ,‬והחביאה אותו‪.‬‬
‫אחרי שיצאו מהכלא‪.‬‬
‫במשך ימים הביאה לו אוכל‪ .‬בהגנה ידעו‬
‫תמיד שמענו את קולות הירי‪ .‬הם הרגו‬
‫על הסיפור והגיעו לזְהַּי ָה‪ ,‬היא הכחישה‬
‫אנשים בתוך עילבון והרגו ‪ 15‬גברים משבט‬
‫ואמרה שהמשפחה שלו‬
‫אלמּואסי‪ ,‬שם באם‬
‫הגיעה ולקחה אותו‬
‫אלת’נאיא‪ .‬אני הייתי‬
‫לסוריה‪ .‬כמובן הוא היה‬
‫באזור רועה את הצאן‬
‫עדיין במערה‪ .‬אחרי‬
‫שלנו‪ .‬ירדתי לעמק‪.‬‬
‫איזה תקופה אמא שלו‬
‫באב אלת’נאיא ליד‬
‫אכן לקחה אותו לסוריה‪.‬‬
‫עמק אלבטוף [נטופה]‪.‬‬
‫הוא נשאר בחיים‪ .‬שמענו‬
‫ראיתי איש מתחבא‬
‫אותו שולח דרישת שלום‬
‫מאחורי שיח‪ .‬הוא הרים‬
‫ברדיו‪ .‬הוא אמר אני‬
‫את ראשו‪ ,‬זיהיתי אותו‪,‬‬
‫שולח ברכות לאחותי‬
‫הוא משלנו‪ ,‬שמו סעד‬
‫זְהַּי ָה שהצילה אותי‪.‬‬
‫משבט אלמואסי [סעד‬
‫אני בעצמי קברתי את‬
‫מחמד אלד’יב]‪ ,‬שאלתי‬
‫קורבנות אלמַּואסי‪ ,‬עם‬
‫מה קרה?‪ ,‬הוא אמר‪:‬‬
‫ענאן)‬
‫כפר‬
‫ליד‬
‫(נהרג‬
‫שּופאני‬
‫ִס‬
‫ִ’רי‬
‫ג‬
‫ָמעאן‬
‫ס‬
‫האח שלי מחמד‪ ,‬וגם‬
‫ירו בנו‪ ,‬היינו ‪ 16‬אנשים‪,‬‬
‫سمعان جريس شوفاني‬
‫היה איתנו אסמאעיל‬
‫הרגו ‪ 14‬במקום‪ ,‬אני‬
‫‪Sam’an Jiryis Shufani‬‬
‫אלחמיד וגם בנו של‬
‫ועוד אחד‪ ,‬שמו מעג’ל‬
‫אלחסין‪.‬‬
‫אסמאעיל‬
‫עטיה‪ ,‬נפצענו ונשארנו‬
‫היו מתים באזור באב אלת’נאיא‪ ,‬בדרך‬
‫בחיים‪ .‬הם כנראה הרגישו שאנחנו בחיים‬
‫שמצד ימין יורדת אל אלבטוף [נטופה]‪,‬‬
‫וחזרו אלינו עוד פעם‪ .‬ירו במעג’ל כדור בין‬
‫נורו במורד הגבעה‪ .‬היו שורה אחת‪ ,‬חלק‬
‫העיניים שלו‪ .‬הוא מת במקום‪ .‬אני היה לי‬
‫נפל לצד הזה וחלק לצד ההוא‪ ,‬הם נורו‬
‫מזל‪ ,‬הכדור גירד לי את הראש ועבר מעלי‪.‬‬
‫מקדימה‪ ,‬היו מרוססים‪ ,‬חלק בחזה‪ ,‬חלק‬
‫החייל אמר לי אתה חייב למות‪ .‬הוא הכניס‬
‫בראש וחלק בצד‪ .‬אני ידעתי על הסיפור‬
‫את הרובה לתוך הפה שלי וירה‪ .‬הוא חשב‬
‫שלהם מסעד שפגשתי אותו‪ ,‬הוא הראה‬
‫שהרג אותי‪ .‬הכדור יצא באלכסון מהפנים‬
‫ההצלה הוא שעשה הכל‪.‬‬
‫לי את מקום הגופות‪.‬‬
‫הייתה אשמה נגד עילבון‬
‫באתי עם האח שלי ועוד‬
‫על רצח שני חיילים יהודים‬
‫אנשים‪ .‬השארנו אחד‬
‫וכריתת ראשם‪ .‬צבא‬
‫שישגיח על האזור ויזהיר‬
‫ההצלה הם שעשו זאת‪.‬‬
‫אותנו אם חיילי ההגנה‬
‫אפילו הכומר צעק על חיילי‬
‫יבואו‪ .‬הכנסנו את הגופות‬
‫צבא ההצלה ואמר להם‬
‫בתוך מערה בח’רבת‬
‫שזה אינו מעשה בני אדם‪.‬‬
‫עין אלנאטִף‪ .‬באלבטוף‪.‬‬
‫אסור לכם לעשות כך‪.‬‬
‫כאשר חפרו את תעלת‬
‫גם אלמואסי לא אשמים‪.‬‬
‫המים של מקורות [המוביל‬
‫ההגנה מצאו אצל אחד‬
‫את‬
‫הוצאנו‬
‫הארצי]‬
‫מהם מחסנית נשק שלקח‬
‫העצמות שלהם‪ ,‬בעגלת‬
‫מחיילי צבא ההצלה‪.‬‬
‫טרקטור‪ ,‬וקברנו אותם‬
‫ּבַדיע ג ִ’רי ִס זְרֵיק‬
‫بديع جريس زريق‬
‫היהודים כעסו עליהם‬
‫במערה אחרת‪ .‬אלה היו‬
‫’‪Badi‬‬
‫‪Jiryis‬‬
‫‪Zreiq‬‬
‫בגלל זה‪ .‬וגם כאשר‬
‫קרובי משפחה שלי‪ .‬אחרי‬
‫קבוצה אחת של צבא‬
‫שנפתח בית הקברות‬
‫ההצלה‪ 10-12 ,‬אנשים‪,‬‬
‫שלנו בעילבון‪ ,‬העברנו‬
‫לא נסוגה בזמן וירתה על ההגנה הם‬
‫שוב את העצמות שלהם וקברנו אותן‬
‫האשימו את אנשי עילבון שיורים עליהם‪.‬‬
‫שם‪ ,‬אולי לפני עשר שנים‪ .‬אני הכרתי את‬
‫נתקלתי בחיילים ההם ואני הודעתי להם‬
‫הנרצחים‪ .‬היה ביניהם סעד‪ ,‬חסין‪ ,‬סעיד‪,‬‬
‫שישראל כבשה את הארץ”‪.‬‬
‫מחמוד חסן אלנאדר‪ ,‬אחמד חסן אלנאדר‪,‬‬
‫עטיה אלחמוד‪ ,‬מִקּבִל‪ ,‬מִעג ִ’ל‪ ,‬נאיף אלסעיד‬
‫ו‪...‬כולם קרובי משפחה מאלמואסי‪.‬‬
‫אנשי עילבון עזבו‪ ,‬ומי שהחזיר אותם‬
‫הוא הכומר מֻרקֻס‪ .‬הוא הלך לשגרירויות‬
‫בריטניה וצרפת ואמריקה בלבנון‪ .‬אחר כך‬
‫הגיעה משלחת של האו”ם לעילבון‪ .‬אנחנו‬
‫לא קרה לנו כלום‪ .‬בא קצין יהודי למאהל‬
‫שלנו ואמר שלא יעשו לנו שום דבר רע‪.‬‬
‫רק ביקש שלא נסתובב רחוק עד שירגעו‬
‫העניינים‪ .‬ביקש שהנשים לא יגיעו הרבה‬
‫למעיין לקחת מים‪.‬‬
‫צבא ההצלה הוא שהשחיר את השם שלנו‪.‬‬
‫עילבון לא פשעו וגם לא אלמואסי‪ .‬צבא‬
‫‪13//12‬‬
‫شهادة‬
‫خليل حسني عوض الشواهدة ‪-‬‬
‫أبو إبراهيم ( ‪ 82‬سنة)‬
‫عيلبون ‪18.10.2010‬‬
‫[أنا قبرت ضحايا‬
‫املواسي‪ ،‬أنا وأخوي‬
‫محمد واسماعيل احلميد‬
‫وابن اسماعيل احلسني‪.‬‬
‫كانوا مقتولني بباب الثنايا‬
‫بالطريق اللي على إيدك‬
‫اليمني يه ّود على البطوف‪،‬‬
‫انقتلوا باخللة‪ .‬كانوا صف‬
‫واحد‪ ،‬إشي واقع هيك‬
‫وإشي واقع هيك]‬
‫“ املواسي كانوا ساكنني بسيبانة ومزقـّة وباحلامي‪.‬‬
‫كانوا كثير حوالي ‪ .2000‬احنا كنا ساكنني ببيت شعر‬
‫باجلبل الغربي بقضا صالح‪ ،‬بيتنا كان حلاله باجلبل‪،‬‬
‫بيت أبوي واوالده‪ .‬جيش االنقاذ كان هون بالصفاح‪،‬‬
‫عند عني الناطف وأبو جدعون وباحلامي‪ ،‬اليهود كانوا‬
‫ب ِنمرين‪ .‬وكانوا يطخـّوا على الهجناه‪ ،‬والهجناه يطخـّوا‬
‫عليهم‪ .‬ومني املتهوم؟ احنا‪ .‬جيش العرب كانوا يقولوا‬
‫عنا خَ َون‪ .‬مع إنه كنا ساكنني بجهتم‪ .‬أنا ضربوني‬
‫مرة‪ ،‬القوني باجلبل الغربي وسألوني مني أنا ووين‬
‫ساكن وصاروا يقولوا عني خاين ويضربوني‪ .‬بشهر‬
‫‪ 10.1948‬دخلوا الهجناه على عيلبون وجيش االنقاذ‬
‫انهزم بالليل‪ .‬كان فرقة من جيش االنقاذ ظلت تقاتل‬
‫ومعهاش خبر‪ ،‬ظلوا يضربوا نار لوجه النهار وبعدين‬
‫انسحبوا مع اجلبال‪ .‬احنا نازلني باجلبل الغربي‪ ،‬أجا‬
‫عنا فضل عيد‪ ،‬الله يرحمه‪ ،‬وإبراهيم النمر وعبد الله‬
‫السليم ويونس سرور وغيرهم من عيلبون‪ .‬أجو عندنا‬
‫منهزمني من اخلطر‪ ،‬من الهجناه‪ .‬من اجلبل شفنا انهم‬
‫سايقني أهل عيلبون باجتاه احلمرا‪ ،‬واحنا شايفني كل‬
‫احلاجة‪ ،‬يعني‬
‫إشي‪ .‬فضل قال ليونس أنه ب ّده يبعث‬
‫ّ‬
‫أمي‪ ،‬على البلد حتى يعرف شو بصير فيها‪ ،‬راحت‪ .‬وبعد‬
‫شوي قال يونس بدي احلقها عالبلد‪ .‬قالوا له أل ما تروح‬
‫بسبب اخلطر‪ ،‬وحتى ال جتيب جيش اليهود علينا‪ .‬راح‬
‫وما رد عليهم‪ ،‬عند مدخل البلد مسكوه اليهود وحققوا‬
‫معه وسألوه مني معك فقال معي جماعة هناك باجلبل‪.‬‬
‫قالوا له روح خليهم يسلـّموا حالهم ويرفعوا حطة بيضا‬
‫ويرفعوا ايديهم وييجوا‪ .‬صففوهن عند عني عيلبون وكانوا‬
‫بدهم يطخوهم‪ .‬هجم اخلوري مرقس وصار يصيح ما‬
‫كفاكم اللي ذبحتوهم‪ .‬قالوا يا خوري فوت على كنيستك‪.‬‬
‫بالصدفة أجت سيارة هيئة األمم‪ .‬وقتها اليهود أخذوهم‬
‫على السجن وحبسوهم ثالث أربع أشهر‪ .‬أنا سمعت‬
‫القصة منهم بعد ما طلعوا من السجن‪.‬‬
‫كنا نسمع صوت البارود‪ .‬قتلوا ناس من عيلبون وقتلوا‬
‫‪ 15‬نفر من املواسي هون بأم الثنايا‪ .‬أنا كنت سارح‬
‫بطرشنا‪ ،‬نزلت على السهل‪ ،‬باب الثنايا هو جنب‬
‫البطوف‪ ،‬شفت واحد البد ورا السريسة‪ ،‬رفع‬
‫راسه‪ ،‬عرفته‪ ،‬من جماعتنا‪ ،‬اسمه سعد من‬
‫املواسي‪ ،‬سألته شو صار؟ قال طخونا‪ ،‬كنا ‪16‬‬
‫زملة‪ ،‬قتلوا ‪ 14‬وأنا وكمان واحد‪ ،‬معجل العطية‪،‬‬
‫ما متنا‪ ،‬بس اجنرحنا‪ .‬حسـّوا فينا ورجعوا‬
‫مرة ثانية‪ ،‬طخوا معجل بني عيونه‪ ،‬ومات‬
‫عاحملل‪ .‬أنا أجت الرصاصة فوق راسي‪ ،‬قال‬
‫اجلندي الزم متوت‪ .‬حط البارودة بثمـّه وطخـّه‪،‬‬
‫طلعت الرصاصة من جنب ثمـّه وظل عايش‪.‬‬
‫طلب مني أحمله قلت له ما بقدر أحملك‪ ،‬مع‬
‫إنه عمري كان حوالي ‪ 20 – 19‬سنة‪ .‬بعد ما‬
‫رحت‪ ،‬أجت واحدة اسمها زهيـَّة الفواز‪ ،‬وحملته‬
‫على ظهرها‪ ،‬وبعدين جابت حمار وحملته على‬
‫احلمار وخبـّته مبغارة بباب النميس‪ ،‬صارت‬
‫توخذ له أكل وتطعمه‪ ،‬عرفوا الهجناه باملوضوع‬
‫وإنه واحد سلم منهم‪ ،‬وعرفوا من الناس عن‬
‫زهيـة‪ ،‬سألوها الهجناه عن الشخص اللي كان‬
‫عايش قالت لهم أجت امـّه وأخذته على سوريا‪،‬‬
‫ولكن هو كان بعده باملغارة‪ .‬بعد فترة أجت أمه‬
‫فع ً‬
‫ال وأخذته على سوريا‪ .‬وظل عايش‪ .‬وبعث‬
‫سالم من سوريا بالراديو‪ ،‬وقال ببعث سالم‬
‫ألختي زهيـَّة اللي أنقذتني‪.‬‬
‫أنا قبرت ضحايا املواسي‪ ،‬أنا وأخوي محمد‬
‫واسماعيل احلميد وابن اسماعيل احلسني‪.‬‬
‫كانوا مقتولني بباب الثنايا بالطريق اللي على‬
‫إيدك اليمني يه ّود على البطوف‪ ،‬انقتلوا باخللة‪.‬‬
‫كانوا صف واحد‪ ،‬إشي واقع هيك وإشي‬
‫واقع هيك‪ .‬مطخوخني من قدام‪ .‬مرشوشني‬
‫رش‪ ،‬إشي بصدره إشي براسه وإشي بجنبه‪.‬‬
‫أنا عرفت من سعد اللي القيته عايش‪ ،‬هو‬
‫دلني على مكانهم‪ .‬رحت ناديت أخوي وناس‬
‫ثانيني‪ .‬حطينا واحد يراقب عشان ينبهنا إذا‬
‫الهجناه بتيجي‪ .‬حطينا اجلثث مبغارة بخربة‬
‫عني الناطف‪ .‬جنب البطوف‪ .‬ملا أجت شركة‬
‫املي‪ ،‬نقلناهم على‬
‫“مقوروت” وحفروا قناة‬
‫ّ‬
‫مغارة ثانية‪ .‬هذول قرايبي‪ .‬كانوا عظام‪.‬‬
‫حملناهم على سلة تراكتور ونقلناهم على مغارة‬
‫ثانية وسكرنا املغارة عليهم‪ .‬وبعد فترة ملا صار‬
‫عندنا مقبرة بعيلبون جبنا عظامهم وقبرناهم‬
‫مبقبرة عيلبون‪ .‬ميكن قبل عشر سنني‪ .‬كنت‬
‫أعرف املقتولني‪ ،‬سعد وحسني وسعيد ومحمود‬
‫حسن النادر واحمد حسن النادر وعطية‬
‫احلمود ومقبل ومعجل ونايف السعيـّد‪ .‬كلهم‬
‫قرايب من املواسي‪.‬‬
‫عيلبون هجـّت واللي رجعها اخلوري مرقس‪،‬‬
‫راح لسفارة بريطانيا وفرنسا وأميركا بلبنان‪.‬‬
‫أجا وفد على عيلبون‪ .‬احنا ما صار علينا‬
‫إشي‪ .‬أجا علينا ضابط يهودي وقال أنتو ما‬
‫بصير عليكم إشي‪ ،‬بس بهذي األيام ما تطلعوا‬
‫بعيد حتى تهدا احلركة‪ .‬ما تخلوا النسوان‬
‫مي من العني‪.‬‬
‫تطلع بعيد وال متلـّي ّ‬
‫جيش االنقاذ هو اللي شوه اسمنا‪ .‬عيلبون ما‬
‫اذنبت واملواسي ما اذنبت‪ .‬جيش االنقاذ هو‬
‫اللي عمل كل شي‪ .‬كان اتهام ألهل عيلبون على‬
‫اللي عملوه جيش االنقاذ ملا قتلوا جنديني يهود‬
‫وقطعوا روسهم‪ .‬اخلوري صاح على جيش‬
‫االنقاذ وقال لهم هذا مش عمل بني آدمني‪،‬‬
‫حرام عليكم‪.‬‬
‫غير هيك‪ ،‬الهجناه مسكوا جناد عند واحد من‬
‫املواسي كان أخذه من جيش االنقاذ‪ ،‬هذا جاب‬
‫غضب عاملواسي‪ .‬وملا فرقة‪ 10-12 ،‬شخص‪،‬‬
‫من جيش االنقاذ ما انسحبت بالوقت وظلت تطخ‬
‫اتهموا أهل عيلبون انهم كانوا يطخوا عاليهود‪.‬‬
‫جيش االنقاذ انهزم‪ .‬أنا شفت جنود من هذي‬
‫الفرقة وخبرتهم إنه إسرائيل احتلت البالد”‪.‬‬
‫‪15//14‬‬
‫עדות‬
‫ברּכאת פיאד סלימאן ‪-‬‬
‫אבו עאטף (בן ‪)78‬‬
‫עילבון ‪18.10.2010‬‬
‫“ בשנת ‪ 1948‬הייתי בן ‪ .16‬דרומית לכפר היו מטעי‬
‫זיתים‪ .‬שם היה צבא ההצלה הערבי‪ .‬היה להם כוחות‬
‫בכל האזור‪ .‬כמה אנשים מעילבון התגייסו לצבא‬
‫ההצלה‪ .‬היו מקבלים שכר חודשי‪ .‬בתקופה האחרונה‬
‫היו רק אחד או שניים מהכפר בצבא ההצלה‪ .‬הם היו‬
‫סּכ ַנה‪ ,‬צומת‬
‫מ ְ‬
‫כאן כמעט שנה‪ .‬האזור מנצרת עד ַ‬
‫סּכ ַנה מזרחה‬
‫מ ְ‬
‫גולני היום‪ ,‬היה בידי היהודים‪ .‬מ ַ‬
‫היה בידי היהודים‪ .‬מקצה עמק אלבטוף [נטופה]‬
‫ומערבה היה בידי הערבים‪ .‬צבא ההצלה‪ ,‬בתיאום‬
‫עם היהודים‪ ,‬נסוג בשקט ולא רצה שאנחנו נדע‪ .‬זה‬
‫היה באוקטובר‪ .‬לפני זה היו מעט התכתשויות בין‬
‫שני הצדדים‪ .‬היו אחד מול השני משני עברי הכביש‪,‬‬
‫צבא ההצלה היה בצד הזה של הכביש‪ ,‬היהודים‬
‫היו מהכביש והלאה‪ .‬יוסף אלשבלי‪ ,‬מעילבון‪ ,‬היה‬
‫בצבא ההצלה‪ ,‬כאשר ידע שרוצים לסגת ביקש‬
‫לבוא לכפר כדי להודיע למשפחתו‪ ,‬אבל המפקד‬
‫שלו אסר עליו לבוא לכפר‪ .‬אף ביקש ממנו ומחייל‬
‫אחר מסעודיה‪ ,‬לעבור בין העמדות והתצפיות שלהם‬
‫ולהודיע לחיילים על ההחלטה לסגת‪ .‬בכל עמדה‬
‫היו ‪ 4-5‬חיילים‪ .‬הודיעו לכל הקבוצות חוץ מאחת‬
‫שהתמקמה מזרחית לכפר‪ .‬יוסף אלשבלי היה האיש‬
‫שידע על מיקום החיילים‪ ,‬אמר לחברו הסעודי שאין‬
‫יותר עמדות והלכו מבלי להודיע לעמדה המזרחית‪.‬‬
‫הוא עדיין חי‪ ,‬בן ‪ 82‬וגר בבית פה לידי‪ .‬בלילה צבא‬
‫ההצלה נסוג בכיוון אלמע’אר ואלראמה‪ .‬בינתיים‬
‫קבוצת החיילים שלא ידעו על הנסיגה עדיין נלחמו‪.‬‬
‫היהודים יצרו קשר עם צבא ההצלה ושאלו למה עוד‬
‫לא פיניתם את האזור? אמרו להם שאנחנו יצאנו‬
‫והגענו כבר לאלראמה‪ .‬ואמרו גם שמי שנלחם בכם‬
‫אלה אנשי עילבון‪ .‬בימים ההם עילבון היה כפר קטן‪,‬‬
‫אין בו נשק‪ .‬היהודים נכנסו לכפר ביום שבת בבוקר‬
‫עם הזריחה‪ .‬הם הגיעו לכנסייה‪ .‬הייתי שם בכנסייה‬
‫כמעט כל הלילה‪ .‬היהודים ירו בלילה פגז שנפל ליד‬
‫בית ג’מאל עיד‪ ,‬וחלק מהבית נהרס‪.‬‬
‫האנשים יעצו אחד לשני ללכת להתחבא בכנסייה כי‬
‫המבנה שלה חזק‪ ,‬כי הקשתות של הכנסייה חזקות‬
‫יותר מבית רגיל‪ .‬התאספנו בתוך הכנסייה גברים‪ ,‬נשים‬
‫וילדים‪ .‬רק הקשישים מאוד נשארו בבתים‪ .‬הבית שלנו‬
‫קרוב מאוד לכנסייה‪ .‬כאן בבית היו פרות‪ ,‬עזים‪ ,‬צאן‪,‬‬
‫יונים ותרנגולות‪ .‬הוציאו אותנו מהכנסייה‬
‫ואספו אותנו באלחארה‪ ,‬חצר במרכז הכפר‪.‬‬
‫שם היינו עושים את החתונות‪ .‬כל האנשים‬
‫ישבו כפופים והרימו ידיים‪ .‬ישבתי כמו כולם‪,‬‬
‫והאח שלי איתנו‪ .‬התחילו לבחור צעירים‪.‬‬
‫אחי היה בן ‪ .21-22‬היה פקיד בירושלים‬
‫אצל מושל המחוז הבריטי‪ .‬הוא היה משכיל‪.‬‬
‫הנה הוא (הוא מביא את התמונה שלו)‪,‬‬
‫קוראים לו מילאד [הולדת]‪ .‬הם בחרו ‪14‬‬
‫צעירים‪ ,‬וציוו על שאר האנשים לצאת לכיוון‬
‫אלמע’אר‪ .‬היו כמה חיילים על הגגות‪ ,‬אולי‬
‫‪ .5-6‬האח שלי היה לידי‪ ,‬אני הייתי קטן‪.‬‬
‫מתוך ה – ‪ 14‬שבחרו היה איש אחד זר‪,‬‬
‫מחוראן (ירדן)‪ ,‬איש שחור שעבד בכפר‪,‬‬
‫שמו עאז ַר‪ .‬אנשים שהתנדבו בצבא ההצלה‬
‫כמה ימים היו מבקשים מעאזר להחליף‬
‫אותם בעבודתם‪ ,‬ומשלמים לו‪ .‬אני באותה‬
‫שנה הייתי עדיין בכיתה ז בבית הספר‪.‬‬
‫לפני שבנו בכפר בית ספר למדתי בנצרת‪,‬‬
‫יש לי אחות בנצרת‪ ,‬למדתי שם שנתיים‬
‫עד שבנו כאן בית ספר בסביבות שנת‬
‫‪ .1943‬אני הכרתי את כל ה‪ 14-‬הצעירים‬
‫שהיהודים הוציאו מביננו‪ .‬נעים ע’נטוס‬
‫זריק‪ ,‬האח שלי מילאד פ’יאד סלימאן‪ ,‬זּכי‬
‫נח’לה‪ ,‬רג’א אללּביּבי‪ ,‬חנא אבראהים ח’ורי‪,‬‬
‫פ’ואד נופל מיכאיל‪ ,‬האח היחיד של זּכּיה‬
‫ושל אשתו של חנא אלשּבלי‪ ,‬בדיע זריק‪,‬‬
‫ג’ריס שּבלי אחיו של יוסף שבלי שהיה‬
‫בצבא ההצלה‪ ,‬פ’דל אלעילבוני‪ ,‬מחמד‬
‫ח’אלד אסעד מחטין‪ ,‬עבדאללה שופאני‬
‫ומיכאיל‪ .‬סמעאן אלשופאני נהרג ליד כפר‬
‫ענאן [מול כפר חנניה]‪ .‬הגענו לשם סביב‬
‫השעה ‪ .10‬הלכנו ברגל‪ ,‬הגענו לאלמע’אר‬
‫וראינו שגם הוא נכבש‪ ,‬אנשים הניפו דגלים‬
‫לבנים‪ .‬הורו לנו להמשיך ללכת‪ ,‬הגענו עד‬
‫לעץ האלון שבכפר ענאן‪ .‬עץ ענק‪ ,‬כל הכפר‬
‫יש מתחתיו‪ .‬בצהריים האנשים נהיו רעבים‪.‬‬
‫נכנסנו לכפר ענאן לבקש אוכל אבל הם‬
‫גירשו אותנו ואמרו “תלכו מכאן בוגדים”‪.‬‬
‫סירבו לתת לנו אוכל‪ .‬אחר הצהריים הגיע‬
‫רכב צבאי מכיוון אלראמה‪ ,‬וממנו זרקו לחם‬
‫על הכביש‪ .‬האנשים התנפלו על הלחם‪.‬‬
‫מהכיוון השני הגיע רכב צבאי אחר‪ ,‬מצד‬
‫אלמע’אר לכיוון שלנו‪ .‬החיילים ברכב הזה‬
‫ראו אותנו מתנפלים על הרכב הראשון‬
‫והתחילו לירות לעברנו‪.‬‬
‫מהירי הזה נהרג סמעאן אלשופאני‪ .‬תופיק‬
‫חנא נפצע‪ .‬אני הייתי עד לאירוע הזה‪.‬‬
‫חזרנו לשבת ליד העץ‪ .‬חייל אחד בא ואמר‬
‫שהירי היה בטעות‪ .‬הם ביקשו שנמשיך‬
‫ללכת לכיוון פראדיה [פרוד]‪ .‬נהיה חושך‪,‬‬
‫ביקשנו מחסה ואוכל מתושבי פראדיה‬
‫אבל גם הם סירבו לתת לנו‪ .‬החיילים‬
‫היהודיים אספו אותנו‪ ,‬העמידו את הגברים‬
‫בנפרד מהנשים‪ ,‬ולקחו את כל הכסף‬
‫שהיה אצל הגברים‪ .‬אחר כך אמרו שהם‬
‫רוצים עוד ‪ 50‬לירות‪ ,‬ואמרו או שתביאו ‪50‬‬
‫לירות או שנהרוג עשרה צעירים‪ .‬הגברים‪,‬‬
‫בעיקר הזקנים‪ ,‬התחילו להתייעץ‪ ,‬אבל אין‬
‫להם כסף‪ .‬איש אחד מהם‪ ,‬שמו אבראהים‬
‫אלחַּו ָא‪ ,‬שהיה בעל מכולת‪ ,‬קרא לאשתו‬
‫וביקש שתתן לו כסף‪ ,‬אמר לה אם יש לך‬
‫‪ 50‬לירות נקנה בהן חיים של ‪ 10‬גברים‬
‫מעילבון‪ .‬היא נתנה את הכסף לבעלה‬
‫ונתנו אותו לחיילים‪ .‬ישנו ברחובות של‬
‫פראדיה‪ ,‬בחוץ‪ .‬למחרת היהודים אספו את‬
‫האנשים‪ ,‬לקחו ‪ 55‬גברים‪ ,‬ועוד שני נערים‪,‬‬
‫הם אדיב חנא יעפיף מיכאיל‪ .‬את שני‬
‫הנערים הם שלחו לבדם לכיוון לבנון‪ ,‬ונתנו‬
‫להם כיכר לחם‪ .‬שני הנערים הגיעו לכפר‬
‫יארון בלבנון‪ ,‬שם יש לנו קרובי משפחה‪,‬‬
‫הארכיבישוף סלּום היה קרוב משפחה‬
‫שלנו מיארון‪ .‬את ‪ 55‬הגברים לקחו למעצר‬
‫באזור נהלל‪ .‬הם נשארו במעצר אולי ‪6-7‬‬
‫חודשים‪ .‬אחרי פראדיה אמרו לנו שנלך‬
‫ללבנון‪ .‬וגם גירשו את תושבי פראדיה‪ .‬ליד‬
‫ספַד [צפת] נשארנו יומיים בין הזיתים‪.‬‬
‫ַ‬
‫היהודים היו מביאים מיכל מים פעם כל‬
‫‪17//16‬‬
‫פברואר הוא בא ולקח‬
‫‪ 24‬שעות‪ ,‬היו נותנים לנו‬
‫את אמא שלי ואחותי‪,‬‬
‫לשתות במכסה המימיה‬
‫ואני נשארתי בחריסה‬
‫שלהם‪ .‬אחרי כן הורו לנו‬
‫לבד‪ .‬עד אז אף אחד‬
‫להמשיך‪ ,‬הגענו ללבנון‬
‫לא אמר לי שהאח‬
‫בלילה‪ ,‬ישּנּו בין העצים‬
‫שלי נרצח‪ ,‬או מה קרה‬
‫ובבוקר ידענו שאנחנו‬
‫בכפר‪ .‬הם השאירו‬
‫בכפר אלרְמֵיש‪ .‬המשכנו‬
‫אותי בחריסה כי פחדו‬
‫מזרחה לכיוון יארון כדי‬
‫שיקרה לי משהו אם‬
‫ללכת לקרובי המשפחה‬
‫אחזור לעילבון‪ .‬אחרי‬
‫שלנו‪ .‬שם הכינו אוכל‬
‫כחודשיים וחצי‪ ,‬אחרי‬
‫לכולנו‪ .‬כשהיינו שם‬
‫שראו שהיהודים לא‬
‫פרצה שמועה שהיהודים‬
‫ממשיכים להרוג אנשים‬
‫הגיעו ליארון‪ ,‬ברחנו‪.‬‬
‫בכפר‪ ,‬בא אבא שלי‬
‫אחרי קצת זמן חזרנו כי‬
‫פַדל פַדלו עילבוני‬
‫فضل فضلو عيلبوني‬
‫לחריסה ולקח אותי‬
‫לא היה כלום‪ ,‬היהודים‬
‫‪Fadl Fadlo ‘Eilabuni‬‬
‫חזרה לעילבון‪ .‬זה היה‬
‫אּבִל‬
‫לא באו‪ .‬הלכנו לעין ִ‬
‫באמצע חודש אפריל‪.‬‬
‫[כפר בדרום לבנון]‪ ,‬שם‬
‫יום יומיים לפני הפסחא‪ .‬בעילבון כמובן‬
‫קיבלו אותנו יפה‪ ,‬הצעירים שלהם היו‬
‫נפגשתי עם כולם ובאו אנשים לבקר אותי‬
‫מסתובבים בינינו ומגישים לנו אוכל‪ .‬אחרי‬
‫בבית‪ .‬צעיר אחד‪ ,‬בגיל שלי‪ ,‬בא לראות אותי‬
‫שבוע שלחו אותנו למחנה הפליטים מִּי ֶה‬
‫ואז גם אמר לי “אני משתתף בצערך”‪ .‬לא‬
‫ּומִּי ֶה‪ .‬אני עליתי לאוטובוס שהביאו‪ ,‬בדרך‬
‫הבנתי למה הוא אומר זאת‪ .‬רק אז סיפרו לי‬
‫האוטובוס התהפך על הצד‪ ,‬הדלת שלו‬
‫על שהאח שלי מילאד נרצח‪ .‬סיפרו לי מה‬
‫הייתה למעלה‪ .‬הוצאנו דרך הדלת את כל‬
‫קרה עם שאר הצעירים‪.‬‬
‫האנשים והילדים מהאוטובוס‪.‬‬
‫התחלנו את החיים שלנו מחדש‪ .‬לא היה‬
‫ישנו על הקש בגורן שהיה קרוב‪ .‬קרוב‬
‫לנו חמישה גרוש לקנות סכין גילוח‪ .‬אבא‬
‫טּבַרִּי ָא‪ ,‬היה כבר בלבנון‬
‫משפחה שלנו מ ַ‬
‫שלי הלך לקרובים שלנו בסכנין וביקש‬
‫טּבַרִּי ָא‪ ,‬שמו פַרַג’‬
‫באלדאמּור מאז כיבוש ַ‬
‫עזרה‪ .‬כשאבא שלי הגיע ראשון לבית שלנו‬
‫אלעילבוני‪ ,‬שמע שאנשי עילבון‪ ,‬הוא חיפש‬
‫הוא מצא אותו ריק מכל דבר‪ .‬הכל הלך‪,‬‬
‫ומצא אותנו‪ ,‬לקח אותנו לבית שלו‪ ,‬ישנו אצלו‪.‬‬
‫הפרות והעזים והכל‪ .‬האו”ם נתן לנו בשנה‬
‫גם בן דודה שלי‪ ,‬אחיו של הארכיבישוף בֻטרס‬
‫הראשונה הקצבה למזון‪ .‬היהודים הציעו‬
‫מעַּל ִם‪ ,‬שעבר ללבנון כשנה לפני הכיבוש‪ ,‬בא‬
‫לנו לחתום על הסכם חכירה לאדמות שלנו‪,‬‬
‫לקחת אותנו למנזר‪ .‬הוא ביקש מהכומר של‬
‫כל דונם בגרוש‪ .‬סירבנו‪ ,‬כי הבנו שאם היינו‬
‫המנזר להביא אנשים מעילבון לישון במנזר‪.‬‬
‫חותמים היינו מודים שהאדמה אינה שלנו‪,‬‬
‫הכומר הסכים‪ .‬נסענו איתו‪ ,‬עברנו את בירות‬
‫רכוש נטוש שעבר למדינה‪ ,‬וכי אנחנו רק‬
‫ואת ג’ּויה‪ ,‬עיר על החוף‪ ,‬עד שהגענו לחריסָה‪,‬‬
‫חוכרים אותה‪ .‬בזכות זה שהאנשים סירבו‬
‫על הר גבוה‪ ,‬שם היה המנזר‪ .‬גרנו שם כמעט‬
‫לחתום הם הצליחו להיאבק ולקבל את‬
‫‪ 4‬חודשים‪ .‬המנזר שכר בשבילנו כמה בתים‬
‫האדמה בחזרה”‪.‬‬
‫וגרנו בהם‪ .‬היינו כמה משפחות‪ .‬בחודש‬
‫דצמבר אבא שלי חזר לעילבון‪ .‬בחודש‬
‫شهادة‬
‫بركات فياض سليمان –‬
‫أبو عاطف (‪ 78‬سنة)‬
‫عيلبون ‪18.10.2010‬‬
‫أبو عاطف يرفع صورة أخيه الشهيد ميالد فياض سليمان‬
‫אבו עאטף מראה את תמונת אחיו הנרצח מילאד פיאד סלימאן‬
‫“ بسنة ‪ 1948‬كان عمري ‪ 16‬سنة‪ .‬البلد من اجلنوب كان‬
‫فيها بس زيتون‪ ،‬وهناك كان جيش االنقاذ‪ّ .‬‬
‫حط قوة كبيرة‬
‫بكل املنطقة‪ .‬بجيش االنقاذ كان ناس من عيلبون‪ ،‬كان‬
‫الواحد ياخذ معاش شهري‪ ،‬بآخر فترة ظل واحد أو اثنني‬
‫من البلد‪ .‬جيش االنقاذ كان حوالي سنة هون‪ .‬كانت الناصرة‬
‫مع اليهود حتى مسكنة (مفرق جوالني اليوم)‪ ،‬من مسكنة‬
‫وجلاي لليهود‪ ،‬طرف البطوف وغرب مع العرب‪ .‬جيش االنقاذ‬
‫باالتفاق مع اليهود انسحب على السكت وب ّدوش البلد تعرف‪.‬‬
‫هذا بشهر تشرين أول‪ .‬كان مناوشات خفيفة بني الطرفني‪.‬‬
‫بس كل طرف كان بجهة‪ ،‬من الشارع وجاي كان جيش االنقاذ‬
‫واليهود من الشارع وهناك‪ .‬يوسف الشبلي‪ ،‬من عيلبون‪ ،‬كان‬
‫بجيش االنقاذ‪ ،‬ملا عرف إنه بدهن يطلعوا قال بدي أروح‬
‫أخبـّر أخوتي‪ ،‬قال له الضابط إنه ممنوع تروح على البلد‪،‬‬
‫وطلب منه الضابط ومن كمان جندي سعودي يروحوا على‬
‫كل قسامي واستقامات اجليش ويخبروهم باالنسحاب‪ .‬بكل‬
‫نقطة كان ‪ 4-5‬من جيش االنقاذ‪ .‬ظل فرقة واحدة شرقي‬
‫البلد وما خبروها‪ ،‬يوسف الشبلي كان الدليل وقال إنه انهينا‬
‫كل النقط‪ ،‬وما خبـّر النقطة الشرقية‪ .‬يوسف الشبلي بعده‬
‫عايش وعمره حوالي ‪ 82‬سنة وهون بيته‪ ،‬جاري‪ .‬بالليل‬
‫جيش االنقاذ انسحب باجتاه املغار والرامة‪ ،‬وحالي ًا الفرقة‬
‫اللي بقيت بعدها بتقاوم‪ ،‬اتصلوا اليهود بقائد جيش االنقاذ‬
‫وسألوه ليش بعدكم ما انسحبتوا؟ قال له احنا انسحبنا‬
‫وصرنا عند الرامة‪ ،‬اللي بقاوم فيكم هذول أهل عيلبون‪.‬‬
‫بهذيك األيام عيلبون كانت صغيرة وما فيها سالح‪ .‬فاتت‬
‫اليهود يوم سبت الصبح مع طلوع النهار‪ .‬أجو على الكنيسة‪.‬‬
‫انا كنت بالكنيسة تقريبا كل الليل‪ .‬اليهود ضربوا بالليل قنبلة‬
‫أجت جنب دار جمال العيد‪ .‬وهدمت قسم من العـَمرة‪.‬‬
‫صارت أهل البلد تقول لبعضها انهزموا للكنيسة عشان‬
‫الكنيسة قوية‪ ،‬العقودة أقوى‪ .‬اجتمعوا زالم ونسوان‬
‫واوالد‪ .‬بس العجـّز بقيوا بالبيوت‪ .‬الكنيسة قريبة منا‪.‬‬
‫وهون بالدار كان عنا بقر ومعزة وغنم وحمام وجاج‪.‬‬
‫أطلعونا من الكنيسة وجمعونا باحلارة‪ .‬هاي ساحة‬
‫كانت األعراس تصير فيها‪ .‬كل الناس قرمزت ورفعت‬
‫إيديها‪ .‬قعدت زي الناس وأخوي معنا‪ .‬صاروا ينقوا‬
‫‪19//18‬‬
‫شباب‪ .‬أخوي كان شاب عمره ‪ 21-22‬سنة‪ ،‬فتنا نشحد أكل من البيوت‪ ،‬بس الناس طحونا‬
‫كان يشتغل بالقدس عند حاكم اللوا االجنليزي‪ ،‬وقالوا لنا امشوا يا خـَون‪ ،‬ما قبلوش يعطونا‬
‫كان متعلم‪ .‬هذا أخوي (يحضر صورته) اسمه أكل‪ .‬بعد الظهر أجت سيارة جيش من جهة‬
‫ميالد‪ .‬صاروا ينقوا الشباب‪ .‬اطلعوا ‪ 14‬الرامة‪ ،‬صارت ترمي للناس خبز افرجني‪ ،‬اجت‬
‫وقالوا لباقي الناس اطلعوا من هون وروحوا دبابة ثانية بالعكس من املغار الجتاهنا‪ ،‬شافت‬
‫على املغار‪ .‬نزلت الناس على الشارع الرئيسي الناس هاجمة على السيارة فصارت تطخ‪ ،‬من‬
‫ونزلت على املغار‪ .‬كان جنود على احليطان‪ ،‬هذا الطخ انقتل سمعان‬
‫كانوا ميكن ‪ .5-6‬أخوي كان قاعد جنبي‪ ،‬أنا الشوفاني‪ ،‬وكمان واحد تصاوب هو توفيق حنا‪.‬‬
‫كنت صغير‪ .‬من الـ ‪ 14‬كان واحد غريب‪ ،‬من أنا كنت هناك بهذي احلادثة‪ .‬رجعنا على امللة‪.‬‬
‫حوران‪ ،‬أسمر وكان يشتغل بالبلد‪ ،‬كان اسمه أجا واحد وقال إنه طخوا علينا بالغلط‪ .‬قالوا لنا‬
‫عازر‪ .‬كانت الناس اللي تروح تساعد جيش يلال امشوا‪ ،‬ساقوا كل البلد الجتاه فراضية‪.‬‬
‫االنقاذ تستأجر عازر يشتغل بدالها‪ .‬أنا كنت صارت الدنيا ليل‪ ،‬فتنا بني البيوت‪ ،‬صرنا‬
‫نطلب أكل أو نفوت‬
‫باملدرسة‪ ،‬كنت بالصف‬
‫السابع‪ .‬كنت أتعلم [عند الظهر الناس جاعت‪ ،‬فتنا نشحد على الدور بس الناس‬
‫يطردونا‪ .‬أجا جيش‬
‫بالناصرة قبل ما يعملوا‬
‫أكل من البيوت‪ ،‬بس الناس طحونا‬
‫اليهود وقفوا الزالم حلال‬
‫خـون‪ ،‬ما قبلوش‬
‫مدرسة بالبلد‪ .‬تعلمت وقالوا لنا امشوا يا َ‬
‫والنسوان حلال‪ .‬أخذوا‬
‫سنتني حلد ما قاموا يعطونا أكل‪ .‬بعد الظهر أجت سيارة‬
‫املصاري من كل الزالم‪.‬‬
‫مدرسة حوالي سنة جيش من جهة الرامة‪ ،‬صارت ترمي‬
‫‪ .1943‬كل ال ‪ 14‬شاب للناس خبز افرجني‪ ،‬اجت دبابة ثانية وبعدها قالوا بدنا كمان‬
‫خمسني ليرة‪ .‬أو بتجيبوا‬
‫بعرفهن‪ ،‬نعيم غنطوس بالعكس من املغار الجتاهنا‪ ،‬شافت الناس‬
‫خمسني ليرة أو بنطخ‬
‫زريق وأخوي ميالد‬
‫هاجمة على السيارة فصارت تطخ‪ ،‬من‬
‫عشر شباب‪ .‬صارت‬
‫فياض سليمان وزكي‬
‫هذا الطخ انقتل سمعان الشوفاني]‬
‫اخلتيارية تتشاور مع‬
‫نخلة ورجا اللبيبي وحنا‬
‫بعضها‪ ،‬في واحد اسمه‬
‫ابراهيم خوري وفؤاد‬
‫نوفل مخايل‪ ،‬أخوهن الوحداني لزكية ومرة ابراهيم احل ّوا‪ ،‬هذا كان عنده دكانة‪ ،‬نادى على‬
‫حنا الشبلي‪ ،‬وبديع زريق وجريس شبلي أخوه مرته‪ ،‬قال لها إذا معك خمسني ليرة بنشتري‬
‫ليوسف شبلي اللي كان يلف مع جيش االنقاذ‪ ،‬بيهن عشر زالم من عيلبون‪ ،‬وأعطوا املصاري‬
‫وفضل العيلبوني‪ ،‬ومحمد خالد اسعد‪ ،‬وعبدالله للجنود‪ .‬الناس نامت بالشوارع بفراضية‪ .‬ثاني‬
‫شوفاني‪ ،‬ومخايل‪ .‬سمعان الشوفاني انقتل يوم أجو اليهود وجمعوا أهل البلد‪ ،‬أخذوا ‪55‬‬
‫عند كفر عنان‪ ،‬وصلنا هناك الساعة عشرة‪ ،‬زملة‪ ،‬وكمان اثنني شباب صغار‪ ،‬هنّ أديب حنا‬
‫الناس مشيت مشي‪ ،‬ملا وصلنا املغار كانت وعفيف مخايل‪ ،‬قالوا لهن خذوا خبز وروحوا‬
‫املغار مستسلمة‪ ،‬رافعني بيارق بيضا‪ ،‬قالوا على لبنان‪ ،‬وصلوا على يارون‪ ،‬بلد لبنانية‪ ،‬إلنا‬
‫لنا كمـّلوا‪ ،‬وصلنا عند امللة‪ ،‬بكفر عنان‪ ،‬كل قرايب هناك‪ ،‬املطران سلوم من قرايبنا بيارون‪.‬‬
‫البلد قعدت حتتها‪ ،‬عند الظهر الناس جاعت‪ ،‬أخذوا الـ ‪ 55‬زملة على املعتقل وقعدوا ‪6-7‬‬
‫أشهر محبوسني عند اليهود مبنطقة نهالل‪ .‬بعد‬
‫فراضية قالوا لنا روحوا على لبنان‪ .‬وأطلعوا أهل‬
‫فراضية ورانا‪ .‬عند صفد قعدنا حتت الزيتون‬
‫يومني‪ .‬كان اليهود يجيبوا تنك مي كل ‪ 24‬ساعة‬
‫وكانوا يسقوا الناس بغطا القنينة‪ .‬بعدها قالوا‬
‫قوموا على لبنان‪ ،‬قطعنا احلدود ووصلنا بالليل‬
‫منطقة ما عرفناها‪ ،‬مننا بني الشجر‪ ،‬ملا طلع‬
‫الصبح عرفنا إنا بالرميش‪ ،‬ش ّرقنا على يارون‬
‫عند قرايبنا‪ ،‬طلبنا أكل‪ ،‬فطبخوا لكل الناس‪.‬‬
‫طلعت إشاعة إنه اليهود أجو على يارون‪ ،‬شردنا‬
‫شوي وملا عرفنا إنه اليهود مش هناك رجعنا‬
‫عليها‪ .‬بعدين رحنا على عني إبل‪ ،‬استقبلونا‬
‫ووقت األكل كانوا شبابهم يدوروا ويجيبوا أكل‬
‫لكل البلد‪ .‬بعد جمعة بعثونا على مخيم الالجئني‬
‫عند صيدا‪ ،‬مخيم املية ومية‪ .‬انا طلعت بالباص‪،‬‬
‫الباص خرب وقلب فينا‪ ،‬صار باب الباص لفوق‬
‫وصرنا نطلع االوالد والناس من الباص‪.‬‬
‫ثاني يوم صاروا يوزعوا الناس على مخيمات‬
‫الالجئني‪ ،‬عني احللوة وغيرها‪ .‬مننا على‬
‫القصل‪ ،‬البيدر بعد ما يذ ّروا بيظل القش‬
‫اخلشن‪ ،‬هذا اسمه قصل‪ .‬واحد من قرايبنا‬
‫اسمه فرج العيلبوني من طبريا‪ ،‬أخو مرته‬
‫انقتل من بني اللي انقتلوا‪ ،‬اسمه زكي‪ .‬ساكنني‬
‫بالدامور بلبنان بعد ما سقطت طبريا‪ .‬سمع‬
‫عن أهل عيلبون‪ ،‬أجا وأخذنا على بيته‪ .‬بتنا‬
‫هناك‪ .‬أجا ابن خالتي‪ ،‬أصله من عيلبون وكان‬
‫ساكن بلبنان من سنة‪ ،‬أخو املطران بطرس‬
‫معلم‪ .‬الدير اللي فيه أخوه بطرس‪ ،‬حكوا ملدير‬
‫الدير عن عيلبون‪ ،‬فقال جيبوا ناس لهون‪.‬‬
‫أجا وأخذنا‪ ،‬مرينا عن بيروت وبعدين جونية‬
‫وبعدها وصلنا حلريصة‪ ،‬على جبل عالي‪ ،‬اللي‬
‫فيها الدير‪ .‬الدير استأجر لنا عدد من البيوت‬
‫وسكنا فيها‪ ،‬عدة عائالت من عيلبون‪ .‬سكنا‬
‫حوالي ‪ 4‬أشهر‪ .‬حياة أبوي رجع على عيلبون‬
‫بشهر ‪ .12‬بشهر ‪ 2‬أجت امي وأختي‪ .‬أنا‬
‫ظليت حلالي‪ .‬أنا ما حدا قال لي إنه أخوي‬
‫انقتل‪ .‬ما حكوا لي وما أخذوني ألنهم خافوا‬
‫بي إشي‪ .‬بعد ما أجا أبوي لعيلبون‬
‫علي يصير ّ‬
‫ّ‬
‫بشهرين رجع على لبنان واخذ امي وأختى‪.‬‬
‫وبعد حوالي شهر ونص‪ ،‬وبعد ما اطمأنوا إنه‬
‫اليهود بطلوا يقتلوا ناس أجا أبوي أخذني من‬
‫حريصة لعيلبون‪ .‬هذا كان بنص شهر نيسان‪.‬‬
‫قبل عيد الفصح بيوم يومني‪ .‬وهون أجوا ناس‬
‫لعندنا‪ ،‬أجا شاب من اجيالي وقال لي سالمة‬
‫راسك وما فهمت ليش بيقول هيك‪ .‬ما كنت‬
‫أعرف إنه أخوي انقتل حلد ما وصلت لعيلبون‪.‬‬
‫وما كنت أعرف إنهم قتلوا شباب بالبلد‪ .‬قالوا‬
‫لي أخوك ميالد انقتل‪ .‬هون سمعت قصة القتل‪.‬‬
‫أنا شفت ملا اختاروا شباب ملا كنا هون‪ ،‬بس‬
‫ما عرفت شو عملوا فيهن‪.‬‬
‫بدينا حياتنا من جديد‪ .‬ما كانش معنا خمس‬
‫قروش نشتري شفرة حالقة‪ .‬راح أبوي عند‬
‫قرايبنا من سخنني وطلب مساعدة‪ .‬أبوي أجا‬
‫لقى البيت فاضي‪ .‬كله رايح‪ ،‬والبقر واملعزة‪.‬‬
‫صارت احلياة صعبة‪ .‬األمم املتحدة صارت‬
‫تطلعلنا مؤن بأ ّول سنة‪ .‬أجو اليهود يقترحوا‬
‫على الناس تضمن أرضها‪ ،‬الدومن بقرش‪،‬‬
‫الناس كانت صاحية ورفضت توقـّع‪ ،‬ألنه إذا‬
‫الناس وقـّعت كأنها اعترفت إنه األرض أرض‬
‫غائبني وصارت للدولة واحنا بس بنضمنها‪.‬‬
‫وألنها الناس رفضت توقـّع رجعت األرض كلها‬
‫الصحابها”‪.‬‬
‫كنيسة الروم الكاثوليك التي احتمى بها أغلب السكان‪ ،‬قرب ساحة الشهداء‪ ،‬ساحة الجريمة تصوير‪ :‬عمر اغبارية‬
‫הכנסיה הקתולית‪ ,‬בה התחבאו רוב התושבים‪ ,‬ליד כיכר החללים‪ ,‬זירת הפשע ‪ ,‬צילום‪ :‬עמר אע'באריה‬
‫عيلبون ‪ -‬لبنان ‪ -‬عيلبون ‪ :‬مسار اللجوء وطريق العودة‬
‫עילבון ‪ -‬לבנון ‪ -‬עילבון‪ :‬מסע הפליטות ודרך השיבה‬
‫خريطة بريطانية من عام ‪ 1942‬مع “تعديالت” إسرائيلية من عام ‪1958‬‬
‫‪British map 1942 with Israeli “updates” 1958‬‬
‫מפה בריטית משנת ‪ 1942‬עם "עדכונים" ישראליים משנת ‪1958‬‬
‫عيلبون ‪ -‬مركز القرية القديم‪ ،‬الساحة في نهاية الطريـق‪ ،‬تصوير‪ :‬رامز عيــد‬
‫עילבון ‪ -‬מרכז הכפר הישן‪ ,‬הכיכר המרכזית בסוף הדרך ‪ ,‬צילום‪ :‬ראמז עיד‬
‫‪25//24‬‬
‫עדות‬
‫רדּי ֶה נ ִמר עיד‬
‫(בת ‪)82‬‬
‫עילבון – ‪17.10.2010‬‬
‫“ הבית שלנו כאן ליד הכיכר המרכזית‪ ,‬קצת פנימה‪ .‬בשנת‬
‫‪ 1948‬הייתי צעירה וחזקה‪ .‬נשאתי את שני הילדים שלי‪,‬‬
‫אחד על הידיים ואחד על הגב‪ .‬היו לי שלושה ילדים‪ .‬בעלי‬
‫היה מעביר מים ואוכל לצבא ההצלה‪ .‬היה ממלא את‬
‫האוכל בדליים ומעביר אותם להר על החמור‪ .‬העימותים‬
‫היו בהר טרעאן‪ .‬באחד הימים בעלי נכנס הביתה שמח‬
‫ואמר שהערבים ינצחו את היהודים‪ ,‬הם הביאו לאזור‬
‫מרגמה ששמה היה “שגריר גיהנום”‪ .‬אם פגז שלה ייפול‬
‫על בית הוא יהרוס אותו לגמרי‪ .‬למחרת היהודים תקפו‬
‫והגיעו לאם אלעמד [עמודים] ועמק אלבטוף [נטופה]‬
‫ואנשי עילבון ראו אותם‪ .‬הצעירים היו מעבירים אוכל‬
‫ללוחמים הערבים‪ :‬אורז‪ ,‬פסוליה ובשר‪ .‬צבא ההצלה היה‬
‫פרוש על כל ההר‪ .‬הם היו ישנים שם‪“ .‬שגריר גיהנום”‬
‫ירה פגז ראשון‪ ,‬לא יצא טוב‪ .‬ירה פגז שני‪ ,‬לא יצא טוב‪.‬‬
‫ירה את השלישי‪ ,‬המרגמה התפרקה לגמרי‪ .‬הם הציבו‬
‫את המרגמה מול נמרין (סמוך לעילבון)‪ ,‬מהצד הזה של‬
‫הכביש‪ .‬היהודים היו מולם‪ .‬בעלי נכנס הביתה מכה יד‬
‫ביד ואמר “חרב ביתנו”‪ .‬המרגמה התקלקלה‪ ,‬מי יגן‬
‫עלינו? חיילי הצבא הערבי פשטו את מדיהם והחביאו‬
‫אותם כדי לברוח‪ .‬המפקד הערבי אמר לחיילים שלו‬
‫שמי שיכול לברוח שיברח‪ .‬אנחנו בכפר לא ידענו על כך‪.‬‬
‫היהודים נכנסו לכפר כועסים מאוד‪ .‬הצבא הערבי היה‬
‫כבר רחוק חוץ מכיתה אחת‪ ,‬שהייתה מוצבת בעמדה‬
‫באזור אבו ג’דעון‪ .‬הוראת הנסיגה לא הגיעה אליה‪ ,‬היא‬
‫המשיכה לירות לכיוון היהודים‪ ,‬וכאשר התחילו היהודים‬
‫לירות הכיתה הזאת ברחה‪ .‬אחד החיילים של הכיתה‬
‫הזאת פגש אותנו אחר כך בלבנון וסיפר לנו על מה‬
‫שקרה‪ .‬בדרכנו בלבנון פגשנו חיילים ערבים‪ ,‬חלק עם‬
‫רובים‪ ,‬חלק עם מקלות‪ ,‬הם הלכו לפנינו‪.‬‬
‫היהודים נכנסו לכפר בבוקר‪ ,‬כועסים מאד‪ .‬הייתי באותה‬
‫שעה בתוך הכנסייה‪ .‬בערב לפני כן הייתי אצל ההורים‬
‫שלי‪ .‬אבא שלי אמר “בואו נלך לכנסייה כי האנשים‬
‫מתכנסים שם”‪ .‬אמא שלי שאלה מה עם פַדל ואבראהים?‪,‬‬
‫האחים שלי‪ .‬הוא אמר שהם יברחו עם הצעירים מחוץ‬
‫לכפר‪ .‬החיילים נכנסו לכנסייה ולשכונות והורו לאנשים‬
‫להתאסף בכיכר המרכזית‪ .‬האנשים התחילו להתרוצץ‬
‫ולומר שהחיילים אוספים את כל הכפר בכיכר‪ .‬כאשר‬
‫יצאנו מהכנסייה החיילים ירו לכיוון שלנו‬
‫כדי להפחיד אותנו‪ .‬היה אתנו איש קוראים‬
‫לו עאז ַר‪ .‬הוא מירדן ועבד בעילבון‪ .‬הוא‬
‫הראשון שנהרג ביציאה מהכנסייה‪ .‬אבו‬
‫מוריס מנצרת נפצע‪ .‬יצאנו מהכנסייה ואתי‬
‫ילדיי יוסף בן חמש‪ ,‬זיאד בן שנתיים וסאמי‬
‫בן ארבעה חודשים‪ .‬הבאתי אותם לכנסייה‬
‫ואחר כך לכיכר‪ .‬איפה אשאיר אותם? כל‬
‫אמא הקפידה לשמור על הילדים שלה‪.‬‬
‫הכיכר הייתה מלאה גברים‪ ,‬נשים וילדים‪.‬‬
‫הושיבו את כל האנשים על האדמה‪ .‬זּכי‬
‫אלח’לאן זכרונו לברכה ישב מאחוריי‪,‬‬
‫עזמי אלע’נטוס ישב לפניי‪ ,‬היהודי התחיל‬
‫לומר אתה קום ‪ ...‬אתה קום‪ .‬כל הכפר היה‬
‫בכיכר‪ ,‬היו שלושה ארבעה חיילים‪ ,‬ועוד‬
‫כמה חיילים בסמטאות ועל הגגות כדי שלא‬
‫יאפשרו לאנשים לברוח‪ .‬חלק מהחיילים‬
‫דיברו ערבית‪ .‬חיים בטטה היה קצין‬
‫מפחיד‪ .‬שמעתי עליו אבל לא הכרתי אותו‪.‬‬
‫החיילים היו כועסים‪ .‬בחרו אולי חמשה‬
‫עשר צעירים והעמידו אותם ליד הכניסה‬
‫לבית הכומר‪ ,‬באותה חצר‪ .‬האנשים פחדו‪.‬‬
‫כבר שמענו על דיר יאסין‪ ,‬על כך שלקחו‬
‫נשים לרחובות ירושלים ורצחו נשים‬
‫בהריון‪ .‬בסוף החיילים צעקו עלינו לצאת‬
‫וללכת ללבנון‪ .‬כל האנשים קמו והלכו‪ .‬חוץ‬
‫מהצעירים שבחרו‪ .‬הלכנו עם הכביש לכיוון‬
‫אלמע’אר‪ .‬אחר כך ידענו שלמחרת הם‬
‫לקחו אנשים לאלבטוף [נטופה]‪ ,‬כנראה‬
‫חמשה עשר אנשים מהבדווים שגרים ליד‬
‫עילבון‪ .‬שמעתי שחיים בטטה היה איתם‪.‬‬
‫באלבטוף רססו אותם והרגו את כולם‪ .‬חוץ‬
‫מאחד שנפצע ולא מת והוא זה שסיפר‬
‫את כל הסיפור‪ .‬היהודים שירו בהם‪ ,‬עזבו‬
‫אותם אבל חזרו אליהם שוב כי הרגישו‬
‫שמישהו עדיין זז‪ .‬הם מצאו שניים בחיים‪.‬‬
‫הם ירו בהם עוד פעם‪ .‬אחד מת ואחד לא‪.‬‬
‫אשה בדואית שמה זְהַיה אלפּואז‪ ,‬הרגישה‬
‫במשהו ושאלה מי זה שנאנק? אמרה‬
‫לגברים ללכת לראות מי זה‪ .‬האנשים לא‬
‫התייחסו אליה‪ .‬היא הלכה בעצמה לכיוון‬
‫הקולות‪ .‬ראתה איש פצוע‪ ,‬היא הרימה‬
‫אותו על הגב שלה והחביאה אותו בתוך‬
‫מערה‪ .‬אחר כך היא שילמה לאיש מטרעאן‬
‫שייקח אותו למשפחה שלו‪ .‬המשפחה‬
‫העבירה אותו לסוריה‪ .‬הוא נשאר בחיים‬
‫והתחתן שם‪ .‬הוא היחיד שנשאר בחיים‪.‬‬
‫הוא סיפר את הסיפור לאנשים בסוריה‬
‫ואלה סיפרו לאחרים‪ .‬אני שמעתי את‬
‫הסיפור מאשה בדואית מהשבט שלהם‪.‬‬
‫הגענו לכפר ענאן‪ .‬היהודים עוד לא כבשו‬
‫אותו‪ .‬אנשי כפר ענאן לא קיבלו אותנו יפה‪.‬‬
‫אפילו לא נתנו לנו מים לשתות‪ .‬ישבנו‬
‫מתחת לעץ אלון ענק ליד כפר ענאן‪ .‬העץ‬
‫עדיין שם עד היום‪ .‬שם‪ ,‬חיילים יהודים‬
‫השליכו בשבילנו תפוחי אדמה על הכביש‪.‬‬
‫הילדים היו רעבים מאוד‪ .‬האנשים התנפלו‬
‫על תפוח האדמה‪ .‬פתאום החיילים התחילו‬
‫לירות עליהם‪ .‬באירוע הזה נהרג סמעאן‬
‫אלשופאני זכרונו לברכה‪ .‬אני באותה שעה‬
‫הייתי בדרך לכפר ענאן כדי לקבץ נדבות‪.‬‬
‫רציתי לבקש אוכל לילדים שלי‪ .‬הייתי עם‬
‫שלושת ילדיי והדודה שלי‪ .‬בעלי הלך עם‬
‫הצעירים של הכפר לפני שהיהודים נכנסו‬
‫לכפר‪ .‬כשהתחיל הירי ברחתי לתוך הכפר‪.‬‬
‫מאוחר יותר אמרו לנו שהירי היה בטעות‪.‬‬
‫אנשי עילבון החליטו לישון בתוך המסגד‬
‫של כפר ענאן ובאחד הבתים הסמוכים‬
‫שהיה ריק‪ .‬נפוצה שמועה שהיהודים רוצים‬
‫לפוצץ את המסגד על יושביו‪ .‬ברחנו לתוך‬
‫הכפר‪ .‬נכנסנו לאחד הבתים‪ ,‬נתנו לנו לישון‬
‫רק על הרצפה‪ .‬אני‪ ,‬הילדים שלי‪ ,‬הדודה‬
‫נעאמה והילדים שלה‪ .‬תושבי כפר ענאן‬
‫פחדו מהיהודים ולכן לא נתנו לנו עזרה‪.‬‬
‫‪27//26‬‬
‫באו היהודים ואספו את כל האנשים‪ .‬גם‬
‫את תושבי כפר ענאן‪ .‬לקחו גברים מכפר‬
‫ענאן למעצר וגירשו את השאר איתנו‪.‬‬
‫הגענו לפראדיה‪ .‬מרוב פחד ורעב היו‬
‫נשים ששכחו או נטשו את הילדים שלהם‬
‫בדרך‪ .‬ילדה אחת ממשפחת זריק נשכחה‬
‫וע’נטוס זריק חזר והביא אותה‪ .‬אחרי כפר‬
‫ענאן‪ ,‬פראדיה‪ ,‬אלראמה‪ ,‬אלג’ש‪ ,‬הובילו‬
‫אותנו בהרים ולא בכבישים‪ ,‬הגענו למירון‬
‫[כפר מערבית לצפת]‪ .‬שם ראיתי גופות‬
‫של חיילים ערבים‪ .‬לא היה לנו אוכל או‬
‫מים‪ .‬חיילים יהודיים צחקו עלינו ואמרו‬
‫שהם רוצים לדבר עם האפיפיור שיביא‬
‫לנו אוכל‪ .‬ספד [צפת] הייתה כבושה‪ .‬ישנו‬
‫במירון‪ ,‬ארבעה חמשה ימים מתחת לכיפת‬
‫השמיים בין עצי הזית‪.‬‬
‫היהודים היו מביאים מיכל מים כל ‪24‬‬
‫שעות‪ .‬היו נותנים לנו לשתות במכסה של‬
‫המימייה‪ .‬שם חילקו לנו שמיכות שהביאו‬
‫מבתי אנשים אחרים שהוצאו מבתיהם‪.‬‬
‫החייל היהודי ביקש מאבא שלי לחלק את‬
‫השמיכות לאנשים כי הוא מכיר אותם‪.‬‬
‫האנשים היו נכנסים בדרכם לכפרים‬
‫נטושים ולוקחים דברים שיעזרו להם‬
‫בדרך‪ .‬ישנו שני לילות אולי‪ ,‬אחר כך אמרו‬
‫לנו יאללה ללבנון‪ .‬הגענו לכפר אלרמיש‬
‫בלבנון‪ .‬היו בו המון פליטים‪ ,‬המעיין היה‬
‫מלוכלך‪ ,‬הפרות לכלכו את המים‪ .‬היו‬
‫שם פליטים מדיר חנא‪ ,‬עראבה וסכנין‪.‬‬
‫הרבה אנשים מהכפרים האלה ברחו‪.‬‬
‫נשארנו באלרמיש שלושה ימים‪ .‬הביאו‬
‫לנו אוטובוסים ואמרו לנו לעלות לאוטובוס‪.‬‬
‫לקחו אותנו למחנה פליטים מִי ֶה ומִּי ֶה‪.‬‬
‫שם נתנו לנו אוכל‪ ,‬שמיכות ואוהלים‪ .‬זה‬
‫נראה לנו מצב טוב יחסית לימים הקשים‬
‫שעברנו‪ .‬הם בישלו בשבילנו מג’דרה בתוך‬
‫חבית‪ .‬כל חמשה אנשים קיבלו כיכר לחם‪.‬‬
‫היו המון אנשים‪ .‬היו אנשים מאלראס‬
‫אלאחמר ומכל הכפרים‪.‬‬
‫חלק מאנשי עילבון היו במיה ומיה‪ ,‬חלק‬
‫הלכו לקרובי משפחה שלהם בלבנון וחלק‬
‫הלכו למנזרים‪.‬‬
‫באחד הימים הגיעה ידיעה לתושבי עילבון‬
‫שהם יכולים לחזור לכפר‪ .‬רק אנשי עילבון‪.‬‬
‫אמרתי לגיסתי‪ ,‬אשתו של אחי פדל‪,‬‬
‫ולדודה שלי “בואו נחזור”‪ .‬הלכנו ברגל‪,‬‬
‫אחר כך עלינו לאוטובוס‪ ,‬אחר כך שוב‬
‫הלכנו עד שהגענו למחנה צבאי ליד סעסע‬
‫[סאסא]‪ ,‬אבל החיילים הישראלים לא נתנו‬
‫לנו לעבור‪ .‬החזירו אותנו‪ .‬קצין יהודי אמר‬
‫לי שאין לו הוראות להכניס אותנו‪ .‬היינו‬
‫חמשה עשר אנשים בערך‪ .‬חזרנו ללבנון‪.‬‬
‫הגענו לעין אּכל‪ .‬התחיל לרדת גשם‪ .‬הלכנו‬
‫לישון בתוך הכנסייה בעין אּכל‪ .‬ישנתי‬
‫אני והילדים שלי בלבד‪ .‬למחרת לקחתי‬
‫אוטובוס חזרה למחנה מּי ֶה ומּי ֶה‪ .‬חייל‬
‫בצבא ההצלה זיהה אותי בעין אּכל ועזר‬
‫לי להגיע לאוטובוס‪ .‬האוטובוס התקלקל‪,‬‬
‫לקחנו מונית‪ .‬הכסף שהיה לנו היה מספיק‬
‫למונית עד צידון‪ .‬משם הלכנו ברגל עד‬
‫מחנה הפליטים‪ .‬למחרת הגיע בעלי‪ ,‬אבו‬
‫יוסף‪ ,‬למחנה‪ .‬הוא ידע שאנחנו שם כי‬
‫אנשים מאלרמיש סיפרו לו שראו אותנו‬
‫מנסים לעבור את הגבול ושהיהודים‬
‫החזירו אותנו‪ .‬נסענו יחד עד הגבול‪.‬‬
‫הפעם היהודים העבירו אותנו‪ .‬הגענו‬
‫לאלג’ש‪ ,‬ישנו אצל קרובי משפחה של‬
‫אבו יוסף‪ ,‬ולמחרת באנו לעילבון‪ .‬היו כבר‬
‫אנשים שחזרו לכפר‪ .‬הבתים היו בזוזים‬
‫ובעלי החיים נגנבו‪ .‬גם ערבים מהכפרים‬
‫הסמוכים גנבו מהבתים שלנו‪ .‬כל הפרות‬
‫והעזים נגנבו‪ .‬היו אלה ימים קשים‪ .‬אני‬
‫מודה לאל שלא איבדתי את השפיות שלי‪.‬‬
‫شهادة‬
‫رضية منر عيد (‪ 82‬سنة)‬
‫عيلبون ‪17.10.2010‬‬
‫شوي جل ّوه‪ .‬بسنة‬
‫« بيتنا كان هون جنب احلارة‪،‬‬
‫ّ‬
‫‪ 1948‬كنت قوية وصغيرة‪ .‬حملت والدي واحد على‬
‫إيدي وواحد على ظهري‪ .‬كان عندي ‪ 3‬أوالد‪ .‬كان‬
‫جوزي يسقي اجليش العربي ويبعثله أكل‪ ،‬والطباخني‬
‫تطبخ على مدخل البلد‪ .‬هو كان يحمل األكل بسطولة‬
‫على احلمار‪ ،‬ويطلـّعه على اجلبل‪ .‬كانت املواجهة‬
‫في جبل طرعان‪ .‬يوم أنا قاعدة فات جوزي فرحان‬
‫وصار يقول راحوا اليهود‪ ،‬غلبوهن العرب‪ ،‬جابوا‬
‫عاملنطقة مدفع واسمه سفير جهنم‪ ،‬وين بتحط‬
‫القنبلة بتوقع الدار كلها‪ .‬ثاني يوم هجمت اليهود‬
‫ووصلت أم العمد وعند سهل البطوف‪ ،‬وأهل البلد‬
‫شايفينهم‪ .‬الشباب كانوا يطلـّعوا أكل للمجاهدين‪،‬‬
‫رز وفاصوليا وحلم‪ .‬اجليش كان منشور على كل‬
‫اجلبل‪ ،‬كانوا يناموا هناك مش بالبلد‪ .‬سفير جهنم‬
‫ضرب أول قنبلة ما نفعتش‪ ،‬والثانية ما نفعتش‪،‬‬
‫ّ‬
‫انفك املدفع شيلة شيلة‪ .‬كانوا ناصبني‬
‫والثالثة‬
‫املدفع مقابل منرين من الشارع وجاي‪ ،‬واليهود‬
‫قبالهن‪ .‬أجا جوزي يخبط كف على كف وقال خربت‬
‫بيوتنا‪ ،‬املدفع خرب‪ .‬مني بدو يحمينا؟‪ .‬اجليش‬
‫العربي صاروا يشلحوا أواعيهن ويخبوها على‬
‫أساس ينهزموا‪ .‬أجا املسؤول العربي قال جلنوده‬
‫اللي بيقدر ينهزم ينهزم‪ .‬واحنا بالبلد ما معنا خبر‪.‬‬
‫فاتوا اليهود على البلد وكانوا مستش ّرين‪ .‬اجليش‬
‫العربي كان صار منهزم ما عدا مجموعة واحدة‬
‫كانت مرابطة في طرف أبو جدعون‪ ،‬ما وصلهاش‬
‫أمر االنسحاب‪ ،‬وظلوا يضربوا على اليهود‪ ،‬وملا‬
‫صاروا اليهود يطخـّوا عليها انهزمت الفرقة‪ .‬واحد‬
‫من املجموعة هاي القانا في لبنان وحكى شو صار‬
‫معهم‪ .‬واحنا طالعني على لبنان صرنا نالقي جنود‬
‫العرب‪ ،‬واحد حامل بارودة‪ ،‬واحد حامل عصاي‪،‬‬
‫وماشيني ق ّدامنا‪.‬‬
‫‪29//28‬‬
‫وعلى البيوت عشان ما يخلـّوا حدا يطلع من‬
‫اليهود دخلوا البلد الصبح‪ ،‬كان كلهم ش ّر‪،‬‬
‫الساحة‪ .‬حييم بطاطا كان ضابط يخ ّوف‪،‬‬
‫أنا كنت بالكنيسة وقتها‪ .‬قبل هيك أنا كنت‬
‫سمعت عنه بس ما عرفتوش‪ .‬اجلنود كانوا‬
‫عند أهلي‪ ،‬فقال أبوي يلال نروح على الكنيسة‬
‫متعصبنني‪ .‬نقـّوا ميكن ‪ 15‬شاب وأخذوهن‬
‫ألنه الناس بتتجمع فيها‪ ،‬سألت أمي وشو مع‬
‫ووقفوهن على باب اخلوري‪ .‬كنا خايفني‪ .‬كنا‬
‫فضل وإبراهيم؟ (اخوتي) فقال أبوي‪ :‬فضل‬
‫سامعني إنه بدير ياسني كانوا ماخذين نسوان‬
‫وإبراهيم ينهزموا مع الشباب ب ّره البلد‪.‬‬
‫وملففينها بالشوارع وأخذوها على القدس‪،‬‬
‫اجلنود فاتوا على الكنيسة وعلى البيوت وقالوا‬
‫وكانوا يبعجوا بطن احلبلى‪ .‬باآلخر نـَهروا على‬
‫للناس يتجمعوا باحلارة‪ ،‬الناس صارت تركض‬
‫الناس‪ ،‬قوموا روحوا على لبنان‪ .‬فـَزّت الناس‬
‫ويقولوا جيش اليهود بيجمع الناس باحلارة‪ .‬ملا‬
‫وطلعت‪ .‬مشينا مع الشارع‬
‫طلعنا من الصالة طخـّوا‬
‫من هون عاملغار‪ .‬بعدين‬
‫علينا حتى يخوفونا‪ .‬كان‬
‫عرفنا إنه ثاني يوم أخذوا‬
‫معنا واحد اسمه عازر‪،‬‬
‫اليهود ناس على البطوف‪،‬‬
‫أصله من األردن وكان‬
‫ميكن ‪ 15‬واحد من البدو‬
‫يشتغل بعيلبون‪ ،‬هو أول‬
‫اللي حوالينا‪ ،‬ساقوهن‪،‬‬
‫واحد انقتل واحنا عم‬
‫أخذوهن وسمعت انه حييم‬
‫نطلع من الكنيسة‪ ،‬وكمان‬
‫بطاطا معهم‪ ،‬وبالبطوف‬
‫طخوا أبو موريس من‬
‫جردوهم وقتلوهم كلهم‪،‬‬
‫الناصرة واجنرح‪ .‬طلعنا‬
‫واحد منهم كان جريح‬
‫من الكنيسة وكان عندي‬
‫وما مات وهو اللي حكى‬
‫يوسف عمره ‪ 5‬سنني‬
‫عن اللي صار‪ .‬اليهود‬
‫وزياد سنتني وسامي كان‬
‫ּכ‬
‫ִ‬
‫ַאי‬
‫ח‬
‫ְלי‬
‫ּב‬
‫ש‬
‫ִ‬
‫ִס‬
‫ִ’רי‬
‫ג‬
‫اللي قتلوهن وصلوا عند‬
‫عمره ‪ 4‬اشهر‪ ،‬جبتهم‬
‫جريس شبلي حايك‬
‫الشارع‪ ،‬مهنا العاصي‬
‫معي للكنيسة وبعدين‬
‫‪Jiryis Shibli Hayik‬‬
‫تطلـّع وقال في بينهم‬
‫للحارة‪ ،‬وين أخلـّيهن‪ ،‬اإلم‬
‫ناس طيبني‪ .‬رجعوا اليهود‬
‫كانت هيك تكبش بوالدها‪.‬‬
‫ولقيوا اثنني طيبني‪،‬‬
‫احلارة كانت مليانة زالم ونسوان واوالد‬
‫والكل‪ .‬قعـّدوا كل الناس على األرض‪ ،‬حياة‬
‫طخـّوا عليهن مرة ثانية‪ ،‬واحد مات والثاني ما‬
‫زكي النخالن قعد وراي‪ ،‬عزمي الغنطوس‬
‫مات‪ ،‬زهيـَّة الفواز‪ ،‬من البدو‪ ،‬صارت تقول مني‬
‫قعد قدامي‪ ،‬وصار اليهودي يقول انت قوم‬
‫هذا اللي ينغط؟ قالت للرجال روحوا شوفوه‪ .‬ما‬
‫تعال‪ ...‬انت قوم تعال‪ ،‬وكل البلد باحلارة‪.‬‬
‫ردوا عليها‪ .‬فراحت هي هناك‪ ،‬شافته وحملته‬
‫اجلنود اليهود باحلارة كانوا ‪ ، 4-3‬وكان قسم‬
‫املي‪،‬‬
‫منهن بيحكوا عربي‪ ،‬وكان غيرهم بالزقاقات‬
‫على ظهرها وأخذته‪ ،‬خبـّته مبغارة عند ّ‬
‫أجا اليهود وجمعوا كل الناس‪ ،‬إحنا وأهل‬
‫وراحت على طرعان استأجرت شخص أخذه‬
‫كفر عنان‪ .‬حبسوا زالم من كفر عنان والباقي‬
‫عند أهله ورحـّلوه على سورية‪ ،‬وظل طيـّب وعاش‬
‫طردوهم معنا‪ .‬طلعنا على ف ّراضية‪ ،‬في نسوان‬
‫واجتوز‪ .‬هو الوحيد اللي ظل طيب‪ ،‬وهو اللي‬
‫كانت تترك اوالدها ومتشي‪ .‬في بنت من دار‬
‫حكى القصة للناس بسورية‪ ،‬واحنا عرفنا القصة‬
‫زريق تركوها ولكن رجع غنطوس زريق وجابها‪،‬‬
‫منهم‪ ،‬انا سمعت القصة من ختيارة بدوية منهم‪.‬‬
‫كنا صرنا بكفرعنان‪ .‬مرينا عن كفر عنان‬
‫وصلنا كفر عنان‪ .‬كان أهل كفر عنان موجودين‬
‫وفراضية والرامة وقريب من اجلش ومشـّونا‬
‫فيها‪ .‬اليهود بعدهن ما وصلوا هناك‪ .‬أهل كفر‬
‫بالوعر‪ ،‬وصلنا ميرون‪ ،‬هناك كان جيش مغربي‬
‫عنان‪ ،‬ما استقبلوناش‪ ،‬قعدنا حتت املـَلـّة ‪،‬‬
‫مي‪،‬‬
‫شجرة كبيرة موجودة لليوم عند كفر عنان‪ ،‬ما‬
‫وكانوا كلهم مقتولني‪ .‬ما معنا أكل وال ّ‬
‫كانوا اجلنود اليهود يضحكوا علينا ويقولوا‬
‫مي نشرب‪ ،‬هناك اجلنود اليهود‬
‫اعطوناش حتى ّ‬
‫بدنا نحكي للبابا يجيب لكم‬
‫رموا لنا بطاطا مسلوقة على‬
‫الشارع‪ ،‬كانت االوالد تريـّل [مننا ليلتني وبعدها قالوا أكل‪ .‬كانت صفد ساقطة‪ ،‬مننا‬
‫من اجلوع والعطش‪ ،‬هجمت لنا يلال على لبنان‪ .‬وصلنا مبيرون (غربي صفد) ‪5-4‬‬
‫الناس على البطاطا وفجأة الرميش بلبنان‪ .‬بالرميش أيام حتت السما‪ ،‬بني الزيتون‪.‬‬
‫املي كان ييجي تنـْك املي‪ ،‬اليهود‬
‫صاروا اليهود يطخوا عليهم‪ ،‬كان مليان ناس‪ .‬عني ّ‬
‫بهاي احلادثة انقتل سمعان كانت وسخة‪ ،‬البقر كان كانوا يسقونا بغطا املطرة‪.‬‬
‫بعدها وزعوا علينا حرامات‬
‫الشوفاني الله يرحمه‪ ،‬أنا كنت‬
‫يوسخ فيها‪ .‬ثالث يوم‬
‫بكفر عنان أشحد‪ ،‬أنا رحت أجت باصات‪ ،‬أخذونا على جابوها من البيوت اللي الناس‬
‫ومي ِّـة‪ .‬تركتها‪ .‬اجلندي اليهودي‬
‫أشحد حتى اطعم والدي‪ ،‬مخيم الجئني ا ِمل ِّية ِ‬
‫كنت انا واوالدي الثالثة هناك أعطونا أكل وحرامات طلب من أبوي منر عيد‬
‫يوزّع احلرامات على الناس‬
‫وعمتي‪ .‬جوزي راح حلاله مع‬
‫وشوادر]‬
‫مبعرفته‪ .‬كانت الناس تفوت‬
‫شوية شباب قبل ما ييجوا‬
‫على قرى فاضية وتوخذ شوية أغراض تفيدها‬
‫اليهود على البلد‪ .‬ملا صار الطخّ هربت ج ّوه‬
‫بالطريق‪ .‬مننا ليلتني وبعدها قالوا لنا يلال على‬
‫كفر عنان‪ ،‬بعد شوي قالوا إنه هذا الطخّ كان‬
‫لبنان‪ .‬وصلنا الرميش بلبنان‪ .‬بالرميش كان‬
‫بالغلط‪ .‬أهل البلد قرروا يناموا باجلامع بكفر‬
‫املي كانت وسخة‪ ،‬البقر كان‬
‫عنان وكمان بدار حتت اجلامع ‪ ،‬الناس بكفر‬
‫مليان ناس‪ .‬عني ّ‬
‫يوسخ فيها‪ .‬بالرميش كانوا ناس الجئني من‬
‫عنان كانوا خايفني يدخلونا بيوتهم‪ ،‬خايفني من‬
‫دير حنا وعرابة وسخنني‪ ،‬ألنه كثير ناس من‬
‫اليهود ‪ ،‬واحنا هناك طلعت إشاعة إنه اليهود‬
‫هاي القرى كانوا طالعني قبلنا‪ .‬ظلينا بالرميش‬
‫بدهم يحطوا ألغام ويفجـّروا اجلامع‪ ،‬فالناس‬
‫ثالث أيام‪ ،‬ثالث يوم أجت باصات وقالوا لنا‬
‫هربت‪ .‬رحنا عند ناس من كفر عنان ومننا‬
‫اطلعوا بالباصات‪ .‬أخذونا على مخيم الجئني‬
‫على األرض وتغطينا ببساط‪ ،‬منت أنا واوالدي‬
‫ا ِمل ِّية ِ‬
‫وميـِّة‪ .‬هناك أعطونا أكل وحرامات‬
‫وعمتي نعامة واوالدها‪.‬‬
‫‪31//30‬‬
‫وشوادر‪ .‬بعد أيام من اجلوع شفنا هذا الوضع للمخيم‪ .‬جماعة من الرميش قالوا جلوزي‬
‫منيح‪ .‬كانوا يطبخولنا مجدرة بالبرميل‪ ،‬كل إني أنا كنت على احلدود ورجـّعوني اليهود‬
‫للبنان‪ .‬عشان هيك أجا على‬
‫خمس أشخاص كانوا يوخذوا‬
‫املخيم يد ّور علينا‪ .‬ورجعنا‬
‫رغيف‪ ،‬كان كثير ناس‪ ،‬كانوا‬
‫مع بعض للحدود وهاي‬
‫جماعة الراس االحمر هناك‬
‫املرة اليهود سمحولنا ندخل‪.‬‬
‫وكل البالد‪ .‬في ناس من‬
‫وصلنا اجلش‪ ،‬مننا هناك ليلة‬
‫عيلبون كانت باملية ومية وناس‬
‫عند قرايب أبو يوسف‪ ،‬وثاني‬
‫راحت عند قرايبها بلبنان‬
‫يوم جينا على عيلبون‪ ،‬كان‬
‫وناس راحت على الديورة‬
‫بعدها بيوم عيد امليالد‪ .‬جينا‬
‫(األديرة) بلبنان‪.‬‬
‫على البلد وكان كثير من أهل‬
‫بيوم أجا خبر ألهل بلدنا‬
‫عيلبون صاروا راجعني‪ .‬بيوت‬
‫إنه ممكن نر ّوح‪ ،‬بس أهل‬
‫عيلبون كانت منهوبة وحاللها‬
‫عيلبون‪ .‬قلت ملرة أخوي‬
‫مسروق‪ .‬كمان أهل القرى‬
‫فضل‪ ،‬وقلت لعمتي قومي بدنا‬
‫חּנ ָא אִּבראהים אַשקַר‬
‫ַ‬
‫العربية اللي جنبنا سرقوا من‬
‫نر ّوح‪ .‬مشينا مشي وبعدها‬
‫أشقر‬
‫إبراهيم‬
‫حنا‬
‫بيوتنا واملعزة والبقر كله راح‪.‬‬
‫أخذنا باص وبعدين مشينا‬
‫‪Hanna Ibrahim Ashqar‬‬
‫هذه أيام صعبة‪ .‬أنا بحمد‬
‫حتى وصلنا عند الكامب‬
‫ربي إني ما فقدت عقلي‪.‬‬
‫(معسكر) عند سعسع‪ ،‬بس‬
‫رجعونا‪ .‬ضابط‬
‫اجلنود اليهود ما خلونا نفوت‪ّ ،‬‬
‫يهودي قال ما في عندي أمر أدخلكم وتر ّوحوا‬
‫لعيلبون‪ ،‬كنا حوالي ‪ 15‬نفر من عيلبون‪ ،‬قال‬
‫ارجعوا على لبنان‪ .‬رجعنا ووصلنا عني إبل‪،‬‬
‫صارت الدنيا تشتي‪ ،‬رحنا نبات بالكنيسة بعني‬
‫إبل‪ ،‬كنت حلالي بالكنيسة مع اوالدي‪ .‬ثاني‬
‫يوم قالوا لي في باص رايح على املية ومية‪.‬‬
‫في جندي كان بجيش اإلنقاذ ببلدنا شافني‬
‫بعني إبل وعرفني‪ ،‬وساعدنا نوصل الباص‪.‬‬
‫الباص خرب فاستأجرنا تاكسي‪ ،‬املصاري‬
‫اللي معنا وصـّلونا لصيدا‪ ،‬من صيدا مشينا‬
‫مشي للمخيم‪ ،‬وقلنا الصبح بدنا نرجع على‬
‫عيلبون‪ .‬كانت الدنيا تشتي‪ .‬ما معنا مصاري‬
‫وما معنا أكل‪ .‬ثاني يوم أجا جوزي أبو يوسف‬
‫עדות‬
‫מּתָא‬
‫שּכְרִי אִליאס ַ‬
‫ּבֻטְרס ֻ‬
‫(בן ‪)83‬‬
‫עילבון – ‪18.10.2010‬‬
‫“ ה‪ 30 -‬באוקטובר ‪ 1948‬היה יום שבת‪ .‬הצבא‬
‫הישראלי נכנס לעילבון‪ .‬היינו בכנסייה‪ ,‬הכנסייה‬
‫הקתולית‪ .‬הם נכנסו לכנסייה ואמרו שכולם ייצאו‬
‫ממנה‪ .‬יצאנו מהכנסייה דרך בית הכומר מֻרקֻס‬
‫שמוביל לכיכר המרכזית‪ .‬בחצר בית הכומר ירו‬
‫לכיוון הרגליים שלנו‪ .‬אני נפצעתי ברגל מכדור‪,‬‬
‫נכנס מתחת לברך ויצא מהצד השני‪ .‬עוד אחד‬
‫תופיק חנא נשרט קל מרסיס‪ .‬הגענו לכיכר‪ ,‬הכומר‬
‫מֻרקֻס אמר לחיים בטטה‪ ,‬אני מסרתי לך את‬
‫הכפר וזה מה שאתה עושה‪ .‬חיים בטטה ענה לו‪,‬‬
‫אם לא היית כומר היית מקבל מאיתנו את העונש‬
‫הכבד ביותר‪ ,‬לך לכנסייה שלך‪ .‬חיים בטטה היה‬
‫מפקד החיילים שנכנסו לכפר‪ ,‬אז לא ידעתי את‬
‫שמו‪ ,‬הוא מטּברִּיא‪ ,‬אמר לכומר אתה הנפת את‬
‫האקדח שלך ואמרת עם האקדח הזה אני אכבוש‬
‫את תל אביב? לך לכנסייה שלך‪ .‬הכומר מֻרקֻס‬
‫ואבא שלו‪ ,‬גם הוא כומר‪ ,‬הלכו לכנסייה‪ .‬בכיכר‪,‬‬
‫בחרו שמונה‪-‬עשר צעירים ואמרו לשאר האנשים‬
‫תלכו מכאן אחרי הרכבים של הצבא לכיוון‬
‫אלמע’אר‪ .‬החיילים דיברו ביניהם בעברית‪ .‬פַרַח‬
‫זריק ידע קצת עברית והבין שהם אמרו שששה‬
‫צעירים מתוך השמונה‪-‬עשרה ילכו לפני הטנק‬
‫והרכבים כדי שאם יהיו מוקשים בדרך יתפוצצו‬
‫הם ולא החיילים‪.‬‬
‫האנשים הלכו ונשארו בכיכר שנים‪-‬עשר צעירים‪.‬‬
‫גם אני נשארתי במקומי‪ .‬הייתי פצוע‪ ,‬חבשתי את‬
‫הרגל שלי בממחטה שלקחתי מהדוד שלי‪ .‬אחד‬
‫החיילים שאל מה איתך? למה לא הלכת? אמרתי לו‬
‫שאני פצוע ולא יכול ללכת‪ .‬הוא הוציא מהתיק שלו‬
‫תחבושת‪ ,‬חבש לי את הרגל ואמר לך לבית שלך‪.‬‬
‫החיילים דיברו ביניהם עוד פעם‪ ,‬אז חיים בטטה‬
‫הרים את היד שלו וסימן בשלוש אצבעות‪ ,‬אמר‬
‫שלושה יבואו לכאן‪ .‬דיבר בערבית‪ .‬קמו מילאד‬
‫פיאד‪ ,‬פדל הבן של פדלו אלעילבוני וזּכי אלנח’לאן‪.‬‬
‫אני יושב בכיכר רחוק מהם רק שני מטר בערך‪.‬‬
‫‪33//32‬‬
‫שלושה חיילים לקחו את השלושה לרחוב‬
‫סמוך‪ .‬שמענו יריות והחיילים חזרו כשהם‬
‫צוחקים‪ .‬חיים בטטה שאל איפה הם?‬
‫אמרו לו שהם הלכו‪ .‬הוא הרים את ידו‬
‫עוד פעם עם שלוש אצבעות‪ .‬קמו אבו‬
‫מוריס‪ ,‬עבדאללה סמעאן אלשופאני ורג’א‬
‫אללביבי‪ .‬לקחו אותם לבית הקברות‬
‫ורצחו אותם שם באמצע בית הקברות‪,‬‬
‫ירו בהם וחזרו‪ .‬שוב הרים שלוש אצבעות‬
‫ואז קמו חנא אבראהים‪ ,‬נעים זריק ואיש‬
‫אחד מחטין‪ .‬ירו בהם בפתח הטבון של‬
‫אם אלד’יּב‪ ,‬היום מדרגות הבית של אלּבֵר‬
‫ח’שיּבּון‪ .‬ג’ריס אלשִּבלי‪ ,‬אחד השלושה‬
‫שנשארו בכיכר‪ ,‬קם ואמר למפקד‪ ,‬יא‬
‫ח’ּואג’ה‪ ,‬אני לא מפה‪ ,‬אני מנצרת‪ .‬ענה‬
‫לו‪ ,‬לא הספיק לך שנלחמת בנצרת ובאת‬
‫להילחם גם פה? וירה לכיוון שלו כדור‬
‫מרובה טומי אבל לא פגע בו‪ .‬כשחזרו‬
‫החיילים הם התקרבו והרגו את שלושת‬
‫הצעירים האחרונים במקום שלהם בכיכר‪.‬‬
‫בדיע ג’ריס קיבל את הכדור כאן בידו‬
‫[מצביע על פרק היד]‪ .‬הוא דימם‪ ,‬הדם‬
‫שלו זרם כשני מטר‪ ,‬עד שמת‪ .‬ג’ריס‬
‫אלשבלי‪ ,‬הבשר שלו ניתז לקיר הבית של‬
‫עטיה‪ ,‬הוא המשיך להתהפך ולקום‪ ,‬ניגש‬
‫אליו חייל‪ ,‬הצמיד את הרובה לראש שלו‬
‫מאחורי האוזן‪ ,‬ירה בו והרג אותו‪ .‬זה קורה‬
‫ואני יושב לידם‪ .‬ירו בהם מול העיניים‬
‫שלי‪ ,‬והלכו‪ .‬רצתי לכנסייה‪ ,‬מצאתי את‬
‫שני הכמרים שם‪ ,‬שאלו אותי מה קרה?‬
‫אמרתי להם שהרגו את פלונו ואת פלוני‬
‫וגירשו את כל האנשים מהכפר”‪.‬‬
‫ למה לא הרגו אותך?‬‫“לא יודע‪ .‬לא הרגו אותי‪ .‬אחרי שהחייל‬
‫ההוא חבש לי את הרגל‪ ,‬אף אחד מהם‬
‫לא דיבר איתי‪ .‬הרגו שנים‪-‬עשר‪ ,‬כל‬
‫שלושה במקום אחר‪ .‬ההרג התחיל אחרי‬
‫שההמונים כבר עזבו‪ .‬בכיכר היינו אני‪,‬‬
‫שנים‪-‬עשר הצעירים ועוד חמישה‪ ,‬שישה‬
‫חיילים‪ .‬על גגות הבתים מארבעת הכיוונים‬
‫היו חייל אחד או שניים על כל גג‪ .‬את ששת‬
‫הצעירים שאמרו להם ללכת לפני השיירה‬
‫הם לקחו למעצר אחרי שהגיעו לאלראמה‪.‬‬
‫הם באו לנקום בעילבון‪ .‬כל התלונות היו‬
‫מגיעות ליהודים על עילבון‪ .‬הם האשימו‬
‫את תושבי עילבון בהריגת שני חיילים‬
‫יהודיים וכריתת הראשים שלהם‪ .‬פוזי‬
‫מנסור [מפקד בצבא ההצלה] היה מי‬
‫שהרג אותם וכרת להם את הראשים‪.‬‬
‫שנים אחר כך‪ ,‬בשנות ה‪ ,70-‬כשעבדתי‬
‫בבניין‪ ,‬יצא לי לבנות בית לאח של אחד‬
‫החיילים היהודים שראשו נכרת‪ .‬ביישוב‬
‫מצּפָה ליד חטין‪ .‬אחותו הייתה בין החיילים‬
‫שנכנסו לעילבון‪ .‬היא ביקשה בזמנו נקמה‬
‫לאח שלה‪ ,‬שלושים גברים מתושבי עילבון‪.‬‬
‫הם אכן רצחו כמעט שלושים‪ .‬בתוך הכפר‬
‫שנים‪-‬עשר‪ ,‬שניים נוספים מירי אחר‪ ,‬ועוד‬
‫חמישה‪-‬עשר אנשים משבט אלמּואסי‪,‬‬
‫הרגו אותם פה ליד אלבטוף [נטופה]‪.‬‬
‫אני בניתי בית לאח שלה וישבתי איתה‬
‫ליד אותו שולחן‪ .‬שכחתי את שמה‪ ,‬לאבא‬
‫שלה קראו טוביה‪ ,‬הוא היה המח’תאר של‬
‫מצפה‪ .‬עבדתי בטבריה ‪ 17‬שנה‪ .‬ישבתי‬
‫עם חיים בטטה מספר פעמים‪ ,‬גר בטבריה‬
‫ומת לפני חמש שנים בערך‪ .‬הוא שאל אם‬
‫זה אני שהייתי פצוע”‪.‬‬
‫ שאלת אותו למה הוא עשה את הטבח‬‫בעילבון?‬
‫שלושה חיילים‪ ,‬ועוד אדם מאלמע’אר‪ ,‬לקחו‬
‫“ הוא אמר שהיו חשדות נגד תושבי‬
‫את הגופות לבית הקברות‪ ,‬הכומר התפלל‬
‫עילבון‪ .‬אחר כך גילו שהם טעו‪ .‬היו תלונות‬
‫ואנחנו קברנו‪ .‬אני סידרתי תשע גופות‬
‫ודיווחים נגד הכפר‪ .‬הוא אמר לי שראו‬
‫בקבר אחד ועוד שלוש גופות בקבר אחר‪.‬‬
‫את תושבי עילבון כפושעים‪ .‬אחרי שידעו‬
‫כמה ימים אחר כך‪ ,‬בנו של הכומר מֻרקֻס‬
‫שמי שכרת את הראשים של החיילים‬
‫ואחיינו‪ ,‬הכומר חביב‪ ,‬שהיו בבירות‪ ,‬נפגשו‬
‫היה פוזי מנסור מג’נין‪ ,‬כשכבשו את ג’נין‬
‫עם מישהו מלבנון חבר באו”ם [נציג לבנון‬
‫בשנת ‪ ,1967‬הם השמידו את משפחת‬
‫באו”ם] וסיפרו על המקרה של עילבון‪.‬‬
‫מנסור שם עד האחרון שבה‪ .‬אני מכיר את‬
‫הם כתבו מכתב בשם הכומר מֻרקֻס‪,‬‬
‫הסיפור מהקליינטים שלי בג’נין‪ .‬כל שבת‬
‫האיש הלבנוני נסע לישיבה באו”ם ואמר‬
‫הייתי נוסע לג’נין וקונה משם דברים והם‬
‫שם שהגיעה אליו תלונה מהכומר מֻרקֻס‬
‫סיפרו לי‪ .‬הרגו משפחה שלמה‪ ,‬מהזקן בן‬
‫מעלם מפלסטין על הנעשה בעילבון‪ .‬הנציג‬
‫המאה עד התינוק אפילו היה בן יום אחד‪.‬‬
‫הישראלי הכחיש‪ .‬באסיפה הוחלט לשלוח‬
‫אחרי שסיפרתי לכמרים על מה שהיה‬
‫משלחת לעילבון‪ .‬ביום ה‪ 12-‬לכיבוש הגיעה‬
‫הם יצאו לכיכר‪ .‬נשארו בכפר וסביבתו‬
‫משלחת של ארבעה אנשים לעילבון ברכב‬
‫אולי חמישים‪ ,‬שישים אנשים‪ .‬הקשישים‬
‫‪ .UN‬הגיעו לכיכר‪ ,‬התאספו לידם אנשים‪,‬‬
‫והחולים נשארו בבתים‪ .‬כל השאר יצאו‬
‫וביקשו ממני‪ ,‬אחד מהם מדבר קצת‬
‫ללבנון‪ .‬החיילים נכנסו לבתים‪ ,‬עקרו דלתות‬
‫ערבית‪ ,‬לקרוא לכומר מֻרקֻס מעַּל ִם‪ .‬הכומר‬
‫והחריבו‪ .‬בזזו את הבתים‪ .‬גם ערבים‬
‫סיפר להם מה שקרה‪ ,‬אחד מהם תרגם‬
‫מכפרים שכנים גנבו מהכפר‪ .‬אני ראיתי‬
‫לאנגלית‪ .‬הראינו להם את הדם בכיכר‪,‬‬
‫אותם‪ .‬הצבא הביא חיילים ורכבים‪ ,‬לקחו‬
‫הדם של בדיע זריק‪ ,‬אמרו‬
‫חפצים מתוך הבתים ואספו‬
‫שזה לא מספיק‪ ,‬רוצים‬
‫אותם ליד הכנסייה החדשה‬
‫לראות את ההרוגים‪.‬‬
‫היום‪ ,‬העמיסו על הרכבים‬
‫לבית‬
‫אותם‬
‫לקחנו‬
‫והלכו‪ .‬מחלק מהבתים הם‬
‫הקברות‪ ,‬פתחתי את‬
‫לקחו דלתות וחלונות‪ .‬הם‬
‫הקבר עם תשע הגופות‪,‬‬
‫הכריחו עצורים מעילבון‪,‬‬
‫היו מסודרות כך כמו‬
‫לפני שלקחו אותם לבית‬
‫אצבעות היד אחת ליד‬
‫המעצר‪ ,‬להוציא דברים‬
‫השנייה‪ ,‬אז אמרו זהו‪,‬‬
‫מהבתים ולהעמיס ברכבים‬
‫תסגור‪ ,‬תסגור‪ .‬הכומר‬
‫של הצבא‪ .‬היו כאלה‬
‫לקח אותם לבית אבו‬
‫שהוכרחו להוציא תכולת‬
‫ברּכאת אלפיאד‪ ,‬שם‬
‫הבית שלהם עצמם ולשים‬
‫היה גם בית מגורים וגם‬
‫ברכבים של הצבא‪.‬‬
‫נעים עַ’נטּוס זְרֵיק‬
‫מכולת‪ .‬החיילים היהודיים‬
‫גופות ההרוגים נקברו‬
‫نعيم غنطوس زريق‬
‫‪Na’im Ghantus Zreiq‬‬
‫ערבבו שם את דברי‬
‫למחרת‪ .‬הצבא הביא‬
‫‪35//34‬‬
‫המכולת דבר עם השני וירו על תמונתם של‬
‫מרים ושל סנט ג’ריס‪ .‬הכומר הראה להם‬
‫את החורים מהכדורים ואמר למשלחת‪,‬‬
‫נניח שאני אדם ונלחמתי בהם‪ ,‬מה הוא‬
‫שבתמונה עשה? גם נלחם ולכן ירו בו?‬
‫אלה הם מעשי הצבא הישראלי‪ .‬מהכיכר‬
‫הוא הצביע על דגל הותיקן על פעמון מגדל‬
‫הכנסייה‪ ,‬ואמר להם בעצבים‪ ,‬אם הייתי‬
‫מוריד את הדגל הזה ומניף דגל אחר לא‬
‫היו טובחים במי שטבחו ולא היו מגרשים‬
‫את האנשים ללבנון‪ .‬הנציג הצרפתי לקח‬
‫את מפתחות הרכב ואמר‪ ,‬תתרגמו לכומר‬
‫שאם תוך ‪ 24‬שעות לא תתצא הוראה‬
‫להחזיר את תושבי עילבון לעילבון יהיה‬
‫סופם של בני ציון‪ ,‬ועזבו את הכפר מהר‪.‬‬
‫למחרת בא לכפר קצין ישראלי שמו אבו‬
‫אסמאעיל‪ .‬יהודי עירקי מדבר ערבית יותר‬
‫טובה משלנו‪ .‬הוא מסר לכומר מכתב ובו‬
‫כתוב שמותר לתושבי עילבון לשוב לכפרם‬
‫וכי אסור לצבא הישראלי להפריע להם‪.‬‬
‫נכנסנו לבית הכומר‪ ,‬הקצין הישראלי סירב‬
‫לשתות קפה [התכוון להעליב] ואמר שהוא‬
‫כועס על הכומר שהתלונן עליהם‪ .‬הכומר‬
‫התעצבן עליו וגירש אותו מהבית‪ .‬הכומר‬
‫שרצה להעביר את הבשורה לתושבי‬
‫עילבון בלבנון ביקש מאדם מדיר חנא‪,‬‬
‫שמו עּואד אלחנאּוי‪ ,‬להעביר את המכתב‬
‫למישהו מעילבון בלבנון‪ .‬זה ביקש ‪40‬‬
‫לירות וקיבל‪ .‬אבל יומיים אחר כך הוא‬
‫חזר לכומר‪ ,‬נתן לו את המכתב ואמר שלא‬
‫מצא אף אחד‪ .‬לא יודע אם הוא נסע או לא‪.‬‬
‫אני התנדבתי ללכת ללבנון‪ ,‬למרות שאני‬
‫בחיים לא נסעתי יותר רחוק מאלראמה‪,‬‬
‫ולא יודע איפה זה לבנון‪ .‬הצטרף אלי מכאיל‬
‫אבו ע’אזי‪ .‬ביום שבת‪ ,‬ביום ה‪ 15 -‬לכיבוש‬
‫[‪ ,]13.11.1948‬אכלנו צהריים ויצאנו לדרך‪.‬‬
‫ליד המעיין נפגשנו עם קבוצת אנשים‬
‫שבאו מאחורי הבוסתן של ג’מיל אבו‬
‫נקולא‪ ,‬הם זיהו אותי כי הכירו את אבא‬
‫שלי‪ .‬שאלתי אותם לאן הם הולכים‪ ,‬אמרו‬
‫לבנת ג’ביל בלבנון כדי להביא “מוברחים”‬
‫[להבריח סחורה לארץ]‪ .‬ביקשתי ללכת‬
‫איתם ואמרתי רק שאני רוצה להצטרף‬
‫למשפחה שלי שיצאה ללבנון‪.‬‬
‫הלכנו ברגל דרך ּואדי סּלאמה‪ .‬שעתיים‬
‫לפני השקיעה היינו כבר על אדמת‬
‫אלרמֵיש‪ .‬הכומר אמר כשיצאתי שהוא‬
‫יחכה לי עד יום שלישי‪ ,‬אם לא ישמע ממני‬
‫הוא ילך להתלונן‪ .‬ישנו באלרמיש‪ .‬למחרת‬
‫שאלתי אצל המח’תאר של אלרמיש אם‬
‫ראו אנשים מעילבון‪ ,‬אמרו לי שהיו כאן‬
‫כמה אבל עזבו ולא יודעים לאן‪ .‬שמעתי‬
‫את פעמון הכנסייה‪ ,‬זה היה יום ראשון‪.‬‬
‫הלכנו לכנסייה כי חשבתי שאולי מישהו‬
‫יבוא לתפילה‪ .‬אף אחד לא בא‪ .‬ראיתי‬
‫את ג’ורג’ הארמני‪ ,‬איש מאלראמה נשוי‬
‫לאשה מעילבון‪ ,‬נכנס לאוטו שלו‪ .‬שאלתי‬
‫אותו אם הוא ראה אנשים מעילבון‪ ,‬אמר‬
‫אּבִל‪ ,‬והוא נוסע לשם‪.‬‬
‫שלדעתו הם בעין ִ‬
‫נסענו איתו‪ ,‬היינו שישה‪-‬עשר אנשים‬
‫בתוך בוילז [ג’יפ] שלו‪ .‬הגענו לעין אּבל‬
‫בזמן שהאנשים יצאו מהכנסייה‪ .‬ראיתי‬
‫את אבו אלסעיד מעילבון‪ ,‬אבל הוא לא‬
‫ידע כלום‪ .‬נפגשתי עם חיילים מצבא‬
‫ההגנה שהיו ליד עילבון‪“ .‬ירדתי” עליהם‪,‬‬
‫אמרו לי שהם שמעו אותה נזיפה מאבא‬
‫שלי לפני שלושה ימים‪ .‬לקחו אותי לבסיס‬
‫שלהם ליד מטעי עין אּבל‪ ,‬קראו למפקד‬
‫אבו פיסל‪ ,‬אמרו החבר שלך ּבֻטְרס כאן‪.‬‬
‫אני והוא היינו חברים כשצבא ההצלה‬
‫והבן‪ ,‬ג’וזף אלסל ַּי ֵח ועוד‪ .‬שישה‪-‬עשר‬
‫היה ליד עילבון‪ .‬הם נתנו לנו אוכל‪ ,‬טבק‬
‫אנשים‪ .‬ביקשתי שיחכו ליד בסתן ג’מיל‬
‫ואספו בשבילנו כסף‪ 10-12 ,‬לירה לבנונית‪,‬‬
‫אבו נקולא‪ ,‬שישארו עד הזריחה‪ ,‬ויכנסו‬
‫ואמרו לנו שאנשי עילבון נמצאים בצור‪.‬‬
‫לכפר מכיוון דיר חנא ואפגוש אותם שם‪.‬‬
‫מכאן עד צור יקח שעתיים וקצת במונית‪.‬‬
‫אני רוצה ללכת עכשיו לבד כדי להודיע‬
‫אבו פיסל בא איתנו עד לכביש הראשי‪,‬‬
‫לכומר שיבוא לפגוש אתכם ליד המעיין‪,‬‬
‫עצר בשבילנו מונית ונסענו לצור‪ .‬לא‬
‫כי הכפר מלא בחיילים וליתר בטחון כדי‬
‫מצאנו שם אנשים מעילבון‪ .‬היו מכפרים‬
‫שאף אחד לא יפגע בקבוצה הראשונה‬
‫אחרים אבל לא מעילבון‪ .‬אמרו לנו שאנשי‬
‫שחוזרת לכפר‪ .‬עם הזריחה היינו בפתח‬
‫עילבון בצידון‪ .‬נסענו לצידון‪ ,‬חיפשנו בין‬
‫החדר של הכומר‪ .‬זה היה‬
‫האוהלים‪ ,‬לא מצאנו‪ ,‬ראינו‬
‫יום שלישי בבוקר‪ .‬סיפרתי‬
‫הרבה מלוּביה‪ .‬שאלתי‬
‫לו מה עשיתי‪ .‬ירד בריצה‬
‫שוטר לבנוני ואמר לי‬
‫למעיין ופגש את האנשים‪.‬‬
‫שהם נמצאים שם בבניין‬
‫התחילו אנשים אחרים‬
‫שמחלקים בו מזון‪ ,‬במחנה‬
‫לחזור‪ ,‬כל שעה שעתיים‬
‫הלכנו‬
‫ּומִּי ֶה‪.‬‬
‫אלמִּי ֶה‬
‫הייתה מגיעה קבוצה‪.‬‬
‫ומצאנו אותם שם‪ .‬אוהלים‬
‫ראשוני החוזרים בעצם‬
‫צפופים‪ .‬סיפרתי להם כל‬
‫חזרו אחרי הגירוש ב ‪17‬‬
‫מה שקרה‪ .‬אמרתי להם‬
‫יום‪ .‬יש אנשים שנשארו‬
‫תחזרו לכפר‪ ,‬אבל שתדעו‬
‫בלבנון יותר מחודשיים‪.‬‬
‫שהבתים שלכם נבזזו‬
‫אפילו שניים‪ ,‬שלושה לא‬
‫והוחרבו‪ .‬הצבא הישראלי‬
‫חזרו בכלל ונשארו שם‪.‬‬
‫אסור לו להפריע לכם‪ ,‬רק‬
‫סלימאן‬
‫ַּיאד‬
‫פ‬
‫מילאד‬
‫יש הרבה אנשים מכפרים‬
‫תגידו שאתם מעילבון‪.‬‬
‫ميالد فياض سليمان‬
‫אחרים שחזרו תחת השם‬
‫סיפרתי להם על הצעירים‬
‫‪Milad Fayyad Sleiman‬‬
‫של עילבון‪ .‬טענו שהם‬
‫שנרצחו‪ .‬אמרתי להם‬
‫מעילבון‪ .‬תושבי עילבון‬
‫שלמחרת בבוקר אני חוזר‬
‫היו שש‪-‬מאות ושבעים אנשים‪ .‬חזרו‬
‫לעילבון‪ .‬אמרתי למח’תאר פ’רג’ שאני לא‬
‫לתוך ישראל אולי ארבעת אלפים אנשים‬
‫רואה אף אחד ממשפחת זריק‪ .‬אמר לי‬
‫שאמרו שהם מעילבון‪ .‬הם היו מספוריה‪,‬‬
‫שהם עברו לאלּבתרול‪ ,‬מעבר לבירות‪.‬‬
‫לוביה ואחרים‪ .‬כאשר הממשלה שמה לב‬
‫ביקשתי שיעביר להם הודעה באופן דחוף‬
‫היא הפסיקה הכל‪.‬‬
‫ובכל דרך שיחזרו הביתה‪ .‬למחרת חזרתי‬
‫ואתי שישה‪-‬עשר אנשים מאנשי עילבון‪.‬‬
‫אשתו של נעים אלּודיע‪ ,‬אם אלד’יב‬
‫ואבו אלד’יב‪ ,‬נעמה‪ ,‬משפחת אבו חסיב‪,‬‬
‫אשתו של אבו חסיב עם הבנות שלה‬
‫‪37//36‬‬
‫شهادة‬
‫بطرس شكري إلياس متى‬
‫(‪ 83‬سنة)‬
‫عيلبون ‪18.10.2010 -‬‬
‫‪ 30.10.1948‬كان يوم سبت‪ .‬فات اجليش االسرائيلي‬
‫لعيلبون‪ .‬كنا بالكنيسة‪ ،‬كنيسة الروم الكاثوليك‪ ،‬فاتوا‬
‫للكنيسة وقالوا اطلعوا من الكنيسة‪ ،‬طلعنا من الكنيسة‬
‫على بيت اخلوري اللي بيطلع عاحلارة‪ ،‬بساحة دار‬
‫اخلوري مرقس طخّ علينا واحد جندي‪ ،‬طخ على‬
‫إجرينا‪ ،‬أنا تصاوبت بإجري برصاصة‪ ،‬فاتت حتت‬
‫الركبة وطلعت من الناحة الثانية‪ ،‬وتوفيق حنا اجنرح‬
‫جرح بسيط من شرخة رصاصة‪ .‬وصلنا الساحة‪،‬‬
‫اخلوري مرقس قال حلييم بطاطه‪ ،‬أنا سلمتك بلدي‬
‫وهيك تعمل‪ .‬قال حييم بطاطه للخوري انت لوال الثوب‬
‫اللي عليك ألكلت منا أكبر عقاب‪ ،‬روح على كنيستك‪.‬‬
‫حييم بطاطه هو كان قائد الفرقة وهو من طبريا‪ .‬يومها‬
‫ما كنتش أعرف اسمه‪ .‬قال للخوري انت رفعت فردك‬
‫وقلت بهذا الفرد باحتل تل ابيب‪ ،‬روح الزم كنيستك‪.‬‬
‫راح اخلوري مرقس مع أبوه‪ ،‬أبوه كمان كان خوري‪،‬‬
‫راحوا على الكنيسة‪ .‬بالساحة اختاروا ‪ 18‬شخص‪،‬‬
‫قالوا لباقي الناس امشوا من هون ورا السيارات‬
‫باجتاه املغار‪ ،‬أنا ظليت قاعد‪ ،‬كنت مصاوب‪ ،‬أخذت‬
‫محرمة من عمي أخو أبوي وعصبت إجري‪ ،‬سألني‬
‫عسكري مالك انت؟ ليش ما تقوم؟ قلت له أنا مصاوب‪،‬‬
‫بقدرش أمشي‪ .‬أطلع اجلندي لفافة من شنطته وهو‬
‫عصب إجري وقال لي روح على بيتكم‪ .‬حكوا مع بعض‬
‫بالعبراني‪ ،‬كان واحد من البلد يعرف شوي عبري‪،‬‬
‫فرح زريق‪ ،‬قال طلبوا ستة ميشوا قدام الدبابة األولى‬
‫والسيارات اللي ماشية قدام كل الناس‪ ،‬عشان إذا في‬
‫ألغام بالشارع تطلع فيهن‪ .‬وظل ‪ 12‬بالساحة‪،‬‬
‫حكوا اجلنود مع بعض كمان مرة‪ ،‬بعدها رفع حييم‬
‫بطاطه إيده ورفع ‪ 3‬أصابع‪ ،‬وقال ‪ 3‬يقوموا لهون‪،‬‬
‫حكى بالعربي‪ .‬قام ميالد الفياض وفضل ابن فضله‬
‫العيلبوني وزكي النخالن‪ .‬وأنا كنت قاعد هناك‬
‫بالساحة‪ ،‬بعيد عنهن بس مترين‪ ،‬أخذوا الثالث‬
‫على شارع‪ ،‬سمعنا قواس‪ ،‬رجعوا العسكر الثالثة‬
‫اللي أخذوهن يضحكوا‪ ،‬سألهن حييم بطاطه‪،‬‬
‫وينهن؟ قالوا له راحوا‪ .‬رفع إيده مرة ثانية ورفع‬
‫ثالث أصابع‪ ،‬قام أبو موريس وعبدالله ابن سمعان‬
‫الشوفاني ورجا اللبيبي‪ .‬نزّلوهن و قتلوهن على القبور‬
‫بنص املقبرة اليوم‪ ،‬طخوهن ورجعوا‪ .‬رفع روسهن‪ .‬اللي قتلهن هو فوزي منصور من‬
‫أصابعه الثالثة فقام حنا ابراهيم ونعيم زريق جنني ( كان جندي بجيش االنقاذ)‪ ،‬وقطع‬
‫وواحد من حطني‪ ،‬طخوهن عند باب طابون روسهن‪ .‬واحد من اليهود اللي انقتلوا‪ ،‬أنا‬
‫ام الذيب‪ ،‬اليوم درجات بيت البير خشيبون‪ .‬عمـّرت دار ألخوه بالسبعينات في متسفة‬
‫قام جريس الشبلي واحنا باحلارة ورفع ايديه ‪( Metzpa‬مستوطنة يهودية قرب حطني )‪،‬‬
‫وقال يا خواجة أنا مش من هون‪ ،‬أنا من وأخته كانت باجليش بالفرقة اللي فاتت على‬
‫الناصرة ‪ .‬قال له ما كفاك تقاوم بالناصرة عيلبون‪ ،‬وكانت طالبة ينتقموا من أهل عيلبون‬
‫جاي تقاوم هون‪ .‬ضرب عليه طلق برصاص بسبب قطع راس أخوها‪ .‬هم قتلوا بعيلبون‬
‫تومي‪ ،‬بارودة تومي‪ ،‬بس ما صابه‪ .‬ملا حوالي ثالثني‪ 12 .‬من عيلبون والباقي من‬
‫رجعوا العسكر ق ّدموا وطخوا الثالثة الباقيني البدو املواسي‪ ،‬قتلوهن هون عند البطوف‪.‬‬
‫بالساحة‪ .‬بديع جريس صابته الرصاصة أنا عمـّرت ألخوها دار وقعدت معاها على‬
‫هون بإيده (يشير إلى املعصم) وسال دمه طاولة واحدة‪ ،‬نسيت اسمها‪ ،‬أبوها اسمه‬
‫باحلارة حوالي مترين حتى مات‪ .‬جريس طوبيه مختار متسفه‪ .‬أنا اشتغلت بطبريا ‪17‬‬
‫الشبلي‪ ،‬حلم فخاده لزق على دار عطية وكان سنة‪ ،‬وقعدت مع حييم بطاطه عدة مرات‪ ،‬كان‬
‫بعده يخابط ويالبط فقرب منه جندي عسكري ساكن بطبريا‪ ،‬بس هو مات قبل حوالي خمس‬
‫وحط البارودة ورا ذانه وطخـّه طلق براسه سنني‪ ،‬وسألني إذا أنا اللي تصاوبت‪ ،‬وقال‬
‫ّ‬
‫الشك‬
‫ووقتها مات‪ .‬وأنا قاعد حدهن‪ .‬طخوهن لي أنه اللي عملوه بعيلبون كان بسبب‬
‫قدامي‪ .‬سحبوا حالهن ومشيوا‪ .‬أنا رحت بعيلبون وبعدين اكتشفوا غلطهم‪ .‬تصورا‬
‫أركض على الكنيسة‪ ،‬القيت اخلوارنة االثنني عيلبون مجرمة‪ .‬ملا عرفوا إنه اللي قطع الروس‬
‫فيها‪ ،‬سألوني شو صار وقلتلهن قتلوا فالن هو فوزي منصور من جنني‪ ،‬ملا احتلوا جنني‬
‫سنة ‪ ،67‬محوا عائلة منصور عن بكرة أبيها‪.‬‬
‫وفالن وباقي الناس أطلوعها من البلد‪.‬‬
‫أنا بعرف القصة من زباين إلي‬
‫ ليش ما قتلوك؟‬‫ ما بعرف‪ ،‬ما قتلوني‪ .‬بعد ما [بساحة دار اخلوري‬‫في جنني وكنت أروح كل سبت‬
‫عصب اجلندي إجري‪ ،‬وال حدا مرقس طخّ علينا واحد أجيب اغراض من جنني وحكوا‬
‫ّ‬
‫لي‪ .‬قتلوا عائلة كاملة‪ ،‬إن عمره‬
‫منهن حكى معي‪.‬‬
‫جندي‪ ،‬طخ على‬
‫‪ 100‬سنة وإن كان ابن يوم‪.‬‬
‫مبحل‪.‬‬
‫ثالثة‬
‫قتلوا ‪ ،12‬كل‬
‫إجرينا‪ ،‬أنا تصاوبت‬
‫القتل بلـّش بعد ما الناس بإجري برصاصة‪ ،‬فاتت بعد ما حكيت للخوارنة عن اللي‬
‫صار طلعوا للحارة‪ ،‬واجليش‬
‫صارت طالعة‪ .‬بالساحة كنا‬
‫حتت الركبة وطلعت من‬
‫صار يفوت على البيوت ويخلع‬
‫أنا و‪ 12‬شاب وخمسة ستة‬
‫الناحة الثانية]‬
‫ابواب ويخرب‪ .‬اللي ظلوا بالبلد‬
‫عسكر‪ ،‬وعلى سطوح البيوت‬
‫كانوا حوالي ‪ 60 – 50‬نفر‪،‬‬
‫من كل جهة في جندي أو اثنني‪.‬‬
‫الشباب الستة اللي أخذوهن ميشوا قدام ناس عجـّز وختيارية وناس مراض‪ ،‬والباقي‬
‫طلعوا على لبنان‪ .‬اجليش صار ينهب البيوت‬
‫الناس‪ ،‬عند الرامة أخذوهن على املعتقل‪.‬‬
‫هن أجو ينتقموا من عيلبون ألنه كل الشكاوى وكمان ناس من بالدنا صارت تيجي تسرق‬
‫كانت توصلهم عن عيلبون‪ .‬اتهموا أهل من بيوتنا‪ ،‬أنا كنت أشوفهن‪ .‬اجليش جابوا‬
‫عيلبون بعالقتهم بقتل جنود يهود اثنني وقطع جنود‪ ،‬صاروا يوخذوا اغراض من البيوت‬
‫‪39//38‬‬
‫ويحطوا جنب الكنيسة اجلديدة‪ ،‬ما كانش‬
‫بعد هناك كنيسة‪ ،‬ويجيبوا سيارات يحملوها‬
‫ويوخذوا‪ ،‬في بيوت خلعوا منها ابوابها‬
‫وشبابيكها‪ .‬جابوا شباب معتقلني من عيلبون‪،‬‬
‫قبل ما ياخذوهن عاملعتقل‪ ،‬يحملوا اغراض‬
‫لسيارات اجليش‪ ،‬أجبروا شباب معتقلني‬
‫يحملوا اغراض من بيتهن ويحملوهن بسيارات‬
‫اجليش‪ .‬القتلى ظلوا لثاني يوم تندفنوا‪ ،‬جابوا‬
‫ثالثة عسكر وواحد من املغار‪ ،‬حملوا اجلثث‬
‫لعند املقبرة‪ ،‬اخلوري كان يصلي عليهن واحنا‬
‫ندفن‪ .‬أنا رتبتهن ‪ 9‬زالم بخشخاشة واحدة‬
‫وثالثة بخشخاشة ثانية‪.‬‬
‫بعد كم يوم‪ ،‬ابن اخلوري مرقس وابن أخوه‬
‫اخلوري حبيب اللي كان خوري باملغار‪ ،‬كانوا‬
‫ببيروت‪ ،‬قعدوا مع واحد من لبنان وهو عضو‬
‫في هيئة األمم‪ ،‬وحكوا له قصة عيلبون‪ .‬فكتبوا‬
‫مكتوب باسم اخلوري مرقس‪ .‬هذا الشخص‬
‫راح على االجتماع وقال إنه وصلتني شكوى‬
‫من اخلوري مرقس معلـّم من فلسطني‪ ،‬عن‬
‫أحداث عيلبون‪ .‬املندوب اإلسرائيلي أنكر‪،‬‬
‫فقرروا يبعثوا وفد‪ .‬باليوم ال ‪ 12‬بعد االحتالل‪،‬‬
‫وصل وفد أربع أشخاص على عيلبون بسيارة‬
‫‪ .UN‬وصلوا الساحة وين جتمعوا الناس‬
‫شوي‪ ،‬وين‬
‫وسألوني أنا‪ ،‬واحد بيحكي عربي‬
‫ّ‬
‫بيت اخلوري مرقس معلم؟ وطلبوا أنادي عليه‪.‬‬
‫حكالهن اخلوري شو صار وواحد منهن يترجم‬
‫لالجنليزي‪ ،‬خليناهم يشوفوا الدم باحلارة اللي‬
‫نزل من بديع زريق‪ ،‬قالوا أل بكفيش‪ ،‬بدنا‬
‫نشوف القتلى‪.‬‬
‫نزلناهن على القبور‪ ،‬فتحت اخلشخاشة اللي‬
‫فيها ‪ 9‬زالم‪ ،‬مرتبني هيك مثل األصابع‪ .‬قال‬
‫خلص سكـّر سكـّر‪ .‬اخلوري أخذهن على دار‬
‫أبو بركات الفياض‪ ،‬كان بيت للسكنى ودكانة‪،‬‬
‫كانوا اليهود مخربطني االغراض ببعضها‬
‫ومق ّوسني صورة العذرا وصورة مار جريس‬
‫بالرصاص‪ ،‬وقال نفرض إنه أنا انسان وحاربت‬
‫فطخـّوني‪ ،‬وشو هذا عمل؟ (يشير إلى الصور)‪،‬‬
‫هو كمان حارب وطخـّوه؟ هذا عمل اجليش‬
‫اإلسرائيلي‪ .‬عند أول الساحة بيـّن علم البابا‬
‫على قبة جرس الكنيسة‪ ،‬اخلوري قال بعصبية‪:‬‬
‫لو أنا نزلت هذا العلم وغيرته لعلم ثاني‪ ،‬كان‬
‫ما ذبحوا اللي ذبحوه وما طلـّعوا الناس على‬
‫لبنان‪ .‬املندوب الفرنسي حمل مفاتيح السيارة‬
‫وقال ترجموا للخوري‪ ،‬إنه خالل ‪ 24‬ساعة‪،‬‬
‫وهو يطلع على ساعته‪ ،‬إذا ما بيصدر أمر‬
‫لترجيع أهل عيلبون لعيلبون سيكون مسح بني‬
‫صهيون‪ .‬وتركوا البلد بسرعة‪ .‬ثاني يوم أجا‬
‫واحد على البلد اسمه أبو اسماعيل‪ ،‬يهودي‬
‫عراقي بيحكي عربي أحسن مننا‪ ،‬عنده رتبة‬
‫عالية باجليش‪ ،‬طلب من اخلوري يستلم مكتوب‬
‫إنه مسموح ألهل عيلبون يرجعوا واجليش‬
‫اإلسرائيلي ممنوع يتعرضلهن‪ .‬ملا فتنا على بيت‬
‫اخلوري هذا الضابط رفض يشرب قهوة ألنه‬
‫زعالن من اخلوري ليش يتشكـّى عليهن‪ .‬غضب‬
‫اخلوري وطرده من البيت‪ .‬بعدها نادى واحد‬
‫من دير حنـّا اسمه عواد احلناوي‪ ،‬وقال له بدي‬
‫تاخذ هذا املكتوب على لبنان وملا تالقي حدا‬
‫من أهل عيلبون تقول له إنه مسموح يرجعوا‪.‬‬
‫عواد طلب ‪ 40‬ليرة فلسطيني واخلوري أعطاه‪.‬‬
‫بعد يومني رجع للخوري وأعطاه الورقة وقال‬
‫له رحت وما لقيتش حدا من عيلبون‪ ،‬بعرفش‬
‫اذا راح أو أل‪ .‬احتار اخلوري شو يعمل فأنا‬
‫قلت له أنا بروح‪ .‬مع إني أبعد من الرامة ما‬
‫وصلت بحياتي‪ .‬بعرفش وين لبنان بأي اجتاه‪.‬‬
‫رحت أنا وميخائيل أبو غازي‪ .‬هذا احلكي‬
‫كان يوم جمعة املغرب‪ .‬يوم السبت‪ ،‬يعني يوم‬
‫الـ‪ 15‬لالحتالل‪ ،)13.11.1948( ،‬طلعنا بعد‬
‫الغدا‪ .‬واحنا بالطريق عند راس النبع أجو‬
‫جماعة علينا‪ ،‬نزلوا من ورا بستان جميل أبو‬
‫نقوال‪ ،‬عرفوني إني ابن أبو بولس‪ ،‬سألتهم وين‬
‫رايحني قالوا على لبنان على بنت جبيل جنيب‬
‫مه ّرب‪ .‬قلتلهن خذونا معكم بدنا نروح على‬
‫فقال لي إنهم هناك بالعمارة اللي بوزعوا فيها‬
‫لبنان نلحق أهلنا‪.‬‬
‫مشينا من راس النبع وادي سالمة‪ ،‬وقبل مؤن‪ .‬مبخيم املية ومية‪ .‬طلعنا وهناك القيناهن‪،‬‬
‫النهار بساعتني كنا بأراضي الرميش‪ .‬اخلوري اخليم مليانة‪ .‬حكيت لهن كل إشي‪ .‬بترجعوا‬
‫كان قايل لي إنه بينتظر أحد واثنني وثالثا‪ ،‬على البلد بس بيوتكم منهوبة ومخربة‪ .‬اجليش‬
‫إن ما سمعتش منك خبر بروح أتش ّكى‪ .‬مننا اإلسرائيلي ممنوع يتعرضلكم‪ ،‬بس قول إنك‬
‫بالرميش وثاني يوم سألت عند املختار هناك‪ ،‬من عيلبون وفوت‪ .‬وقلتلهن أسماء الشباب اللي‬
‫فقالوا لي إنه كان هون من أهل عيلبون بس انقتلت‪ .‬والصبح أنا راجع‪ .‬قلت للمختار فرج‬
‫ما بنعرفش وين راحوا‪ .‬دقّ جرس الكنيسة‪ ،‬إني مش شايف حدا من دار زريق‪ ،‬قال دار‬
‫كان يوم أحد‪ ،‬رحنا باب الكنيسة بس فش زريق في البترول‪ ،‬راحوا بعد بيروت‪ .‬قلت له‬
‫حدا أجا‪ .‬ملا رجعت شفت جورج األرمني‪ ،‬هو بتبعثلهن خبر ضروري كيف ما كان ير ّوحوا‪.‬‬
‫من الرامة متج ّوز واحدة من بلدنا‪ ،‬ناديت عليه ثاني يوم رجعت وجبت معي ‪ 16‬نفر من أهل‬
‫وهو طالع بسيارته‪ ،‬سألته وين أهل عيلبون‪ ،‬عيلبون‪ .‬مرة نعيم الوديع‪ ،‬نعمة‪ ،‬ام الذيب وأبو‬
‫الذيب‪ ،‬دار أبو حسيب‪ ،‬مرة‬
‫قال على علمي بعني إبل‪ ،‬وهو‬
‫أبو حسيب وبناتها وابنها‪،‬‬
‫رايح هناك فقلت له خذنا معك‪.‬‬
‫[قتلوا ‪ ،12‬كل ثالثة‬
‫جوزيف صليـّح وغيرهم‪.‬‬
‫بلـش بعد‬
‫ركبنا ‪ 16‬شخص بالويلز‪ ،‬مبحل‪ .‬القتل‬
‫ّ‬
‫‪ 16‬نفر‪ .‬خليتهن عند بستان‬
‫وصلنا عني إبل والناس هناك‬
‫طالعة‪.‬‬
‫صارت‬
‫الناس‬
‫ما‬
‫جميل أبو نقوال وقلتلهن ملا‬
‫بتطلع من الكنيسة‪ ،‬القينا أبو‬
‫السعيد من بلدنا‪ ،‬سألناه بس بالساحة كنا أنا و‪ 12‬شاب تطلع الشمس بتيجوا على‬
‫وخمسة ستة عسكر]‬
‫البلد من جهة دير حنا‪ .‬أنا‬
‫ما كان يعرف إشي‪ ،‬مشينا‬
‫بالقيكن هناك‪ ،‬بدي أروح‬
‫شوي فالقينا جنود من جيش‬
‫االنقاذ‪ ،‬صرت أبهدل فيهن‪ .‬قالوا لي نفس حلالي أقول للخوري ينزل يستنى على العني‪.‬‬
‫الكالم سمعناه قبل ثالث أيام من أبوك‪ .‬بس البلد مليانة جيش‪ ،‬أحسن ما أول فرقة منا حدا‬
‫أبوك قال انك تق ّوست‪ .‬قلتلهن نعم تقوست يتعرضلها‪ .‬مع طلوع الشمس كنت أدق على‬
‫واجنرحت‪ .‬أخذونا للفرقة تبعتهن عند كروم باب غرفته‪ ،‬هذا كان يوم الثالثا الصبح‪ .‬قلتله‬
‫عني إبل‪ ،‬ونادوا على واحد اسمه أبو فيصل شو صار‪ .‬نزل يركض على العني‪ .‬وصار كل‬
‫كنت اصحاب أنا وا ّياه ملا كان عند عيلبون‪ ،‬ساعة ساعتني يوصل ناس‪ .‬أول ناس رجعوا‬
‫قالوا له صاحبك بطرس هون‪ .‬أطعمونا بعد ‪ 17‬يوم‪ .‬في ناس ظلت بلبنان أكثر من‬
‫وأعطونا دخان وجمعوا من بعض ‪ 12 – 10‬شهرين‪ .‬في ‪ 3-2‬ما رجعوش شيلة وظلوا ب ّرة‪.‬‬
‫في ناس من بالد ثانية رجعت على اسم عيلبون‪.‬‬
‫ليرة لبناني‪ ،‬وقالوا لي إنه أهل عيلبون بصور‪.‬‬
‫من هون لصور بدها ساعتني وشوي بالتاكسي‪ .‬عدد سكان عيلبون كان ‪ 670‬نفر‪ ،‬رجع لداخل‬
‫راح معنا للشارع اللي بيطلع من بنت جبيل‪ ،‬اسرائيل حوالي ‪ 4000‬شخص وقالوا إنهن‬
‫ركـّبنا بتاكسي لصور‪ .‬د ّورنا بصور وما من عيلبون‪ .‬من كثير بالد‪ ،‬من صفورية ولوبية‬
‫لقينا‪ ،‬كان فيها من بالد ثانية بس مش من وغيرها‪ .‬ملا انتبهت احلكومة أوقفت كل إشي‪.‬‬
‫عيلبون‪ .‬قالوا لنا أهل عيلبون بصيدا‪ ،‬رحنا‬
‫على صيدا‪ ،‬فتشنا بني اخليم بس ما فش‪.‬‬
‫أكثرها لوابنة‪ .‬شفت بوليس لبناني وسألته‬
‫‪41//40‬‬
‫برقية‬
‫جبهة أ‬
‫رقم تسلسلي ‪597‬‬
‫مستعجل للغاية‬
‫‪13.10‬‬
‫من‪ -‬موشه كرمل‬
‫إلى ‪( -‬لتنفيذ) األلوية العسكرية باألقاليم‬
‫اعملوا كل ما بوسعكم لتطهير سريع وفوري للمناطق احملتلة من كل العناصر املعادية طبقا لألوامر التي‬
‫أعطيت يجب مساعدة السكان على مغادرة املناطق التي احتلت‪.‬‬
‫وثيقة من وزارة األمن ‪ -‬أرشيف اجليش اإلسرائيلي‬
‫أخذت من كتاب‪ :‬إلياس صليبا سرور‪ ،‬النكبة في عيلبون‪1998 ،‬‬
‫שמות חללי הנּכּבה בעילּבון‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪10‬‬
‫‪11‬‬
‫‪12‬‬
‫‪13‬‬
‫‪14‬‬
‫‪15‬‬
‫‪16‬‬
‫‪17‬‬
‫‪18‬‬
‫‪19‬‬
‫‪20‬‬
‫‪21‬‬
‫‪22‬‬
‫‪23‬‬
‫‪24‬‬
‫‪25‬‬
‫‪26‬‬
‫‪27‬‬
‫‪28‬‬
‫‪29‬‬
‫שם‬
‫מילאד פַּיאד סלימאן‬
‫פַדל פַדְלו עילּבוני‬
‫זּכי מוסא אִסּכאפי‬
‫רג’א מיכאיל נח’לה‬
‫מתְרי שאמי‬
‫מכאיל ִ‬
‫עבדאללה סמעאן שופאני‬
‫נעים עַ’נטּוס זְרֵיק‬
‫חנא אבראהים אשקר‬
‫מחמד ח’אלד אסעד‬
‫בדיע ג ִ’רְי ִס זריק‬
‫ג’רְי ִס שּבלי חאיּכ‬
‫פואד נופל זריק‬
‫סּל ָם‬
‫מ ַ‬
‫עַאז ַר סאל ִם ְ‬
‫סמעאן ג’ריס שופאני‬
‫סאלח עבדאללה ארְשֵיד‬
‫סאלח יוסף אלרמלי‬
‫עטיה חמוד ארשיד‬
‫מעְג ִ’ל עטיה ארשיד‬
‫ִ‬
‫קּבִל עטיה ארשיד‬
‫מ ְ‬
‫ִ‬
‫סעיד מחמד אלקאסם‬
‫אסעד מחמד אלקאסם‬
‫ּבַאי ִר חסן טאהא‬
‫מחמד מחמוד טאהא‬
‫חסין אבראהים אלאחמד‬
‫חסן קאסם אלּו ַחש‬
‫מחמוד חסן אלנאדר‬
‫אחמד חסן אלנאדר‬
‫ח’אלד עבדו אלנאדר‬
‫נאיף אסעד עיסאת‬
‫תאריך‬
‫‪30.10.1948‬‬
‫‪30.10.1948‬‬
‫‪30.10.1948‬‬
‫‪30.10.1948‬‬
‫‪30.10.1948‬‬
‫‪30.10.1948‬‬
‫‪30.10.1948‬‬
‫‪30.10.1948‬‬
‫‪30.10.1948‬‬
‫‪30.10.1948‬‬
‫‪30.10.1948‬‬
‫‪30.10.1948‬‬
‫‪30.10.1948‬‬
‫‪30.10.1948‬‬
‫‪1.11.1948‬‬
‫‪1.11.1948‬‬
‫‪2.11.1948‬‬
‫‪2.11.1948‬‬
‫‪2.11.1948‬‬
‫‪2.11.1948‬‬
‫‪2.11.1948‬‬
‫‪2.11.1948‬‬
‫‪2.11.1948‬‬
‫‪2.11.1948‬‬
‫‪2.11.1948‬‬
‫‪2.11.1948‬‬
‫‪2.11.1948‬‬
‫‪2.11.1948‬‬
‫‪2.11.1948‬‬
‫ذاكـرات نكبـــة عيلبــون‬
‫‪. .‬‬
‫הנכבה בעילבון‬
‫זוכרות את‬
‫‪Remembering the Nakba in ‘Eilabun‬‬