Der nokon ville bu
Lundanes Der nokon ville bu Innhald 1 - Frå istid til grøne lier. Om istid og steinalder. Side 4. 2 – Jegerfolket blir bønder. Dei første bøndene på Lundanes. Livet på 1600-talet og fram til 1800-talet. Side 5. 3 – Gjørva-folket tek over. Oldefar Peder kjem til Lundanes 1861. Litt om hus, reinhald, matstell, gudstru og naturkrefter. Side 7. 4 – Vindkast og pågangsmot. Vinden tek løa. Men bestefar bygger og bygger. Side 11. 5 - Som dagane går. Arbeidet på ein strandgard kring 1900. På tun, sæter og slåtteteig. Brunosten blir snacks. Løypestrengen ei smart oppfinning, men fråflytting likevel. Side 13. 6 – Tante Inga Karoline. Frå mjølkekrakk til skulepult. Side 22. 7 – Ordforklaring. Om eldre ord og vendingar. Side 23. Dette oljemålerier av Thor Brekke syner Lundanes-tunet i 1920 åra, etter at bestefar hadde flytt. FORORD Dette heftet er skrive med særleg tanke på yngre folk i dag med røter til Lundanes. Stoffet er til ein viss grad sjølvopplevt. Elles er det for det meste munnlege overleveringar frå slekt og kjenningar. Eg har kjent eller høyrt om dei fleste som levde på strandgardane langs Sunnylvsfjorden og Geirangerfjorden frå tida til besteforeldra mine og fram til etterkomarane deira måtte flytte frå gardane. Det eg har fått vite gjennom desse har eg prøvt å flette inn i ein lokal samanheng. Vidare har eg prøvt å gje nokre glimt som syner samanhengen mellom lokale hendingar og påverknaden utanfrå. Særleg når det gjeld eldre slekter, har eg hatt stor nytte av dei to bygdebøkene for Sunnylven og Geiranger. Vidare må eg ta med bøkene til Sakarias Ansok, ” Far etter folk ”, ” Eld som slokna ” og ” Menneske vi møtte ”. Lokale, skriftlege kjelder er også minneboka til Martinus Syltevik og ” Øydebruk i Sunnylven og Geiranger ” av Jørgen Gjerding. Av andre historiske kjelder må nemnast ” Det norske folks liv og historie ” og ” Norgeshistorie ” frå Aschehoug , ” Sæterbruket i Noreg ” av Lars Reinton og ” Norsk historie ” av Berge Furre. Bildet frå framsida er henta frå boka ” Fjordfolket ” av Arild Flydal. Fotograf er Finn Loftesnes. Stor takk til desse to. Særleg interesserte kan notere seg at på det tilsvarande bildet i boka til Flydal er råsa til sætra i Robbedal teikna inn. Andre bilde i dette heftet, der ikkje anna er nemnt, er tekne av forfattaren eller andre i familien hans. Særskild takk til Stian Lundanes som har redigert tekst og bilde. Det finst berre eit avgrensa opplag av heftet. Dei som får heftet, kan gjere slekt og venner merksame på at ”Lundanes, der nokon ville bu” kan hentast på: www.lundanes.com/lundaneshefte.pdf Oddvin Lundanes 3 1-FRÅ IS TIL GRØNE LIER Garden Lundanes ligg i Sunnylvsfjorden der Geirangerfjorden tar til. I dag står berre tuftene att. Dei siste fastbuande flytte frå staden i 1922. Til den tid hadde garden vore driven med nokre avbrot i hundrevis av år, kanskje var det gardsdrift her heilt frå den tida då veidefolket fekk seg husdyr, og jakt og fiske vart meir attåtnæring. På Halsen er det lettare å kome til med utgravingar, men området er dyrka i nyare tid, og far etter fjerne tider kan vere øydelagde eller rydda bort. Som fantasifull amatør i faget har eg sett for meg at dei rundvorne steinane i muren kring Halsen ein gong i tida var vegger i primitive bustader. Det som finst av sikre opplysningar finst først i kyrkjebøker, jordbøker og rettsprotokollar. Derfor blir det meste av det vi veit om namngjevne personar og hendingar avgrensa til tida etter år 1600. Dei første menneska kom kanskje padlande inn fjorden i små båtar laga av skinn. Dei kunne også kome ned frå nomadelivet på fjellet. I så fall kan det finnast gamle bustader høgre opp enn på Halsen. Eg har leita etter helleristingar fleire stader, men utan hell. Isen kverv som dogg for sol Flintfunn fortel at det har budd folk på denne staden for meir enn 11 000 år sidan. 20 000 år tilbake i tida var meir enn heile Norden dekt av is. For om lag 15 000 år sidan kom det ei klimaendring med sterk smelting.1 000 år seinare var kysten vår isfri lengst sør.1 000 år etter denne tid var det også isfritt langs Mørekysten. Vi veit at på det meste var isen i Europa 2- 3000 meter tjukk. Sola var nok i det heite hjørnet på denne tida det tok til å smelte. Det som kom til syne etter smeltinga var ein fjord som hadde vorte til gjennom millionar av år. Steinkorna mellom grunnfjellet og det tunge islaget verka som eit sandpapir når isen smelta og kom i siget mot det som skulle bli kysten. Vitskapen reknar med at det har skjedd 40 slike skureprosessar i veksling mellom oppising og nedsmelting. Dei første som kom til fjorden og skulle finne seg ein buplass, hadde ikkje mange val. Ser vi på dei bratte fjellsidene, og tek med at fjorden låg 66 meter høgre enn i dag, var det ikkje mange andre stader å klore seg fast enn på Nesehalsen. Dei fleste flintfunna er gjorde her i ei røys med mindre steinar på skråninga mot Geirangerfjorden. Då området vart dyrka for over hundre år sidan, hamna dei minste steinane i røysa og dei største i steingarden som går kring heile neset, og er grensa for det området som Inga Lundanes kjøpte i 1960-åra. Eit steinkast ovanfor Halsen er det ein stor heller der mykje av overhenget har rasa ut og dekker området nedanfor. I same høgda lenger innover mot Matvik er det to liknande heller. Det kan også sjå ut som det har vore ein stor heller på nordsida av Halsen der det store raset i si tid tok ut Det trengst eit nokså omfattande utgravingsarbeid for å finne restar etter steinaldersfolket der området er dekt av store steinblokker som har rasa frå uthenga på hellerane. 4 2 – JEGERFOLKET BLIR BØNDER Rasmus var først Den første brukaren på Lundanes, som vi kjenner ved namn, heitte Rasmus. Årstalet var 1603. Segna seier at husa stod på Halsen på den tida. 20 år seinare låg garden øyde. Det er ikkje kome fram noko forklaring på korfor garden låg øyde på denne tida. I 1645 er det ein som heiter Anders som driv garden. På same tid er plassen Lundanessæter nemnd. Der bur Oluf med ”quinde og pike”. Denne buplassen er det same som Robben, som seinare vart nytta som vår- og haustsæter for Lundanes og Matvik.Tuftene synest framleis. Det var brønn her, han er no attgrodd. Derimot er det ein vel forseggjord brønn lenger oppe, Hjellebrønnen, som framleis er ei god vasskjelde. Går vi ut frå segna, har husa på Lundanes blitt flytte ned mot fjorden på eit tidspunkt då gjødsla ikkje blei nytta. Dette fekk dei sveitte for i seinare generasjonar. Naturgjødsla blei etter kvart ein viktig ressurs, og det er lite smart å frakte den oppoverbakke. I Gudbrandsdal kan vi framleis sjå at dei i si tid gjorde det motsette, flytte husa øvst på bøen. Naturen tek, naturen gjev Det er grunn til å tru at heimebøen i den første tida var større enn no. Det gjekk eit steinras, truleg heilt på slutten av 1700-talet . I ein takstprotokoll frå 1816 er det nemnt at svora tok ut buråsa og naustet ved sjøen. Buråsa må vere den same som den halvt attgrodde råsa på nordsida av steingarden. Den store og ustabile ura som ligg her i dag dekker over det som var ein del av heimebøen. Naustet som er nemnt, må truleg hatt plass i den vesle vika utanfor der naustet står i dag. Det sistnemnde er reist av bestefar, Ole Karl, kring 1900, og er delvis skote inn i fjellet. Det nemnde raset er nok forklaringa på at då oldefar Peder kom til garden, var naustplassen lenger sør, der naturen hadde lagt ting vel til rette. Det var berre å la opp ein steinmur, på andre sida skar fjellet seg ned som ein vegg. Så la dei tak over og naustet var klart til bruk, for naturen hadde laga ei høveleg skråning ned mot sjøen slik at det var lett å drage opp færingen. Muren står der framleis og fortel korleis dei lærde seg å samarbeide med naturen. Kåra til læar på sesjon Vi gjer eit sprang fram til 1805. Då tok Knut Olsson Storstein over garden. Eldste son til Knut heitte Ole. Han gifte seg med Marit Larsdotter Vinje, Geiranger og tok over garden 25 år gammal i 1815. Han vart ein kjend mann i fjorden. Han var klok, rappmunna og fritalande. På sesjonen vart han ”kåra” til lærar, og vart spard for militærtenesta. Å vere lærar på denne tida førde kanskje med seg litt status, men ikkje rikdom. ” Den som har drukke i seg skuleluft i 20 år, kan rekne seg mellom martyrane ”, hermde dei etter Ole. Den vesle karen, 161 cm på sokkelesten, mangla ikkje mot. Han hadde tru på at kunnskapen kunne bankast inn, men folk syntest det gjekk for vidt når bankinga skjedde på blanke messingen. Elles heldt Ole seg godt orientert i tida. I 1832 søkte han Selskapet for Norges Vel om å få tilsendt tobakksfrø og rettleiing om dyrkingsmåten. Han fekk både frø og rettleing, men to år seinare måtte han melde frå at freistnaden var mislykka. Son til Ole, Carl O. Lundenes, vart lærar og klokkar i Geiranger. Han var ein mild og omgjengeleg kar, var aktiv i kristeleg arbeid , særleg innan misjonsarbeid. Dessutan fekk han folk til å undre seg då han sette meiar på robåten og ville sigle på sjøisen. Det gjekk visst fort nok, men problemet var å styre farkosten. Ein vinterdag i 1850 kom presten Rasmus Dometius frå Geiranger og skulle attende til prestegarden i Norddal. Det var mykje snø i fjella, og presten ottast for skred. Han bad rorskarane legge til lands på Lundanes. Skulehaldar Ole dreiv med famnved. Samtalen mellom Ole og presten er eit døme på det presten og vitskapsmannen Hans Strøm skriv om i ei skildring av Sunnmøre på midten av 1700-talet. Han hevda m.a. at inne i fjordane fanst restar av heidensk tenkemåte. Folk meinte at lagnaden hadde fastsett alt på førehand. ” Når et Menneske omkommer paa Søen, da de gemenlig tilskriver det en Lagna eller Beskikkelse; og den som saaledes er beskikked at døe, siges at være feig”, skriv Hans Strøm. Presten spør og spør om ver og fonnfåre. -Hvad med Halvrofonnen? spør Dometius. -Ho he no ti te å gå både før og sia, svarar Ole, som har vorte meir og meir irritert, og seier: - Presten kan umogleg ha tillit til Gud når han er så redd for fonnene. Om samtalen sa Dometius seinare at han heller ville bli kalla feig enn å vere dumdristig. Det må vere rett å nytte den menneskelege forstand og halde seg unna openberre farar, meinte han. 5 Tok båten på ryggen I 1815 fekk Ole skøyte på garden , og same året gav han ”festesetel” på ein plass på Lundanes til Torstein Gunnarsson Åkernes. Torstein var fødd på Ytste-Åkernes i 1773 og gifte seg med den tre år eldre Marta Furnes. Det er grunn til å undre seg over korleis Torstein ( Tøsten ) kunne finne levebrød på ein plass på Lundanes. Det finst ikkje noko hustuft etter han, men namnet hans er ikkje gløymt. Det heiter framleis Torsteinhelleren ( ”Tøstenhellen” ). – Der hadde han Nese-Tøsten høyet sitt! brukte tante Inga å seie, og peika oppover mot ein heller på innsida av neset. Gras kunne han alltids finne i utmarka langs fjorden, men krøttera kunne ikkje overvintre under ein heller. Truleg fekk han fjøsplass hos Ole, og kanskje husrom. Eller kanskje var det på den tida Nystova vart bygd på murane der hytta no står. På andre sida av Geirangerfjorden , ein stad mellom Nokken og Rindane, heiter det Tøstenropet. Det er fortalt at Torstein fall på sjøen og drukna der i 1842. Før han gjekk under ropa han om hjelp så høgt at det høyrdest over fjorden. Staden fekk namnet ” Tøstenropet”.” Bestefar min brukte å sette garn ved Tøstengjølet”, fortel Oskar Korsbrekke. Det gjekk gjetord om styrken til Torstein. Ein gong hadde han ærend i Sunnylvsbygda. Han drog båten i land ved Jogardsstøa. Då han kom tilbake, hadde sjøen falle og båten låg langt frå sjømålet . Han tok båten på ryggen og bar han utover til kjølen fekk nok sjø. Avtalen mellom Ole og Torstein kunne vel ha sin grunn i at Ole var ein del borte for å halde skule, og trong litt hjelp. Elles måtte dei vere både gode grannar og vel forlikte, forstår vi. Då Ole vart enkemann, hadde Torstein ei gifteferdig dotter til han, Brit. Med dette giftarmålet følgde også garden, ser det ut til. Torstein var den siste brukaren før oldefar, Peder. Illustrasjon frå ”arbeidet i bygdene” av Johannes Gjerdåker 6 3 – GJØRVA-FOLKET TEK OVER Lita stove, stort hjerterom Peder kom frå Gjørva, Pe-garden i Geiranger. Han var den fjerde i rekka av 12 barn. Farsslekta kom frå Flydal med grein til Skylstad, Øye i Ørsta kommune. Slekta hans kan vi følgje attende til Ole Jonsson Skylstad, som levde frå 1570 til 1635. Peder kom til Lundanes i 1861. Han var då 29 år gammal og gift med Gyri Par,Gjerdebakken i Sunnylven. Dei hadde med seg første barnet, Lovise Marta. Ho vart gardkone på Seljeflot i Oaldsbyg, gift med Knut Seljeflot. Peder bygsla garden frå 1861. I 1885 vart han sjølveigar, og heitte frå no av Nese-Pe i daglegtalen. Eg har ikkje høyrt snakk om kvar Peder og Gyri budde og arbeidde før denne tid. På Lundanes kunne dei fore 5 storfe og 50 småfe på denne tida. Dei hausta tre tynner rug, tre tynner bygg og 18 tynner poteter. Etter det som er opplyst om kor mykje dei sådde, var avlingane gode og over landsgjennomsnittet. Avlingane på Vestlandet låg i lange tider godt over avlingane på flatbygdene austpå før det fanst moderne driftsutstyr som gjorde det mogleg med vekselbruk mellom åker og eng, og meir gjødsling. Om lag slik såg stovehuset til oldefar ut. Det er ikkje mange detaljer vi veit om Nese-Pe og tida hans på Lundanes, men han ruslar framleis her på sin måte. Når vi snakkar om brønnen hans besten, bestenstova, bestennaustet og bestenreiten, så er det oldefar Peder det gjeld. Det var som det skulle vere at skoskrinet hans fekk ein fast plass i den nye hytta. Bestennemninga har vi sjølvsagt etter far, tanter og onklar. Bestenstova, som for lengst er borte, var eit lite tømmerhus på knapt 6 gonger 5 meter med torvtak og eit par vindauge. Truleg hadde huset både skorstein og ljore. Det var på denne tida dei gjekk over frå grue til omn, som dei kunne koke på, og som gav varme. Somme hadde omnen i eller inn til grua. Dersom nystova var bygd på denne tida,var kister med klede og utstyr å finne der. Det vil seie dei kleda som vart brukt til helgestas og kvardagsklede som ikkje var tekne i bruk. Det var vanleg at jentene hadde budd seg med fleire plagg, som skulle vere ein del av heimafylgjet. Somme hadde stakkar nok for resten av livet. På denne tida var det meste strikka ull og heimevevd vadmål. Også i sommarvarmen gjekk dei i ullskjorter. Skjorte av lin var helst til helgeklede og stasbruk. Undertyet vart sjeldan vaska så lenge dei berre hadde lut å hjelpe seg med, før såpa kom i bruk. Kleskikkane endra seg nokolunde i takt med overgangen frå naturhushald til meir sal av eigne produkt og kjøp av bruksting. Inngangsdøra var delt i to, hugsar eg onkel Ola fortalde.Det var vel for å halde ungane innadørs når dei lufta, meinte han. Som vanleg den tida var nok huset delt i to, med eitt eller to mindre rom innafor inngangsdøra, som vende mot aust. ” Bestenstova ”, som ikkje kunne vere meir enn 15 -20 kvadratmeter, måtte ha plass til alle huslege gjeremål. Langbord og langbenk var fast innbu. Sjølvefolket hadde seng, ungane låg saman i ein eller fleire slagbenkar eller kisteliknande senger. Tenestefolk og vaksne barn sov oftast på fjøshjellen. Rokk og vevstol var i bruk , særleg vinterstid. Det er også døme på at ein dreiebenk var fast inventar i slike stover. Elles gjorde karane ymse innearbeid, bøtte sko eller fiskegarn, smidde (spikka) rivetindar eller sette nye band på trekjørel. Trebanda laga dei av hasselteinar som dei delte etter mergen. Det var ei attåtnæring for somme langs fjorden å hogge emne til tunneband. Andre fletta korger og liknande av tæger eller bast frå lindetre. Der det er hjerterom er det husrom. Etter kvart kom det til verda 8 barn i den vesle stova. Dei som voks opp finn vi att i Geiranger, Oaldsbygd, Sula, og som neste brukar på Lundanes. 7 Husvask til jul og påske Det var ikkje enkelt å halde slike hus reine. Det hadde vore vanleg å vaske husa berre til jul og påske, men då gjorde dei det grundig. I mellomtida sopa dei golvet dagleg med ein soplime av bjørkegreiner. Til slutt såg golvet ut som ei glinsande svart flate. Dei lufta grundig. Ljoren og døra stod opne ein times tid om dagen. Det var kring midten av 1800-talet at dei tok til å vaske golvet kvar laurdag. Eilert Sundt var på desse kantar på denne tida, og hadde registret at dei fleste vaska golvet kvar veke. Ei hornskei for livet Etter det som blir fortalt var folk meir reinslege med matstellet enn med å halde huset, kleda og kroppen rein. Fram til denne tid var all mat henta frå eigen produksjon på garden. Derfor var det mykje mjølkemat, flatbrød og graut av heimeavla bygg. Saltmat og spekemat av kjøt og fisk kom i tillegg i den mengd dei hadde tilgang og råd. På denne tida vart poteta meir og meir ein del av det daglege kosthaldet, og dette endra på matskikken. Då hende det at kveldsmaten kort og godt var kokte poteter og skjør eller dravle. Det som skil seg mest ut frå seinare tiders matskikkar var bruken av dravle, myseblande, prim, kjøsel og syrna mjølk. Syresåen fanst på alle gardar. Det er ein trebalje, stamp med to løftehandtak. Særleg på sætra samla dei surmjølk og andre mjølkerestar i såen, som etterkvart fekk eit nokså surt innhald. Denne ”mjølkesyra” nytta dei som tørstedrykk på slåtteteigen, utblanda i vatn, blende kalla dei det. Blenda vart også nytta til suppe. Før poteta kom, hadde dei kålrot og nepe i blendesuppa. Etter måltidet sleikte dei av hornskeia og sette den på ein fast plass i ein sprekk i tømmerveggen. Så seint som då far var gjætargut på Øvre Ljøen, hadde han eiga hornskei med fast plass i veggen over langbordet. Den skeia har vi teke vare på. Langt tilbake i tida , og før saltet vart teke i bruk, nytta dei truleg denne syra også til å oppbevare kokt kjøt i over ei viss tid. I allefall har eg sjølv smakt slikt kjøt på Island, der det er tradisjonskost den dag i dag. Framgangsmåten kom i bruk att då Island miste sambandet med utanverda under Svartedauden og ikkje fekk tilføring av salt. Også i mine oppvekstår høyrde vi snakk om syresåen, men då i overført tyding. Når nokon hadde vore påfallande sur, sa gjerne den det gjekk utover: Skal tru kva som har kome i syresåen til NN i dag? Kjøsel vart laga av lettsyrna mjølk som låg att når rømmen var samla opp på toppen av mjølkeskjeralda. Mjølka vart tilsett kjese (løype ) og mysa vart så kokt inn til ein seig massse som dei forma til runde kaker. Stundom pressa dei mønster i osteflata, helst når dei skulle gje bort osten som gåve. Men høgtidskosten og gjestebodskosten var noko heilt anna enn det vi har skrive om her. Då kom det fram meir godsaker; kjøt, fisk, flesk, øl, kalvedans, søst, lefse og bakkels. Eit av dei mange teikna på at naturhushaldet var på veg ut her i fjordbygden var at dei såg seg råd til å kjøpe ei flaske sirup til jul. Naturhushaldet dugde heller ikkje lenger når Kongen ville ha skatten i klingande mynt. I så måte var det eit gledeleg teikn på nye tider at turismen gjorde sitt inntog i 1860-åra. Då kom dei første turistskipa. Og i 1861 fekk endeleg Sunnylven og Geiranger eigen prest. Men likevel, no låg ikkje lenger småbruka langs Storfjorden i livd for den store verda. I 1870-åra var jordbruket i Europa inne i ei krise. Det var bygd jernbane tvers over USA, og billeg korn strøymde til utskipingshamnene og vart eksportert til Europa. Også her i landet vart kornproduksjonen ulønnsam. I staden for graut og flatkake kom kveitemjølet og skapte ein ny matskikk med kjøpemjøl som fekk brødet til å heve seg, ”æstekake” som dei kalla det. Den økonomiske motgifta mot dette var meieridrifta, som vi skal kome attende til. På Lundanes og andre strandgardar heldt dei på byggrauten i det lengste, langt opp i mi tid. Eg hugsar godt korleis den heimemalte byggen i ”Oaldsbygdgrauten” raspa ned gjennom halsen. Dette er Queen Mary 2, som leitar etter opninga til Geirangerfjorden. Først tidleg på 1900-talet fekk bestemor bakaromn. Det var nok ei storhending. Det kom ein murar eins ærend frå Ålesund. Han heitte Jensen, fortalde tante Inga. Han mura opp ein steinomn i kjellaren. Vi kan framleis sjå restane av omnen, som det bør vere råd å restaurere. Omnen vart fylt med bjørkeved, og når veden var brent opp, raka dei ut oska. Bestemor kunne steike 12 brød to gonger på same varmen, hugsa tante Inga. 8 Ikkje mat åleine Heller ikkje på Lundanes levde dei berre av mat. Eit vitnemål om det er huspostillen hans Nese-Pe, som no står i bokhylla mi, merkt av flittig bruk, mott og ovnsrøyk. Eg kan tydeleg sjå for meg julestemninga i bestenstova i 1871. Han Nese-Pe sit bøygd over den nye epistelboka som nett var komen i huset. I skinet frå talglyset les han høgt frå ei bok som øvst på titelbladet presenterer seg som ei ” Apostolisk Opmuntring ”. Dei fire ungane kring han fekk kanskje ikkje med seg kva som var så muntert. Dagens tekst var på 15 sider. Vi tek med eit lite sitat:.. ” Med Hensyn til Stedet, saa er den Herre Jesus født i en Stald.Vort Hjerte er ret en Stald, en Bolig for syndige Lyster, et Opholdssted for Slanger og Drager, ret en stinkende Hule, derfor ere vi efter Skriften af Naturen Vredens Børn. Men naar Christus bliver født i vore Hjerter, da bliver af den stinkende Stald enn Himmel… ” Grunnen til at boka var komen i huset var nok at omsetjaren heitte Christian Martin Eckhoff, sokneprest i Sunnylven og Geiranger frå 1867 til 1874. Han var ein ung prest med gode talegåver, og som gjekk på husbesøk og heldt bibeltimar. Han skapte ei sterk religiøs vekking i dei to sokna. Boka Eckhoff hadde sett om frå tysk var skriven av Joachim Lutkeman, som levde frå 1608 til 1655. Han var ein sprenglærd mann, som underviste på universitetsnivå både i metafysikk og fysikk. I tillegg kunne han pynte seg med dr.theol-titel. Han var også ein flittig predikant innan dominikanar-rørsla. Forkynningsskriftet til Lutkemann vart etter kvart spreidd til heile Norden, og har spela ei sterk rolle i forkynninga innan pietistiske retningar. Men ingen må tru at jula på denne tida var berre alvorstung og stusseleg. For ungane var spenninga minst like stor som i dag, kanskje endå meir trolsk og mystisk slik ungar gjerne likar. På dei fleste gardar la dei halm og høy på stovegolvet julekvelden og overnatta der. Dette gjorde dei neppe i den vesle stova til Gyri og Peder der det var tett samvære året rundt. Julegjestebod gjekk for seg på alle gardar. Då møttest slekt og grannar og dei unte seg det beste av dei godsaker som fanst. Ungane hadde også på den tida adventskalender, men meir enkel enn i dag. Dei laga seg skorekjepp. Det var ein trepinne med 24 skorer. Kjeppen hadde mange rare fasongar, alt etter kor hendig designaren var. For kvar dag skar dei av eit hakk og hadde full kontroll på ventetida. Julekvelden kom aldri så uventa på ungane som på kjerringa. Skorekjeppen eller juleskore var ein gammal skikk. Kanskje var det primstaven som var modellen, og da går den attende i juliansk kalendertid. Dei vaksne hadde sine eigne måtar å merke av juletida. Kvar dag frå 25. desember til 5. januar sette dei kritmerke i bjelken. Teiknet fortalde korleis veret var desse 12 dagane, og slik veret var desse dagane, slik skulle det bli tilsvarande for kvar månad året ut. Etter alle julemerke må det bli slik, brukte far å seie når han hadde funne ut korleis noko skulle løysast. Nådelaus kastevind Eg kan ikkje tenke meg at det var den gamle trua på lagnaden som gjorde at Peder ein gong våga seg i kast med Geirangerfjorden ein stormfull vårdag. Det var nok heller den lunefulle ”Korsvinden ”som kom uventa. 28. april 1866 var Peder og dei to brørne hans, Peder Martinus og Håvard på veg til Geiranger. Også kona til Peder Martinus, Malena var med. Ein kvervelvind kasta båten utanfor Korsen, og Malena drukna. Peder Martinus fekk henne oppå kjølen to gonger, men tredje gongen gjekk ho under. ( Korsen,sjå ordlista ). Det kan høyrest merkeleg ut at dei tre karane ikkje greidde å berge Malena, men forklaringa er vel at dei ikkje kunne symje og at dei våte vadmelskleda var så tunge at karane hadde nok med å klamre seg til båten. Naturkreftene var harde dette åre. Eit kraftig jordskjelv i august månad skaka opp folk. Folk snakka også om ei kollsigling ved Oaldsbygd seinhaustes året før, der Ivar Stokke miste livet. 9 Arbeidsmaur og storfiskar Nese-Pe var nok ein arbeidsmaur. Tante Inga fortale at han var med på gardsarbeidet heilt til sine siste år. På slutten trassa han gikta, og gjekk på kne når han slo med småljåen. Far fortalde ofte ei historie om Nese-Pe. Han gjorde nemleg det meisterstykket å fiske ei kveite med øks. Han var på veg til Lundanes med robåten og hadde full last med høy frå strandslåtten. Etter folketrua var kveita uvanleg glad i bleikje ( hvitting ). Kveita kan jage bleikja heilt opp i vassskorpa, heitte det på folkemunnen. Så da Nese-Pe brått såg at ei bleikje hoppa over åra, hogg han tak i øksa og slo til på måfå utanfor ripa. Og vips så fekk han kasta den digre fisken inn i båten. Eg fekk aldri skikkeleg svar når eg spurde kor mange bismarpund kveita vog. Kanskje var oldefar ein lystig forteljar. Kanskje var far godtruen. Men sant var det, det fekk eg stadfesta mange gonger. Kanskje sat far fleire gonger på kneet til bestefar NesePe, og soga om grisen er like sann som soga om kveita. Eg fekk aldri greie på når denne hendinga hadde gått for seg. Det kom ein robåt frå Geiranger. Det måtte vere kjentfolk, for dei vart bedne til gards. Dette var kanskje nygifte folk med heimafylgje i lasten. I båten stod det ei kasse spikra saman av bord med god lufting imellom. I kassa stod ein gris og grynta etter fridommen. Då gjestene og gardsfolka kom attende til båten og skulle seie farvel, oppdaga dei at kassa var slått sund og grisen borte. Det fanst ikkje spor etter den verdfulle lasten. Det var ei pinleg stund, kven var skurken? Og pina varde til over vinteren. Då vart grisen oppdaga på andre sida av Geirangerfjorden, livs levande og i godt humør. Han var komen til ein stad som heiter Sanden, og som er som skapt for landgang for både toføtte og firføtte. I ettertid har eg fått vite at grisen er ein dugande symjar, og det talar for at han valde symjeturen framfor rolla som julemat. Han hadde greidd seg gjennom vinteren på søtrot, rosenrot, tang, tare og anna helsekost. Kanskje slang det ein krabbe i ny og ne. Nese-Pe døydde i 1917, 85 år gammal. Det var ein høg alder på den tida, da vanleg levealder var kring 40 år. Far sat også på kneet til bestemor si, Gyri, men han hugsa det neppe, for ho gjekk bort i 1906. I det heile er det lite vi får høyre om kvinnene på den tida. I bygdebøker og forteljingar er det mest berre dei kvinnene som utmerkte seg svært positivt eller negativt som fekk omtale. Når vi veit at Gyri bar fram 8 barn og ved sida av gardsarbeidet sytte for klede, mat og omsorg for den store barneflokken, skal det ikkje mykje fantasi til å skjøne kva bragd ho stod for. Gyri kom frå Gjerdebakken ( br.nr. 4 ) i Sunnylvsbygda, der ho voks opp med foreldra Marit og Nils og systera Petrine. Dei nytta etternamnet Par, som var det opprinnelege hovudbølet. Par er eit eldgammalt gardsnamn som har skapt hovudbry for stadnamngranskarane. I etternamn finn vi i dag også gardsnamnet skrive som Parr. Opphavet er kanskje Espar ( av osp ), der første lekken har falle ut med tida. Bondekvinnene på denne tida levde i eit miljø der kvardagen var fast oppdelt i kvinnfolkarbeid og mannfolkarbeid. Innafor kvart område var både kvinner og karar suverene. Men ettersom kvinnene både skulle ta seg av barnestell, husarbeid, og arbeid på garden, fekk dei lengste arbeidsdagen. Elles var det da som nå, at den reelle makta i huslyden gjerne følgde det sterkaste i ord og meining. Vi kan forresten nemne at det var på denne tida (1879 ) ”Et dukkehjem” av Henrik Ibsen kom ut. Gyri var nok ikkje med i diskusjonen etter denne teater-premieren, men ho hadde høyrt om Henrik Ibsen, ein ung og nyfiken student som rusla ikring og fretta ut folk på Hellesylt nokre dagar i 1862. 10 4 – VINDKAST OG PÅGANGSMOT Nytt hus, nytt naust, ny løe På tinget i 1718 hadde lagrettmennene laga liste over trygge og utrygge gardar i Sunnylven og Geiranger. Lundanes var rekna som ein trygg stad. På den tida fora dei 10 storfe, 40 småfe og ein hest. Etter steinraset, truleg på slutten av 1700-talet, tok det tid før garden atter kunne fø ein huslyd. I 1890 bygde bestefar dette huset Bestefar Ole Karl tok formelt over garden i 1894. Før det hadde han bygt nytt stovehus i 1890 og gifta seg med Iverine Olava Fivelstad. Ho kom frå bnr.1, Larsgarden. Foreldra var Lars Martinus og Ane. Ane var dotter til Ole og Ingeborg Ner-Ljøen. Det nye ekteparet på Lundanes må vi kunne seie representerte eit samliv med mange fold. 11 barn kom i rekke og rad frå 1892 til 1913. Det var Peder, Lars Petter, Gustav Bernhard ( døydde 1 år gammal ) Gina, Anna, Nikolina, Rasmus, Inga Karoline, Ingeborg, Ola, Sverre Louis. Det var liksom inga sak å bygge nytt hus, har eg høyrt, for dei hadde skog på garden, truleg på Kamben, og naturen hadde laga ein ”sagarstein” nede på neset der fjorden svingar inn til Geiranger. Når planken skal sagast med handemakt, blir det lettar når to kan drage saga, ein oppover og ein nedover, i dette tilfellet i det steinstillaset som fekk namnet Sagarsteinen. Teknikken var den same som dei nytta med oppstadsaga. Skilnaden var berre at på Sagarsteinen var vasskrafta bytt ut med handemakt. Stormen tok fjøs og løe i 1903, dette er nybygget som bestefar reiste. Nå er berre murane igjen. I januar 1903 slo sørveststormen til og hivde løa av murane. Mykje av høyet vart kasta på sjøen. To geiter strauk med, men dei 4 kyrne greidde seg. Ole Karl laga båsar i den nye stovekjellaren og flytte kyrne dit. Geitene måtte sendast til andre gardar. Det som var att av høyet, var så vidt nok til kyrne vinteren over. Bestefar måtte vere ein mann med pågangsmot. No måtte han til med ny løe og nytt fjøs. Det var ikkje lenger nok material på garden, men det var gode grannar på begge sider av fjorden. Han leigde tre bygningsmenn og driftsbygningen kom opp. Denne gongen forsvarleg bardunert. Det var også det nye våningshuset. Det stod heilt ut på fjellkanten mot sjøen der sørausten fekk godt tak. Ein gong pressa vindkasta så hardt mot den lafta sørsida at dei såg veggen flytte seg fleir sentimeter innover mot høvelbenken, som var plassert på loftet. Om lag på denne tida bygde Ole Karl også nytt naust, som står der framleis. Det var ikkje uvanleg at unge menn som skulle ta over garden gjekk i smedlære, snikkarlære eller skaffa seg kunnskap innan eit eller anna handverk som kunne kome til nytte på garden. Ole Karl rakk også å lage fleire bruksmøblar som har kome til nytte heilt opp til våre dagar. Kven som lærde han snikkarkunsten, har eg aldri fått greie på . Dette naustet bygde bestefar kring 1905. Naustet såg slik ut i 1970 åra. Naustet har nå fått nytt tak og nye endevegger. Det er tydeleg at bestefar hadde tenkt å slå seg til på Lundanes for godt. Når planane etter kvart endra seg, hadde det fleire grunnar. Lokale meieri kom i drift. I Sunnylven var det fleire småmeieri på slutten av 1800-talet. Sunnylven meieri kom i drift i 1922. Dei som ikkje kunne levere mjølk til meieria, måtte nytte mjølka til heimeproduksjon av smør og ost. Det førte til ein vanskeleg situasjon for mange. Alternativet for bøndene langs fjorden var investering i motorbåt og å frakte mjølka til Hellesylt. I ettertid har det synt seg at dei strandgardane som etter kvart fekk levert mjølka til meieriet greidde å halde ut lengst. Besten heldt seg til robåten, og tenkte vel på andre utvegar. 11 Den andre utvegen han tenkte på var nok å kome nærare tettbygde strøk. I den første tida med meieridrift var det dei som kunne levere mjølk til konsum som så å seie skumma fløyten. Etter kvart kom det i stand eit utjamningssystem som gjorde at det vart same pris for all mjølk. Då bestefar flytte til Emblem tidleg i 1920-åra, og kjøpte garden Eikenos saman med onkel Lars, gjekk bøndene inn i ein periode med svært låge mjølkeprisar. Dette gjorde overgangen til den nye garden tyngre enn dei vel hadde rekna med. Men det meste elles vart meir lettvint for dei som var vane med livet på ein strandgard.Og så kom dei nær det rike fisket av Borgundfjord-torsk. På det meste deltok det 1300 personar på dette fisket. Her var det robåten som rådde grunnen, og karane frå Lundanes kjende seg heime når dei kom til årane. Eikenos er ein gammal gard , men låg øyde ei tid etter Svartedauden. Namnet kjem av eiketre og formasjonen på åsen der garden ligg, høgt og fritt over Emblemsbygda. Elles var garden Eikenos midt i blinken for dei som hadde budd på Lundanes og følgt med på det som hende på fjorden. Frå Eikenos ser ein innover Hjørundfjorden og fjellheimen der, Hundeidvik og Sykkylven. For tanken er det ikkje langt frå Sykkylven og over fjella til Sunnylvsfjorden. Og på fjorden ser dei same turistbåtane på veg til Geiranger slik dei gjorde på Lundanes. Ein vårdag i mai 1922 vinka dei farvel til Lundanes, visst nok på sjølvaste 17.mai, som på den tida ikkje var fridag og helgedag. Eg opplevde aldri at nokon i huslyden snakka om denne flyttedagen. Bestefar og onkel Lars kjøpte garden av Iver Furset for 30 000 kroner, nær 10 gonger det Lundanes-garden vart seld for. Men det var ein veldriven gard dei tok over. Garden hadde på det meste fødde 20 kyr og hest, og når besten og onkel Lars delte garden i to, hadde dei likevel kvar for seg ein større gard enn Lundanes. Sæter følgde også med, og vegen dit minte lite om den stupbratte råsa opp til Robbedal. Det var køyreveg til gards, og etterkvart kom det bilveg heilt til fjells. Og når det følgde naustrett med garden, kunne det neppe tenkast ein trivelegare stad når dei først måtte flytte frå Lundanes. Tunet på Eikenos, med stabburet i framgrunnen, slik eg hugsar det frå 1930 åra. 12 5 – SOM DAGANE GÅR Gardsdrifta på Lundanes, som på mange andre strandgardar på den tida, gjekk for seg på gamlemåten med rutinar som på visse område hadde endra seg svært lite dei siste hundreåra. Vi skal prøve å skildre eit år på Lundanes slik det var på den tida oldeforeldra og besteforeldra våre levde her. Dyrlegen budde på garden Årsrytmen for krøtera var lagt slik at mjølkesesongen skulle toppe seg på den tida det var sommarbeite. Det var slik også etter at det var slutt på direkte å sveltefore krøtera om vinteren. Det var viktig å følgje godt med i tida for lamming og kjeing. På dei fleste gardar var det nokon som var flink fødselhjelp når eit lam eller kje låg feil og måtte snuast før fødselen. I svært vanskelege situasjonar måtte det hentast hjelp lenger unna, men det var berre sjølvlærde dyrlækjarar å ty til heilt opp i nyare tid. Men geitene var hardbalne og kunne stundom ordne fødselen utandørs på beitemarka om våren utan hjelp frå folk. Mitt kje skal leve Kjea kom først på beite, og fekk følgje mora til dei kunne mate seg sjølve. Då vart dei sende på beite på eiga hand på stader ved strendene, der det ikkje var utmarksslått, og som hadde eit lende som ikkje gjorde det mogleg å kome seg vekk. Både lamma og kjea var kjæledyr og leikekameratar for ungane. Berre den som har opplevd desse tillitsfulle, kjælne og dansande småtrolla har aning om kor dei kunne lyse opp i kvardagen. Dei slikka jamvel bort tårene når sorga slo ned i barnesinnet. Derfor var det ei blanding av spenning og tungsinn når sau og lam vart sleppte på sommarbeite, og kjea lasta i robåten for å bli frakta til eit liv på eiga hand på ein grøn flekk ved fjorden. Ungane visste så indeleg godt kva som venta dei fleste småskapningane når hausten kom. Håpet var at ”mitt kje ” skulle få ei framtid i geiteflokken. Ei lita gjætarjente Kyr og kalvar beita ei tid kring heimebøen før dei kom på vårsætra på Robbben. Tante Inga har skrive ned korleis det var å vere gjætarjente på Lundanes: ” I midten av mai var det vanleg å sleppe kyrne ut. Men beitemarka var så ulendt at ein kunne ikkje berre sleppe dyra ut. Dei måtte gjætast heile dagen. Det var gjerde kring heimebøen, så det var ikkje fåre for at dyra skulle kome heimatt , men der er så mange urder og hamrar at det var fåre for at kyrne skulle bryte føtene eller falle utfor stup. Vi var ikkje store før vi måtte ut og gjæte. Sjølv hugsar eg at eg lærde å lese medan eg gjætte. Ei syster som var 6-7 år eldre var den fyrste læremeisteren min i lesing. Då var eg om lag 6 år. Vi var oftast to som gjætte i lag, ein stor og ein liten unge, eller to små etter som vi var nær eller langt frå heimebøen. Den næraste beitemarka, var like utanfor bøgarden. Der var mager jord og mykje stein. Vi måtte då ofte bryte ned bjørkegreiner til kyrne som attåtfôr. Den beitemarka som låg lengst borte ligg om lag tre kvarters gange heimanfrå. Det er godt beite der, men staden er fårleg både for ungar og kyr. For nedanfor den bratte skråninga er ein høg fjellvegg. Geiteråsa gjekk like ned på kanten av stupet, så vi måtte passe på at kyrne ikkje kom så langt ned. Var det fint ver, sat vi ofte og skar oss stavar av seljekvistar og laga fine render i borken, eller vi laga seljefløyter og bles på dei. Eller vi hadde med skulebøker eller eventyrbøker. Vi bygde små steinhus og fann fine steinar som vi samla inne i husa. Men var veret surt, fann vi oss ein heller eller søkte livd ved ein stor stein. Til niste hadde vi med flatbrød eller brødskiver og ei øskje med smør og litt søst eller ost. Maten bar vi i ei lerskreppe . Klokke hadde vi ikkje med, men vi hadde visse solmerke. Når sola stod over den eller den tinden, visste vi kor langt det leid. Når sola stod rett mot Timbjørgane, og Timbjørggjølet var skuggefritt, var sola i sør og det var midt på dagen. Elles visste kyrne sjølve når det var tid til å gå heim. Eg veit ikkje om ein einaste gong at ungar eller dyr vart skadde i gjætlemarka. Heller ikkje var det sure miner. Dette var vårt arbeid, og vi visste at det nytta ikkje å nekte. Oftast syntest vi det var morosamt.” Også far, bror til Inga, var gjætargut. Når vi låg ved stranda og fiska litt utanfor Asalen, brukte han å peike oppover og seie at der oppe på Raudhamrane gjætte vi kyrne om våren. Når eg spurde om det verkeleg var kumat å finne der, riste han på hovudet og sa: Nokre buster var det alltids! 13 Sæterjente og morgonfugl Inga var sæterjente på Robben og har skrive ned korleis ho opplevde dette arbeidet:” Når graset var langt nok på Robben, flytte vi dit med kyrne. Den dagen vi flytte, løyste vi kubanda frå festet i båsen og let kvar ku bere bandet sitt. Då vart det liv i fjøset, kyrne rauta og hadde det travelt med å kome i veg. Dei forstod med ein gong kvar dei skulle. Bjøllekua beit nesten ikkje i graset før ho var komen på stølen. Turen opp på Robben tok om lag ein time. Her slapp vi å gjæte, for her var det nokolunde flatt og ingen fare for dyra. No måtte vi gå på sætra kvar dag. Vi gjekk opp om kvelden og hadde kyrne inn i fjøset og mjølka dei. Så sette vi mjølka til kjøling i brunnen. Sætergjenta måtte liggje på sætra om natta. I fem-seks-tida var det vanleg å stå opp. No måtte kyrne mjølkast og sleppast ut, og fjøset mokast og sopast. Mjølka vart tømd i ein tre-tankar , eit lagga trekjørel som var flatt inn mot ryggen. I loket var eit rundt hol til å slå mjølka gjennom. Holet vart stengt med eit spuns ( ei flat treskive med ein kvit lerretsklut på ) slik at mjølka ikkje skvalpa over. Var der meir mjølk enn det tankaren tok , måtte vi slå resten av mjølka i ei ringje ( trefat ) og la det stå att på sætra til seinare. ( Mjølka frå 3-4 kyr frå kvelds- og morgonmålet, tilsvara om lag 24 liter. ) Då eg gjekk til konfirmantførebuing, var eg sæterjente på denne sætra. Grannejenta og eg måtte då stå svært tidleg opp og gjere morgonstellet og kome oss heim med mjølka. Det tok ein time å gå heim, og så tok det ein time å ro til Hellesylt der vi skulle lese for presten. ” Med møkk på ryggen Tidleg på våren måtte dei få spreidd gjødsla. Gjødsla vart finhakka med grev og spreid med greip. Det er lettvint å spreie møkk unnabakke, men ikkje lett å frakte møkka oppover før spreiinga. Då det kom løypestreng frå tunet til Halsen, var det eit overkomeleg slit å få møkka oppover til den største slåtteteigen. Men framleis bar dei ein stor del av smalemøkka, tallen ( ”taljinj ”) som den vart kalla, på ryggen til andre teigar. Til dette nytta dei korger som var fletta av tæger. Slikt arbeid har eg sjølv prøvt så seint som i 1940-åra i Oaldsbygd. Dette var eit heilt naturleg arbeid. Og sjølv om det var møkk i korga,var våren der likevel med gull i fuglestrupene. Slik såg selet i Robbedal ut då tante Inga var der for siste gong i 1960. Nå er det meste borte. Neste steg i våronna var å rydde alle slåtteteigar for kvistar og lauv, og småsteinar som hadde trengt seg opp gjennom grasrota. Dette skjedde med dei vanlege høyrivene. Dei møkkaklumpane som regn og vind ikkje hadde teke knekken på måtte hakkast i småbitar.Utan dette ryddearbeidet ville det bli vanskeleg å kome til med ljåen, og høyet ville i tillegg få dårleg kvalitet. Kvinnfolka rydda opp Det var kvinnfolkarbeid å rydde, eller ry, som det heitte på lokalspråket. Samstundes var mannfolka i sving med å sjå over alle hesjar, og ” binde dei oppatt”. Det var vanleg at hesjane stod frå år til år. Kvar vår vart alle rotne staurar og troer skifte ut og nye bundne på plass med nye band. Banda var for det meste tunne teinar frå fjorårsgamle bjørkerunnar. Desse vart delte etter margen frå toppen og nedover mot rotenden. På den måten fekk dei mjuke band. I tillegg vart banda oftast bløytte i vatn. Bandet vart strama til kring staur og troe. Deretter vart rotenden vridd rundt bandet og låst bak troa. Eit slikt band kunne halde i fleire år. Utfordringa for dei som skulle lære dette var å knyte bandet når både staur, troe og skure ( skure = høveleg lang og skråstilt staur ) skulle bindast saman. Dette var så å seie knutepunkta for ei stødig hes. Materialen til hesjane kom gjerne frå ung, beinvoksen skog, for det meste or og selje. Staur og skure vart avborka med ein eigen reiskap som vart dregen langsetter i tre striper. Det er ikkje så vanskeleg å bere staur som det statsminister Per Borten ville ha det til. Truleg var han mest van med å køyre stauren. Oppskrifta er å legge staurane med grovendane same vegen og framover. Ein lesser så mange staur på høgre skuldra som ein har krefter til, men ikkje meir. Samstundes legg du ein staur over venstre skuldra og løfter den opp og støttar under dei andre staurane som har litt overvekt bakover. 14 ” De smaa agre ” Frå no og fram til slåtten var det meir varierte arbeidsoppgåver. Dei kunne grave ut ein potetreit. Det var mange slike reitar på Lundanes. Takstmennene som var der i 1816 la merke til dette. ” De smaa agre, som fandtes der var anlagt paa bjergknoller og skjerver og bestaar for det meste av sandaur blandet med lidt muld som er bragt dit ved menneskelig kraft ”. Likevel synte matrikkelen for 1866 at dei avla 18 tunner ( tunne = 139 liter ) poteter på desse flekkane. Bestefar hadde eit større prosjekt då Halsen vart grundig rydda for stein. Noko av steinen vart til den store steingarden kring heile innmarka, noko vart til murar som heldt jorda på plass i vesthellinga ned mot sjøen. Til sæters På alle gardar var det både spenning og høgtid den dagen dei flytte på sommarsætra. På Lundanes var det også ein uvanleg slitsam dag. Etter som både krøtera og sæterjente skulle vere fleire veker i Robbedalen, måtte det fraktast opp mat og utstyr. Både store og små måtte ha ei bør på ryggen. Geitene hadde minst problem. Kyrne var av ein meir lettbeint rase den gongen enn i våre dagar. Men hest har det visst aldri vore i Robbedalen. Når bygdeboka nemner at det vart fora hest på Lundaneset, var det truleg snakk om å ale opp trekkdyr for sal. Etter det som er fortalt, hende det berre ein gong at ikkje alle krøtera kom på plass. Ei ku la seg ned halvvegs og nekta plent å gå vidare. Løysinga var å slakte henne på staden, fortalde onkel Ola. Tante Inga fortel om Tre-tankaren som ho bar mjølk i. Eit eksemplar av ein slik tankar heng til stas i hytta. Det er besten som har laga den.Som ein kan sjå, nytta han jernband og ikkje tæger då han lagga saman dette kjørelet, som vi kan seie representerer overgangen frå tunge trekjørel til lettare utstyr, som mjølketankarar av blekk. Men sett frå det nostalgiske hjørnet gjekk det tapt ein allmenn handverkstradisjon og mange flotte namn og nemningar på bruksting: Holk, så, ringe, siltre, ambar, smørøskje, dall og mange fleire. Det var tungvint å halde trekjørelea reine. Mest effektivt var kokande einelog. Det vart nytta både som reinhalsmiddel og medisin. Då spanskesyka slo til ( 1918 ), vart einelogen flittig brukt på Lundanes, både til reinhald og til drykk. Ingen på Lundanes fekk spanskesyka, og einelogen fekk æra for det, fortalde tante Inga. Men kanskje var det c-vitaminet i logen som gav resultat meir enn den reinskande evna. Kring år 1900 var sæterdrifta ein viktig ressurs i norsk jordbruk. I landsmålestokk vart det likevel registrert ein nedgang alt frå midten av 1800-talet. Ein av grunnane var at det gjekk med mykje brensel og det vart lang veg dit det fanst skog. Den kjende eventyrskrivaren P.Chr. Asbjørnsen gjekk i brodden for ein ”torvaksjon”. Torv til brensel kunne spare skogen og halde sæterbruket oppe, meinte forstmann Asjørnsen, som nok ikkje berre tenkte på sætrane som eventyrkullissar. Han var sjølvskriven leiar då styremaktene sette i verk ” Torvdriftsundersøkelsen” i 1864. I bygdene kring Storfjorden vart det også nytta torv til brensel, men det var neppe vedmangel som gjorde det vanskeleg for sæterdrifta, som var ein viktig del av gardsdrifta på desse kantar heilt til slutten av 1930-åra. Men det kosta ein hard dagleg innsats. Å mjølke 3-4 kyr og 40 geiter kvar morgon og kveld er som å trene med handmanualar eit par timar om dagen. Karane hadde hogge ved tidleg på våren for at veden skulle rekke å tørke. Sæterjentene måtte hente ei vedbør medan osten kokte inn. Matvikjentene henta ved nede i Korsfjellskogen, Lundanes-jentene nede i Morka. Det var eit fint avbrigde i arbeidet, trøysta dei seg med. Idyllisk utsikt frå sætreråsa ved Storura (den nedste) Timbjørgane i bakgrunnen. 15 Folk får smaken på brunosten Vi må rekne med at dei tok til med å yste geitost på desse kantar etter den nye metoden mot slutten av 1800-talet. No kunne dei yste ein ost som vart ei langt meir omtykt salsvare enn mysosten. Det vart enklare å bere ost ned til garden enn større mengder med surmjølk og saup. Likevel kunne tante Inga fortelje at dei måtte gå mange vender med børar til og frå Robbedalen for å halde drifta i gang. Ein gong bar onkel Peder ei ostegryte på 90 liter frå Lundanes til Robbedal. Han brukte to dagar. Då gryta skulle nedatt, måtte det til 4 karar. Når sæterdrifta var i godt gjenge, kunne heimefolket samla alle krefter på slåtteteigen. På Lundanes var det berre på nokre teigar på Halsen at dei kom til med langljå. Stuttorven, småljåen måtte til på store delar av heimebøen I slik mark var det ikkje lett å halde ljåen kvass. Steinbryna var så fine at det skulle ei sterk klype til å få ljåen i egg. Brynet måtte haldast i høveleg vinkel mot ljåen og litt på skrå. Dei kvetja alltid ei og ei side om gongen for å få god kraft på brynet og jamn og fin egg. Etter bryninga, kvetjinga, skrapa dei lett over egga med ei skarp ljåspik for å få bort dei lause smulane som la seg på eine sida når ljåen var i egg, som dei sa. Laget som vart skrapa av kalla dei roen. ( Det som hadde rynja av). Brynet bar dei alltid med seg i brynestokken, som var festa til beltet. Kvinnfolka raka og hesja.Tørrver, sol og vind kunne gjere arbeidet lettare og vegen kortare til ferdig tørrhøy. Men det hende nok sjeldan at hesjane stod blanke. I regnver var det eit tungt slit å rake saman vått gras og få det i hesjane. Tenestejentene som var med i slåtten vart også kalla rakstedeie, tilsvarande barnedeie og budeie. Ostegryta som onkel Peder bar opp til Robbedalen er på veg ned att. Den nye måten å lage ost på gjekk enkelt fortalt ut på at dei ikkje kokte inn mysa åleine til mysost. Då separatoren gjorde det mogleg å skilje fløyten frå heilmjølka, slo dei fløyten i mysa. Denne blandinga vart kokt inn til det som fekk namnet geitost. I staden for å tilsette berre fløyte i mysa, kunne dei i tillegg blande inn ei viss mengd heilmjølk. Det var litt variasjon i oppskriftene frå gard til gard. ” Slo dei etter ” mykje mjølk, fekk dei meir ost, men han kunne bli grautaktig. I krigsåra hende det at somme betalte dyrt for slik ” brun graut”. Ystinga tok til med at dei varma geitmjølka til opp mot 40 grade C. Så vart det tilsett løype som gjorde at mjølka delte seg i myse og kvit ostemasse, kjuke. Dei pressa mysen or den kvite ostemassen og la den i former. Formene vart sette til lagring.Temperaturen og gjærings- prosessen avgjorde kvaliteten. Når det var luftemperaturen som styrde dette, var det sjølvsat svært vanskeleg å få jamn og fin kvalitet på den kvite geitosten. Likevel var det ein populær ost. Somme la kvitost og brunost saman på brødskiva. Andre skar ei kvitostskive og la i kaffikoppen i staden for fløyte. Lundanes-folka sætra i Robbedal til dei flytte frå garden. I Matvik gjekk dei over til å levere mjølk til meieriet på Hellesylt i 1931. Huldrene i Robbedal fekk aldri oppleve separatoren. Ein dag på slåtteteigen på Lundanes eller langs strendene var som ein studietur i botanikk med ein rik flora av villblomar, plantar og urter – som karvefrukt, karvekål, skvalderkål, perikum, nesleplanter, søtrot, hyllebær, asalbær, hagtorn, villauk, kvan og bergmynte for å nemne nokre av dei som vart nytta i mat og til medisin. - Når det laver av blomar på strå... Tørrhøyet måtte berast i hus på ryggen. Også det høyet som skulle på løypestrengen frå Halsen og Kvitfjell måtte leggast i tog. Børatoget vart lagt dobbelt og bukta tredd gjennom ei trelykkje ( ” høgd”, opphaveleg hogold/hoggold ) og låst slik at toget danna to selar. Høyet vart samla i kjemmer. Ei kjemme var eit fang med høy som vart forma som eit stort nek. Det var vanleg med 5 kjemmer i ei bør, lagde slik at ein fekk god tyngde oppå skuldrane. Dei følgde med i kor mange børar som kom i løa. Då visste dei kor mange krøter dei kunne ”sette på” til vinteren. 9 børar var eit sauefor, 45 børar eit kufor, høyrde eg at gamlekarane sa. 16 Ein stor del av foret måtte hentast frå strandslåtten. Så lenge geitene beitte langs strendene, vår og haust, heldt dei skogen unna. Det er utruleg som graset veks langs fjorden, langs steinurder og på svaberg med tynne torvlag. Der det er røyser av småstein , kan du jamvel slå oppå steinane. Så langt det var råd tørka dei høyet flatt på marka og førde det til gards med robåt. Høyberget, heiter det der dei tok i land høyet på Lundanes. Når terra heldt seg borte, måtte dei frakte råhøy til gards og hesje det der. Steinsprang er ikkje ein idrett Strandslåtten var ikkje ufarleg. Ikkje sjeldan kom det steinsprang. Folka var opplærde til å lytte etter ras eller enkeltsteinar som kom i byks og laga skarpe lydar når dei slo mot underlaget. Då skulle ein ikkje springe på måfå for å kome unna. Rådet var å legge seg flat bak næraste stein. Far opplevde at det kom stein ein gong dei var på slått ein stad innafor Nesevikane. Han kasta seg flat bak næraste stein, ikkje altfor stor. Det var som maskingeværeld, fortalde han. Men dei skaut over, la han til. . Den mest avbakelege slåtteteigen var oppe på Kvitfjell. Vi snakkar no om det loddrette fjellet utanfor Lundanes. Fjellet svarar ikkje heilt godt til namnet, men det har i alle fall eit lyst penselstrok langs sida. I den første tida vart høyet samla i ei utløe og bore til gards seinare når dei hadde eit pusterom. Dette kan høyrest merkeleg ut, men det finst døme på at andre stader i fjorden bar dei høyet like langt den andre vegen frå sjøen og oppover. Arbeid meir enn tid var pengar den gongen. Bestefar Ole Karl var alltid tidleg oppe i slåttonna, fortalde Inga. På den måten fekk han nytte av dogga i graset når det elles var knasktørt. Dogga gjorde at ljåen held seg rein og kvass lenger. Etter mange år med stuttorven, var det stor stas for han å svinge langljåen da dei kom til Eikenos. Han riste på hovudet til den nymotens hesteslåmaskinen. Han vedda på at han skulle kappslå med maskinen, fortalde far. Men den gongen måtte han bite i graset. Når dei slo på slike stader som på Kvitfjell var gjerne alle arbeidsføre i huslyden med. Ein gong var dei der ein laurdag, og oldemor Gyri orda frampå om at ho måtte gå heimatt og ordne hus og mat til helga. Men husbonden sa nei. Då svara Gyri: Ja, då får det bli som på kvardagar. Det er Petter Johan Matvik som har fortalt dette. Det var på bestefar si tid at det kom løypestreng til Kvitfjell. No fekk dei høybørane heilt inn til løa, og slåtteteigen på Kvitfjell vart gull verd. Seigliva løypestreng Løypestrengen til Kvitfjell kom til nytte også etter at dei slutta med slåtten på staden. Petter Johan Matvik overlet strengen til karane i Ytst- Åkernes. Dei nytta strengen til å fire bjørkestrongar frå Furnesmarka over Furneselva og ned til sjøen. Det var truleg i 1945, fortel Nils Åkernes. Det var han som fekk jobben med å kutte løypestrengen på Kvitfjell, nede på fjellkanten. Det måtte til fleire karar for å drage strengen ned og kveile den saman til ein meterhøg rull. Så skulle strengen til skogteigen ovanfor og nord for Furnes. Strengen vart ikkje kutta, men delt i 8 kveilar med ein viss fråstand, og åtte mann gjekk i rekke og bar kvar sin rull frå sjøen og opp til Furnes. Deretter vart den eine enden av strengen kveila ut og dregen over elva og opp til skogteigen. Den andre enden vart kveila ut og dregen ned til sjøen der veden skulle samlast. Åkerneskarane hogg 130 famner ved på staden. Det var Seljeflot som åtte grunnen, og avtalen var at dei skulle betale 6 kroner per famn på rot, fortel Nils. Åkernes-karane gjorde avtale med eit røykeri i Langevåg, som henta og saga opp veden sjølve og betalte 136 kroner per famn. Dette var med på å gjere det mogleg å kjøpe motorbåten som fekk namnet ” Pegasus ”. På denne tida hadde fjordabåten slutta å gå, og” Pegasus” gjorde det mogleg å halde ut på gardane langs fjorden. Motorbåten frakta mjølka til meieriet på Hellesylt frå Åkernes, Oaldsbygd, Ljøen, Matvik og Syltavik. Ei tid tok dei også med mjølk frå Smoge. Båten gjorde fire turar i veka, og for kvar tur fekk dei 40 kroner. Den seigleiva løypestrengen vart hengane ved Furnes nokre år. Det var nok eit kvidefullt strev å ta han ned. Men så slo fonna til ein vinterdag og tok løypestrengen i Ytst- Åkernes. Då vog den eine plaga opp den andre, og strengen ved Furnes vart teken ned og flytt over fjorden til Ytst-Åkernes. Du kan framleis sjå strengen når du dorgar framom Ytst-Åkernes-naustet. Han er til god nytte i ferien når noko skal fraktast til gards. Den tapre ” Pegasus ” måtte likevel gje tapt mot konjunkturbøygen. Ein desemberdag i 1958 gjekk han med vemotige stempelslag ut fjorden med flyttelass på veg til Sula og ein ny heimstad for folka i Ytst-Åkernes. 17 Sager og ting Etter slåtten fekk dei gjerne eit lite pusterom før slaktetida. Då tok dei opp poteter og lauva. Lauvet tok dei for det meste frå alm og selje som var nava. Dei nytta årsskota og bundla dei til kjerv, som vart tørka på hjellar i løa. Karane nytta også tida til å lage famnved. Dette var ei viktig attåtnæring på Lundanes. I tillegg til eigen bjørkeskog, kjøpte dei bjørk på rot og saga opp. Far meinte han hadde gått ein god skule når det galdt famnvedarbeid. Han gjennomgikk sageteknikken både tidt og ofte. Så minte han stadig om at far hans og dei to eldste brørne hans hadde saga og kløyvt 12 famner ved på ein dag. –Det var nok berre 30 centimeters lengde! mobba vi tilbake. Geiter på villstrå Ut på hausten minka det med mjølk i geitene, og dei var ikkje så punktelege til å kome heim som før når trykket i jura var lite. Dei tok seg heller ein ekstra tur til fjells og leita etter dei finaste urtene dei visste om . Eldre folk fortalde meg at dei kunne kjenne på smaken av mjølka kvar geitene hadde beita same dagen. På denne tida var det vanleg at dei rodde langs land og såg etter om geitene var på veg heim. Dersom flokken ikkje var å sjå, vart ein av dei største gutungane sett i land for å hente dyra heim. Både onkel Ola og far har fortalt at dei måtte gjere timelange turar til Furnesdalen og vidare til Robbedalen og ned råsa til Lundanes – eller dei for under og langs Lundanesegga, der det mest ikkje er framkomande for folk.. Før mattilsynet si tid Slaktetida var på ein måte også innhausting. All slakting og stell av kjøt og innmat vart gjort heime. Alt skulle nyttast, frå blod til minste trevl. Sjølve slaktinga var ikkje for pyser. Det var svært sjeldan på denne tida at dei leigde slaktar som kom til gards. Dyret fekk eit slag med øksehammaren slik at det fall i uvit. No vart det raskt lagt på slaktarbenken. Ein medhjelpar sat med ryggen mot skrotten, heldt tak i frambeina og bakbeina og hindra dyret i å sparke seg av benken og demed gjere det vanskeleg for slaktaren. Så fort dyret var kome på benken, vart strupen rispa varsamt opp langsetter slik at matrøret og luftrørert kunne frigjerast . Pulsåra vart kutta og det vart slått knute på enden av matrøret og luftrøret for at slaktet ikkje skulle få tilbakeslag frå innvollane.Var det større kalvar eller kyr, kunne dei ikkje løftast opp og det måtte fotband til. Til kyr og hest vart det gjerne nytta feisel i staden for øksehammaren. Geiter og kje med horn var ei ekstra utfordring. Då måtte det gjerne til ein tredje person som stod bak dyret og heldt det i begge svangane. Den andre medhjelparen feste eit tau kring horna og strama til slik at slaktaren kom til med eit slag i nakken bak horna. Dei urøynde måtte øve seg på koller. Ikkje alle orka å vere med på sjølve slaktinga, men dei fleste gutungane masa om å få prøve seg alt før konfirmasjonsalderen. No var turen komen til kvinnene. Blodet skulle takast vare på. Det måtte ikkje koagulere, levre seg. Derfor let dei blodet strøyme ned i eit kar der dei samstundes vispa kraftig med ein trevisp.Eg har også sett eldre kvinner som nytta handa og sprikande fingrar som visp. Smalehovud og smaleføter Kokte smaleføter er neppe ein særleg kjend rett i dag. Retten er i alle høve eit godt døme på korleis dei nytta ut alle ting. Dersom det var skinn igjen på føtene etter flåinga, fekk gutungane arbeidet med å flå bort den siste skinnresten . Det var god øving før dei skule gje seg i kast med å flå smalehovuda. Neste steg var å få bort klauvene. Det vart gjort ved at dei stakk klauvene i glør. Dermed kunne dei drage dei av utan at det gjekk bort noko unødig. Smaleføtene vart salta og tørka. Før servering måtte føtene grundig vatnast ut og kokast i fleire timar. Det lukta spekefot over heile tunet. Og kvart år sa nokon den same vitsen: No kan du berre ete poteter til matlukta, så blir du mett. Eit svært tøft arbeid var å ” skylje utu ”. Det var å tømme og skylje alle magar og tarmar før det skulle skoldast og skrapast. Grovarbeidet vart til vanleg gjort i ein bekk eller elv. På Lundanes hadde dei ingen bekk, og brønnen strakk neppe til. Eg kan tenke meg at dei rodde til elva på Kvennanes innafor Matvik. Elles hadde dei rikeleg med sjø å ta av. 18 Mørmat og saksemat Spekemøren ( morren ) vart laga av fråskore kjøt, slagsider og liknande. Så å seie alt det indre i slaktet kom med i møren, men det vart først forvella. Blandinga vart malen på kjøtkvern før den vart pressa gjennom eit mørhorn og inn i dei reingjorde tarmane i høvelege lengder, og seinare røykt og tørka. Det som vi i dag ville kalle pølsedeig, vart kalla mørmat eller saksemat. Dei sa framleis i mi tid at dei saksa kjøt eller mørmat. Dette hadde samheng med at før dei fekk kjøtkvern, vart kjøtet finhakka med ei øks, eller saks som det heitte langt tilbake. Blodpølsa var ein omtykt matrett i slaktetida. Det kom godt med at smalekrøttera hadde fire magar; marlake, huva og vinstra. Det var helst vinstra og tjukktarmen som vart nytta til blodpølse. Finaste talga vart nytta for å gjere blodpølsa smakfull og mettande, og den minte lite om den julekakeaktige blodpuddingen du kan få i våre dagar. Dei magesekkane som ikkje vart pølseskinn, kom i spekemøren, og var nok mykje av grunnen til den særeigne smaken som den heimelaga møren hadde på denne tida. Dei fleste gardar hadde sin eigen tradisjon når det galdt tillaging av kjøtrettar. Bestemor hadde karve i ein del av spekemøren. Karven voks fritt på garden. Det fanst også villauk. Når bestefar salta spekematen, hadde han til regel at før tørkinga skulle kjøtet vatnast ut like mange timar som det hadde lege dagar i salt. Lysegryte er ikkje parfyme Fisk var ofte på middagsbordet. Dei kunne ikkje hefte seg bort med jamt å skaffe fersk fisk. Derfor sette dei liner og salta ned brosme og lange. Om våren særleg kom det innsig av storsei og med den følgde det både fisk på bordet, og spesialiteten kams, laga av levra. Fiskelevra var ein viktig ressurs i eldre tid. Den gav olje både til lys i kola og til smurning. Levra vart lagd rå i gryter. Der låg den og lysa seg. Det vil seie at trana skilde seg ut frå levra som olje. Lukta av denne prossen minte lite om parfyme. Det var heller ikkje berre godlukt når dei kokte lim av fiskebeina. Fisket i fjorden var i stor grad matauk. I tillegg skjedde det bytehandel med fisk mellom Sunnylven og Hornindal og Geiranger og Skjåk. Men mange av mennene drog årevisst på fiske ved kysten. På den måten fekk dei nokre ekstra kontantar, og i tillegg kunnskap om nye fangstmåtar. I Sunnmøres beskrivelse av Hans Strøm får summøringane Rasmus Arnesen frå Vigra og Claus Nielsen frå Borgund æra for å ha funne opp lina og garnet. Dette er nok ein myte, men sunnmøringane var i allfall mellom dei aller første som tok til med havfiske, m.a. på Storegga. Etter kvart vart dette ei svært viktig sesongnæring for folk inne i fjordane. Dei kunne klore seg fast endå ei stund lenger på fjellhyllene. Utan barnetimegodt Når seinhausten kom med korte dagar vart det meir av innearbeid, slik eg har nemnt ovanfor. Tante Inga har skrildra ein vinterkveld på Lundanes: ” Det tek til å skymast. Karane kjem inn frå arbeidet med famnved. Mor og dei vaksne døtrene har for det meste arbeidd inne med husarbeid og handarbeid. No vert oljelampa kveikt, og alle samlast inne i storstova, så nær som dei to eldste gutane. Dei har reist til Hellesylt for å handle og hente post. Det gjer dei oftast eit par gonger for veka. Det tek ein time kvar veg å ro dit. Heime sit kvar med sitt. Mor spøtar ( strikkar ) på eit par vottar. Dei skal vere store, for dei skal tøvast og brukast til fiskje-vottar. Gina spinn vevgarn. Anna bøter arbeidsklede. Nikoline flettar ( fingrar ) hoseband til far . Dei to minste jentene har og fått sitt å arbeide med. Inga kjemmer rullar til ho som spinn, og Ingeborg nystar av ei snelle som nett er spunnen full. Dei minste gutane leikar seg med vedpinnar som dei ” byggjer hus” med. Far har sett seg på stovebordet for å kome so nær lampa som råd. Han skal kvesse og vike saga si. Bestefar som er om lag 80 år og utsliten av hardt arbeid, likar ikkje å sitje arbeidslaus. Han lagar tindetre. Han har alt eit stort lager, og det trengst. Det går hardt utover rivetindane om sommaren. ( Bestefar var 80 år i 1912 ). So reiser to av jentene seg . Det er fjøstid. Dyra skal ha mat, kyrne mjølkast. Jentene kjem snart inn att og separerer mjølka. So set dei seg til att med kvar sitt arbeid. Rokken surrar, ved durar i omnen. ” Kjem ikkje karane snart ”, spør gutane. Nei, men no ser eg ” dampen ” kjem frå Oaldsbygda, seier mor. ” Vi må vente eit par timar enno.” Arbeidet held fram enno ei stund. Ein og annan kikar ut. ” Jau, no fer båten til Geiranger. No vert det ikkje meir enn ein time. ” 19 Endeleg høyrest årar som gniksar i keipane. ” No kjem dei !” Far legg frå seg arbeidet og går ut. Han skal hjelpe dei med å få båten i naustet. Det er litt av eit slit når det er fjøre sjø. For støa er bratt. No høyrest tunge steg i gangen og loftstroppa. Far ber ein 100 kilos mjølsekk på loftet. Dei vaksne gutane har også bører.” Har dokke fått barnebladet i kveld?”, spør ein av ungane. ”Ja, det har vi.” Alle legg bort arbeidet og ryddar bort etter seg. No er den lange arbeidsdagen slutt . Kararne fortel nytt og les avisene. Kvinnene lagar mat og set på bordet; og so kan kvar og ein kvile etter ein strevsam , men fredeleg og hyggjeleg dag.” Mose og kråkefot til krotaband Inga nemner at Nikoline fletta hoseband. Sjølv var ho svært oppteken av gamle handarbeidstradisjonar, og skaffa seg kunskap i tillegg til det ho fekk gratis i heimemiljøet. Dei fleste kvinner på den tida tileigna seg alle dei teknikkar som skulle til for å lage det som trongst av sengeklede, arbeidsklede og stasplagg av alle slag. Materialet var i hovudsak ull, men i følgje Hans Strøm var Sunnylven den fremste bygda på Sunnmøre når det galdt dyrking og tilverking av lin/ hamp. Då hytta vart bygd, kom det for dagen ei hampehekle. For tante Inga var dette nesten som å finne gull. Men klenodiet kom bort på uforklarleg vis, til stor sorg for Inga. Hampehekle var kort forklart ei fjøl med skarpe stålpiggar. Når dei skulle lage fiberstoff av hamp, vart først frøa fjerna. Av frøa fekk dei olje. Deretter laga somme kaker av frøa. Plantestråa vart røyta og deretter bearbeidde med reiskap som hampedengje, hampehekle og hampeklove. Av fibrane laga dei tau, strie, lerret og strieskjorte. Ordet strieskjorta har vi framleis på tunga men neppe på kroppen. Også nesleplanta vart nytta på same måten som lin, men neppe så mykje på våre kantar. Dukar, teppe og sengety skulle ha friske fargar. Stoffet til fargane henta dei frå naturen. Det var m.a. mose, bork, lyng og kråkefot. Svart farge fekk dei ved å samle opp svart depel frå løkar og myrar. Såkalla potteblått vart laga av urin. Så kom dampen Fjordabåten som tante Inga nemner var god å ha. Dampen, som dei gjerne kalla han, lyste opp i både sinnet og mørket. Han var eit teikn på kontakt med utanverda. I mørke kveldar med snøkave og dårleg sikt tende bestefar eit ljos i stoveglaset. Det var til god hjelp for skipperen, og etter avtale. Som takk for hjelpa hende det ein gong at bestefar, som kom frå Ålesund, vart sett i land på Lundanes. Då sparte han roturen frå Hellesylt. Fjordabåten gjekk med stamnen inntil svaberget ved naustet, akkurat slik bilfergene har gjort nokre få gongar i vår tid. Forfattarforening på Lundanes Barnebladet som Inga fortel om var Norsk Barneblad. Det kom ut første gongen i 1887, og er i dag kanskje det eldste barnebladet i verda som framleis held det gåande. Bladet var til både glede og inspirasjon for barn i tida kring førre hundreårsskifte, og det nådde ut til dei minste avkrokar. Bladet inspirerte Inga og den jamaldra Marie i Matvik til å gje ut eit handskrive barneblad, som dei las høgt frå for kvarandre. Norsk Barneblad hadde ein viss samanheng med den frilynte ungdomsrørsla og det opplysningsarbeidet den førte med seg. I Sunnylven var det både samtalelag og ungdomslag før 1900. Frå 1910 har dei hatt eit frilynt ungdomslag for heile bygda. Ikkje minst for ungdommen på dei avstengde strandgardane var det ein inspirasjon å møtast med andre ungdommar og samstundes få ein frisk pust utanfrå i form av kjende talarar som ungdommen reiste lange vegar for å høyre på. Mange fekk den påskuven som skulle til for at dei ikkje slo seg til ro med berre folkeskulen. Men jentene måtte ha mest pågangsmot, for det var ekstra vanskeleg for dei å få kausjonistar til private studielån. Onkel Lars fortel at det var ei gledeleg hending då dei kjøpte ein trerøring ( ” trerøng” ) som hadde vore skyssbåt mellom Stranda og Stordal. Det var ein høvele båt også på fritida for ein flokk ungdommar som skulle til Hellesylt på møte. Det var ingen liten ungdomsflokk i Oaldsbygd og på Ljøen på den tida. Folketalet på desse stadane samla var 123 i 1920. Presten skal også fram Skyssbåten var likevel ikkje kjøpt inn som fritidsbåt. Helst var det med tanke på at dei skulle ta på seg presteskyssen mellom Hellesylt og Geiranger. Tredjekvar søndag var det høgmesse i Geiranger. Bestefar fekk 5 kroner for kvar gong han skyssa presten fram og tilbake den to mil lange sjøvegen mellom Hellesylt og Geiranger. Den gongen var det ein god ekstraskilling trass alt, og så gjekk det ikkje ut over arbeidstida. Då gjekk det for det same om dei var to eller tre karar som rodde. 20 Det var ikkje alltid at det var stilt på fjorden, og medvind. Det gjekk lenge gjetord om ein rotur andre juledag 1915. Bestefar Ole Karl og eldstesønene Peder og Lars henta presten tidleg om morgonen. Det var sjøis inst i fjorden og presten kom seg ikkje om bord før ved Svarteberga eit stykke utanfor Hellesylt på Ljø-sida. Den dagen måtte dei vente lenge på presten i Geiranger, med dei fyrte i omnen og heldt ut. Etter 5 timar i motvind var presteskyssen framme ved målet. Det var minst to timar etter ruta. To gardar, 17 ungar Venskapet med Peder Johan kunne kome til syne på så ymse vis. I åra frå 1892 til 1913 kom det til verda 17 barn i Matvik og på Lundanes. Behovet for jordmor kom ikkje berre i finever. Stundom var det godt å vere to om årane når jordmora skulle hentast. Sunnylven hadde jordmor med utdanning alt frå 1829. Den første jordmorskulen i landet kom i gang i Christiania i 1818. Der fekk Elisabet Cecilie Hellebosta utdanninga si, og fekk arbeid i heimbygda som nyutdanna i 1829. Men framleis var nærkonene i arbeid, både i samarbeid med jordmora og stundom i konflikt med fagkunnskapen. Det var praktisk å samarbeide om skuleskyssen. Alle barna i denne generasjonen i Matvik og på Lundanes gjekk på den nye skulen på Ljøen. Den kvite bygningen lyste opp i den vesle grenda i dobbel forstand. Han stod ferdig i 1894. Og han står der hardnakka framleis, men tom for skuleungar. Stundom rodde dei største ungane sjølve over fjorden om morgonen og tilbake etter skuletid. Men ofte måttte dei ligge over hos kjentfolk og sektningar. Konfirmantane fekk versågod ro sjølve til Hellesylt og førebuingstimane. ro slike dagar. Han skulda på at han ville vente til vinden snudde, så han kunne få nytte av lauvseglet også på heimturen. Han sette seg alltid på den grøne vedkassa ved omnen og slo av ein prat. Når han gjekk til Ole, kom han til skyldfolk. Mor til Ole var tanta til Iverine. Gode grannar og meir slikt Bestefar Ole Karl hadde både ein god granne og ein god ven i Peder Johan Matvik. Det har eg høyrt fleire utsegner om. Dei høyrde til same generasjon. Deira form for modernisering var sikkert planane om løypestrengar. Det er nærliggande å tru at ” gamlekarane” , fedrene deira, i første omgang var mot løypestreng frå Lundanes til Kvitfjell, og frå Matvik til Korsfjell. Den 1200 meter lange strengen til Korsfjell vart strekt i 1911. Strengen til Kvitfjell var kortare og kom kanskje litt før, som eit prøveprosjekt. Eg har knapt høyrt ein karakteristikk av bestefar, berre nokre hint om at han kunne smørje tjukt på når han fortalde om ei hending. Eg hugsar han ikkje, eg var berre 2 år då han gjekk bort i 1930. Bestemor derimot hugsar eg frå sommarbesøk på Eikenos i barneåra. Ho var då midt i 60-åra. Eine hofta hennar var heilt utsliten og bestemor vogga sterkt til sides når ho gjekk. Ho måtte ha store smerter, men det forstod eg ikkje dei første åra. Eg dilta alltid etter henne når ho skulle til stabburet. Det var eit spennande hus. Heime i Geiranger hadde eg ikkje sett eit einaste stabbur. Bestemor var ikkje av det slaget som skravla i tide og utide. I ettertid har eg skjøna at det ikkje kunne vere lett å finne samtaleemne når ein skulle dele omtanken på ein heil haug med barnebarn. Til slutt blei det 23 i talet, men ikkje alle rakk å møte bestemor før ho døydde. Tobakksnaud Det hende at fjorden var uframkomeleg fleire dagar på rad. Ein gong gjekk Ole Karl lens for tobakk. Etter å ha trøysta seg med einebork eit par dagar, kom turen til ingefær-rota i krydderboksen hennar Iverine. Men siste utveg var å be den gode grannen i Matvik om å vere med på ein rotur til handelsmannen på Hellesylt for å kjøpe tobakk. Men fjorden kunne også vere i godlune. Då hende det at Ole Karl tok seg ein fridag og sette kursen for Hellesylt. Han venta gjerne til det kom ein snill unnavind, hogg seg eit lauvsegl og fekk seg ein latmannstur. Dette hende fleire gonger har Ole Hellesylt fortalt til sonen Odd. Ole budde i det kvite huset, som framleis står der med tærne nesten ned i sjøen ved båthamna. Ole Karl tok det med I 1991 hadde Storfjordens venner stemne på Lundanes. Stor ferge måtte til. Mellom deltakarane var nok fleire av barnebarna til Iverine. 21 6 - TANTE INGA KAROLINE Tante Inga var fødd i 1905, voks opp på Lundanes og var med på arbeidet der til ho starta på utdanninga med middelskule ( realskule, ungdomsskule i dag ) på Hellesylt ,og seinare på latinlinja på gymnaset i Volda. I alt ho fortalde om Lundanes skein det gjennom at dette var staden ho var knytt til meir enn noko anna. Framtidsdraumen var likevel å kome seg til universitet. Ho var kunnskapstørst heile livet. Men kvinner som var fødde i fridomsåret 1905, var ikkje fødde til fritt å kunne velje yrke og utdanning anna enn i prinsippet. Høgre utdanning måtte finansierast med private banklån, og da måtte du ha ein kausjonist. Denne økonomiske hindringa stogga Inga i første omgang. Dette vonbrotet stålsette henne likevel til å halde fast på målet. Etter gymnaset og kurs i husflidsarbeid tok ho arbeid som lærar, først som guvernante for borna på Erkna fyr utanfor Giske, seinare som einaste lærar for private realskuleklasser. Om sommaren var ho språkmektig serveringsdame på hotell i Geiranger. Så kom ein periode med sjukdom. Det tok fleire år før helsa var på rett veg. Ho fekk endeleg stadfesta dette med ein tur til Robbedalssætra i 1960. I 1971 kom det opp hytte på murane etter den gamle nystova, og naustet vart sett i stand. Da Inga ikkje lenger hadde helse til å ta seg av staden, fekk eg tilbod om å ta over. Det var to ting ho streka under. At prisen ikkje skulle vere meir enn ho hadde hat som utgifter sjølv, og at eigedommen ikkje kunne seljast ut or slekta. Ikkje særleg strenge vilkår. Etter at eigedommen nå ligg innafor det verna verdsarvområdet, blir det aldri noko stress for å gjere forretning på den ærverdige kulturskatten. På hytta heng det eit fotoportrett av Inga. Det er ei vakker kvinne i ungdommens vår. Eg har høyr kommentarar som går ut på undring over at denne jenta var einsleg heile livet. Då minner eg meg sjølv om den sommaren ho møtte den store kjærleiken. Som gutunge fanga eg opp nok til at eg masa på mor til eg fekk ein liten tråd av historia. . Neste steg mot universitetet var den 2-årige lærarskulen på Hamar.Samstundes som ho hadde lærarpost i grunnskulen i Borgund, gjennomførte ho eit universitetskurs per korrespondanse og sommarkurs på Blindern i Oslo. Då ho stod med papira på grunnfag i tysk, roa ho seg endeleg. Men ho hadde ikkje gløymt latinen frå gymnaset i Volda, og heldt oppfriskingskurs for unge legar i Ålesund-området. Dette mora henne storleg. Dette var motiverte elevar, sa ho. Eg har møtt fleire av elevane hennar både frå grunnskulen og realskulen. Så fort dei høyrde etternamnet mitt, spurde dei om eg var i slekt med Inga. Disiplin og målretta arbeid hadde skapt eit varmt bilde i ettertid av den bestemte læraren, forstod eg. Kanskje var det små taparar som hadde funne nøkkelen hos ei som hadde hatt motgang sjølv. Etter at ho hadde etablert seg som lærar brukte ho mykje av tida på å finne seg ein sommarplass inne i barndomsfjorden. Etter mange samtalar med Rasmus Matvik fekk ho kjøt ” heimebøen ” på Lundanes; det som ligg innafor steingarden kring Halsen og sjølve neset. Det er ei mistyding at ho kjøpte garden Lundanes. Inga Karoline i ungdommens vår. 22 Mange år etter møtte eg prinsen. Namnet mitt avslørte kven eg var. Han var svært interessert i å høyre korleis det stod til med Inga Karoline. Han visste ikkje kva eg visste, og det var duka for ein heilt spesiell og minnerik samtale. Men denne romanen skal vere svært stutt. Ho møtte igjen prinsen. Aldri såg eg henne lettare på foten enn då hu skulle til dette stemnemøtet. Det vart meir enn eitt møte, men slike gjengangarar frå undommens vårbrus er gjerne som skigarden, dei varer ikkje evig. Vi får slå oss til ro med at det er eitt mysterium menneska aldri kjem til å løyse: Mysteriet om den lunefulle kjærleikens vandring. Lærelystne sunnylvingar frå 1920. Dette klassebildet er frå kring 1920. Både far, Rasmus og systera Inga Karoline tok middelskoleeksamen som privatistar. Opplæringa skjedde på Hellesylt, var toårig og var nok eit privat tiltak. I alle fall er ikkje eit slilkt opplegget omtala i bygdeboka. Tante Inga sit midt i jenterekka, far står i rekka heilt bak, nummer to frå høgre. Forfattaren har mistanke om at fleire av elevane gjekk vidare på lærarskolen. I tillegg til far og tante Inga gjeld dette iallfall Kristian Martin Frøysadal, i midtrekka, bak og til venstre for Inga. Jenta heilt til høgre er Anne Marie Hellesylt som dreiv bokhandel på Hellesylt. Seinare handelsmann Kjartan Syltevik står til venstre for før nemnde Frøysadal. 23 ORDFORKLARING Ambar: Trekjørel. Ordet stammar frå latin. Har kome vidare til oss frå tysk språk. Tyder opphavleg krukke. Asalen: Gammal og velkjend fiskeplass, fiskeméd mellom Lundanes og Matvik. Har truleg stått eit stort asaltre der ved stranda. Asal er lauvtre, slekt av rosefamilien. Aur: Grus og grov sand. Gjerne som eit fast lag under matjorda. Bakkels/ bakkelse: Smått bakverk. Til norsk frå lågtysk. Bismarpund: 5,997 kilo.1 våg = 3 bismarpund. 1 bismarpund er 12 pund. 1 våg = tilnærma 18 kilo. Anders Hovden fortel at han hadde med heimanfrå 200 flatbrødleivar og ei våg med smør då han kom til Oslo for å studere. Bismarvekt, ei stongvekt med krok. Bismarmånad er eit gammalt mamn på juni månad. På gammalnorsk bismarapund, og den gong berre 5 kg. Ordet er kanskje kome frå slavisk språk. Brynestokk: Lite, sylinderforma kar med vatn i som dei hadde brynet i på slåtteteigen, festa med ein krok til beltet. Stokk og strokk tyder om lag det same, men nytta til ulike formål. Orda også nytta i overført tyding. ” Stiv som ein stokk” – ” Lat som ein strokk” – ” Stokk dum ” – ” Stokk still ”. Budeie: Sæterjente. Opphavleg om tenestejente, ho som knar deigen. Overført til rakstedeie ( ho som rakar høy, slåttetaus ) barnedeie ( som passar barn ). Bundel: Også verb, å bundle. Knyte ein bundel, bunt knippe.Også i ordet bunding, strikkety. Avleia av å binde. Dravle: Mjølkerett med ymse variasjonar. Mjølk, oppvarma og bresta/sprengt og kokt inn. Ein får då myse med kvite osteklumpar i. Gammal rett, på gammalnorsk” drafli ”. Skal visst ha samanheng med gresk ” thrapalis ”, som tyder fersk ost. Dall: Logga trekjørel med lok og hank Holk: Ring eller hylster på enden av eit skaft. Også eit kjørel, smørholk, mjølkeholk. I andre samanhengar har vi ” gammal holk” om ein utrangert båt og verbet ”holke i seg”, drikke i mengd. Høgd: Ei grein meir enn fingertjukk, bøygd som ei halv kringle. Brukt til å stramme børatoget gjennom. Av hogold/hoggold. Kams: Bollar av fiskelever og mjøl med salt og eventuelt andre krydder. Kokt og servert ved sidan av fisk og rogn i staden for rein lever. Ein omtykt variasjon var ” kamsehaud ”, kamsehovud. Kamsedeigen vart då pressa inn i eit fiskehovud, der toknene ( jellene ) var tatt ut, og kokt.”Kamsehaud ” vart også brukt i overført tyding om eit skrøpeleg hovud dagen derpå.. Ordet kams kjem av verbet å kamse; elte og røre saman. Kalvedans: Kjøt av kalv, gjerne frå hovud og restar av innmat, kokt inn til ein geleaktig matrett. Kjerv: Ein eller eit kjerv, bundel, knippe. Å kjerve, å binde. Også om å kjerve eit småbarn. Svøype bleien på plass. Kjese: Tyder det same som løype, brukt ved ysting. Ordet kjem av latin caseus, som tyder ost. På eit tidspunkt kom dette ordet inn og avløyste delvis løype, som vart laga av løypemagen på kalven. Stykke av mageveggen vart oppbevart i tørka tilstand. Det er rimeleg å rekne med at når løypa vart eit flytande industriprodukt og truleg importert frå sørlege ”ostenasjonar” kom ordet kjese ( caseus ) i bruk. Kjuke: I denne samanheng mjuk og kvit ost, cottage cheese. Elles finst kjuke i fleire samanhengar, t.d. furekjuke, hard sopp på tre ( knusk ). Kjøsel: Ordet kjem kanskje av kjese ( s.d.). Å kjæse eller kjese er det same som å oste, yste. Kjøsel vart laga av myse, kokt inn til ein seig ostemasse som kunne fyllast i små , runde og utskorne former, og i siste tilfelle brukt som gåver her på våre kantar i eldre tider. Frette: Å frette ut er å spørje ut. Eg har frett er det same som eg har høyrt. Heimafylgje: Det brura hadde med seg heimanfrå av utstyr og verdisaker. 24 Korsen: Namn på fjellformasjon ned mot Geirangerfjorden på nordsida før Horvadrag i retning mot Geiranger. Staden er markert med ein kvit kross nær sjøflata. Namnet skriv seg frå segna om eit brudefølgje som forliste og der alle omkom. Namnet er ein blanding av skriftforma eit kors og dialektforma ein køss ( kross ). La opp: Legge opp stein til en mur. Lagge: Skjere ei logg i stavane til eit trekar. Lage bytter, tønner av trestavar. Logg tyder spor. Lekk: Del. Lenke = Lekkje. Livd: Å være i ly, på lesida av noko. Ljåspik: Spissen av ein nedsliten småljå. Log: Saft, uttrekk, utkok av plante, blad, blom . Einerlog, humlelog, tjørelog. Mott: Møll. Lokal uttale møtt. Namnet på dette insektet har samanheng med smått rusk, høymo, sagmo. Myse: Den del av mjølka som blir att når osten er skilt frå. Har samanheng med latin miscere ( blande ). Nave: Ein nave. Topphogge, avhogge tre; for å få fram nye skot med rikeleg lauv. Årsskota vart samla i kjerv om hausten og nytta til fõr for geit og sau. Oppstadsag: Sagstillas for to personar. Ein person stod over og ein under og drog eit langt sagblad mellom seg . Når dei tok til å nytte ut vasskraft, fekk vi oppgangssaga etter same prinsippet, driven av vasstraummen i ei renne som på kvernhusa. Kvernhus var i bruk i Norge alt i førhistorisk tid. ( Tida før skriftlege, historiske kjelder ). Orv: Skaft på ein ljå. Saup: Kjernemjølk. Ordet kjem av å supe, drikke. Jamfør med bekken utanfor Furnes, retning mot Oaldsbygd, som sprutar rett ut av ein sprekk i fjellet, og har fått namnet ” Søypå ”. Her gjekk folk i land og supa i seg av det friske vatnet. Slike oppkomer, iler, kjelder, fekk også namnet ”sælebot” når dei låg der folk ferdast til og frå, oftast ved vegen til ei sæter. Ordet ile må ikkje forvekslast med ile i tydinga søkkjestein i enden på eit fiskesnøre eller ankerstein til båt. ” Eg rodde meg ut på seiegrunnen og lagde båten for ile”. Ordet ile har usikkert opphav, kanskje tysk eilen. Skore: Tind, innskore hakk. Smie: Å smie, spikke. Siltre: Traktforma trereiskap med små hol til å sile mjølk gjennom . Ordet sil har samanheng med ordet sige. Skjør: Surmjølk. Tetteskjør er seig surmjølk. Svor: Ras av stein, jord eller begge delar. Søst: Sprengt, løypt mjølk kokt inn i 5-6 timar til både mysa og dei kvite osteklumpane blir til ein ostebrun og korna masse. I våre dagar tilsett sukker, rosiner og kanel. Nytta til pålegg. nemninga søst har vel samanheng med søtost. Retten har elles mange namn, t.d. gumbe og gumme eller som i Østerdalen gumbegraut. Så: Stort trekar med to hankar. Ordet også brukt om skalet på korn, og i uttrykk som ”dei hadde ikkje matsåa i huset”. Ta ut: Når ein fonn eller eit skred losnar, tar den eller det ut. Tilsvarande heiter det å stekke ut. Må ikkje forvekslast med stekke, ei inngjerding for småfe i fjøs eller utandørs. Talle: Samantrakka gjødsel av geit og sau. Ordet kjem av norrønt tad, som tyder gjødsel. Terre: Høytørk. Også verb, vinden terrar høyet. Parordet terre tyder å erte, kjekle. Ty: same som tøy, ogsø syltety. Skilnad på nynorsk og bokmål. Tåg: Ei tåg fleire tæger. Tynne rotgreiner. Brukt til å flette korger. Også til å feste ljåen til orvet. Ei høveleg tynn tåg vart festa, tvinna fleire gonger kring orvet (skaftet). Vike: Verbet er vike eller vikje, også vigge. Bøye ut annakvar sagtann til same sida for å lette skjeringa. Ved bruk vart sagbladet pressa saman og trongt i skjæringa. Vikjern eller viggjern var reiskapen dei nytta når dei skulle vike saga. Æstekake: Brød steikt av deig som har gjæra, æsa. 25
© Copyright 2024